----
....
---§. ""J(aart 1.- 1\:.\ART VAN RmsE EN UITST"1'1'11,S V.\:-J TEENSTR.\, 1825.
De V ruchten Mijner Werkzaamheden, Gedurende Mijne Reize, Over de Kaap de Goede Hoop, Naar Java, En Terug, Over St. Helena, Naar de
Nederlanden.
EERSTE DEEL.
Te Groningen bij
H. EEKHOFF, H.Z.
1830.
(Met Korte Uittreksel uit Tweede Deel, Eerste Stuk).
Uitgegce en Toegelig met lnleiding en V crklarcnde Aantekeninge deur
F.
c.
L. BOSMAN, M.A.,
LITT.D.LekJor aan die Universiteil van Kaapstad.
Bene wens
Taalkun<lige Beskouing deur PROP. DR. J. L. M. FRANKEN en
Verkorte Weergawe in Engels deur P. J. SMUTS, M.A.
MET KAARTE EN APBEEL~·.
DIE VAN RIEBEECK-VERENIGING,
K.A.APSTAD.
VIR DIE
PUBLIKASIE VAN SUID-AFRIKAANSE HISTORIESE DOKUMENTE
KONSTITUSIE VAN DIE VERENIGING
I. Die doel ·van die Vereniging is om seldsame en waardevolle boeke, pamfiette en dokumente betreffende die geskiedenis van Suid-Afrika te druk, of te herdruk, ter verspreiding onder die lede en vir verkoop aan die publiek. 2. Die jaarlikse intekengeld is tien sjielings, betaalbaar op 1 J anuarie. Lewenslange lidmaatskap kan verwerf word deur 'n storting ineens van ten minste tien pond.
3. Elke lid van die Vereniging is, na betaling van sy intekengeld, geregtig op 'n eksemplaar van elke werk deur die Vereniging uitgegee gedurende die tydperk waarvoor sy intekengeld betaal is, en om te stem op die Algemene Vergaderings.
4. 'n Algemene Vergadering van intekenaars word jaarliks binne die eerste drie maande van die jaar gehou.
5. Die beheer oor die werksaamhede van die Vereniging berus by 'n Raad van nege lede, nl. 'n Voorsitter, 'n Tesourier en ses lede, wat by sodanige Jaarlikse Algemene Vergadering gekies word, en die Bibliotekaris van die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek as ex officio lid. Elke bevoegde inte-kenaar kan tot lid van die Raad gekies word, mits :
(i) hy behoorlik deur twee antler bevoegde intekenaars skriftelik genomineer is (N.B.- 'n bevoegde intekenaar is 'n lid wat op die datum van die aankondiging van die J aarlikse Algemene Ver-gadering 'n lewenslange lid is, of wat sy intekengeld vir die lopende jaar of die vorige jaar betaal het) ; en
(ii) sy nominasie die kantoor van die Sekretaris nie later as twaalfuur op die 2lste dag voor die dag van die Vergadering bereik het nie. Onmiddellik daarna word alle nominasies deur die Sekretaris aan die lede gestuur.
Kennisgewing van sodanige Vergadering word minstens ses weke voor die datum van die Vergadering aan lede gestuur.
6. Die Sekretaris of Sekretarisse word deur die Raad aangestel. 7. Die Raad vergader wanneer nodig vir die afhandeling van sake. 'n Kworum bestaan uit drie lede, en die Voorsitter het 'n beslissende stem.
8. Iedereen wat werke vir die Vereniging persklaar maak en uitgee, kry, desverkiesende, vyf-en-twintig gratis eksemplare van sodanige werke.
Geliewe alle korrespondensie aan die Ere-sekretaris, Van Riebeeck-Vereniging, Posbus 18, Kaapstad, te rig.
DOCUMENTS LAWS OF THE SOCIETY
I. The object of the Society shall be to print, or reprint, for distribution among the members and for sale to the public, rare and valuable books, pamphlets and documents relating to the history of South Africa.
2. The annual subscription shall be ten shillings, payable on the 1st January. Life membership may be obtained by a single subscription of ten pounds or more.
3. Each member of the Society, having paid his subscription, shall be entitled to a copy of every work produced by the Society within the period subscribed for, and to vote at the General Meetings.
4. A General. Meeting of the subscribers shall be held annually within .the first three months of the year.
5. The management of the affairs of the Society shall be vested in a Council consisting of nine members, viz., a Chairman, a Treasurer and six members, to be elected at such Annual General Meeting, and the Librarian of the South African Public Library as an ex officio member. Every qualified subscriber shall be eligible for election as a member of the Council, provided : (i) he has been duly nominated in writing by two other qualified subscribers (N.B.- a qualified subscriber is a member who, at the date of the calling of the Annual General Meeting, is a life member, or who has paid his subscription either for the current or the previous year) ; and
(ii) his nomination has reached the office of the Secretary not later than 12 o'clock noon on the 21st day before the day of the Meeting. The Secretary shall immediately thereafter circulate all nominations to members.
Notice of such meeting shall be sent to members at least six weeks before the date of the Meeting.
6. The Secretary or Secretaries shall be appointed by the Council. 7. The Council shall meet when necessary for the dispatch of business, three forming a quorum, the Chairman having a casting vote.
8. Anyone preparing and editing works for the Society shall, if desired, receive gratis twenty-five copies of such works.
All communications should be addressed to ~he Hon. Secretary, Van Riebeeck Society, P.O. Box 18, Cape Town.
VAN RIEBEECK SOCIETY PUBLICATIONS
1. Reports of De Chavonnes and his Council, and of Van Imhoff, on the Cape. 1918. Out of print.
2. Mentzel, 0. F. -Life at the Cape in the mid-eighteenth century ; being the biography of Rudolph Siegfried Alleman, Captain of the Military Forces at the Cape of Good Hope. Translated from the German by Miss M. Greenlees, M.A. 1919. Out of print.
3. De Mist, J. A.-Memorandum containing recommendations for the form and administration of government at the Cape of Good Hope, with an English version by Miss K. M. Jeffreys, B.A., and a preface by S. F. N. Gie, Ph.D. 1920. Out of print.
4. Mentzel, 0. F.-A geographical-topographical description of the Cape of Good Hope. Translated from the German by H. J. Mandelbrote, M.A., LL.B. Part I. 1921. Out of print.
5. Collectanea, Vol. !.-With a preface by C. Graham Botha. 1924. [Contains Descriptions of the Cape by Ovington, 1693, Beeckman, 1715, Dampier, 1691 ; Rogers' Description of Natal, c. 1696; Cnoll's Dag-register van een reis naar het Warme Bad, with an English transl. ; Dagverhaal wegens de reis naar 't Warme Water, opgesteld door Willem van Putten, c. 1710, with an English transl. ; Letter dated 1708 from John Maxwell to Rev. Dr. Harris; Instructien gedateerd 30 Maart 1699 door Gouverneur Simon van der Ste! ; Instructien gedateerd 19 April 1708 door Commissaris Cornelis Joan Simons.] Out of print.
6. Mentzel, 0. F.-A geographical-topographical description of the Cape of Good Hope. Translated from the German by H. J. Mandelbrote, M.A., LL.B. Part II. 1924. Out of print.
7. The Diary of the Rev. F. Owen, Missionary with Dingaan, together with the accounts of Zulu affairs by the interpreters, Messrs. Hulley and Kirkman. Edited by Sir Geo. E. Cory, M.A., D.Litt. (Carob.). 1926. Out of print.
8. The Wreck of the Grosvenor.-Containing a narrative of the loss of the Grosvenor, East Indiaman, wrecked on the Coast of Caffraria, 1782 ; compiled by Mr. George Carter from the examination of John Hynes, one of the survivors. London, 1791 ; and Journal of a Journey from the Cape of Good Hope in 1790 and 1791, undertaken by J. van Reenen and others in search of the Wreck of the Grosvenor ; a literal translation of the Original by Capt. Edward Ri01.i. London, 1792. With a preface by C. Graham Botha, M.A. 1927. Price to members, 6s. 6d. 9. Die Dagboek van Hendrik Witbooi, Kaptein van die
Witbooi-Hotten-totte, 1884-1906. Bewerk na die oorspronklike dokumente, in die Regeringsargief, Windhoek. Met 'n voorwoord deur Gustaf Voigts. Uitgegee met die medewerking van die Suidwes-Afrika Wetenskaplike Vereniging, Windhoek. 1929. Prys aan lede, 6s. 6d.
10, 11. Lichtenstein, Henry.-Travels in Southern Africa in the years 1803, 1804, 1805, 1806; by Henry Lichtenstein. Translated from the original German by Anne Plumtre. London, 1812- 1815. 2 Vols. 1928-1930. Price to members, 12s. each.
English and edited with a foreword and footnotes by Dr. E. E. Mossop. 1931. Price to members, 7s. 6d.
13. Louis Trigardt's Trek across the Drakensberg, 1837-1838, by Claude Fuller ; ed. by Prof. Leo. Fouche. 1932. Out of print.
14. The Early Cape Hottentots described in the writings of Olfert Dapper (1668), Willem Ten Rhyne (1686) and Johannes Gulielmus de Greven-broek (1695). The original texts, with translations into English by I. Schapera, M.A., Ph.D., and B. Farrington, M.A., ed. with an intro-duction and notes by I. Schapera. 1933. Price to members, 7s. 6d. 15. The Journal of Hendrik Jacob Wikar (1779) with an English translation by A. W. van der Horst; and the Journals of Jacobus Coetse Jansz: (1760) and Willem van Reenen (1791) with an English translation by Dr. E. E. Mossop; edited with an introduction and footnotes by Dr. E. E. Mossop. 1935 {for 1934). Price to members, 7s. 6d.
16, 17. Travels and Adventures in Eastern Africa by Nathaniel Isaacs, ed. with footnotes and a biographical sketch by Louis Herrman, M.A., Ph.D. 2 Vols. 1935 and 1936. Price to members, 10s. each.
18. Die joernaal van Dirk Gysbert van Reenen, 1803; uitgegee en van voetnote en 'n landkaart voorsien deur wyle Prof. Dr. W. Blommaert en Prof. J. A. Wiid ; met 'n Engelse vertaling deur Prof. Dr. J. L. M. Franken en Ian M. Murray. 1937. Prys aan lede, 7s. 6d.
19. Die Duminy Dagboeke (met Engelse vertaling) ; geredigeer en van inleiding en voetnote voorsien deur Prof. Dr. J. L. M. Franken. 1938. Prys aan lede, 10s.
20, 21. The Diary of Dr. Andrew Smith, director of the " Expedition for exploring Central Africa," 1834-1836 ; ed., with an introduction, footnotes, map and index, by Percival R. Kirby. 2 Vols. 1939-1940. Price to members, 12s. each.
22. The Narrative of Private Buck Adams, 7th Dragoon Guards, 1843-1848 ; ed., with an introduction, footnotes, map and index, by A. Gordon-Brown. 1941. Price to members, 10s.
23. Willem Stephanus van Ryneveld se Aanmerkingen over de Verbetering van het Vee aan de Kaap de Goede Hoop, 1804; uitgegee en toege!ig met 'n inleiding en voetnote deur Prof. Dr. H. B. Thom; met 'n Engelse vertaling deur Mnr. I. M. Murray en Prof. J. L. M. Franken. 1942. Prys aan lede, 7s. 6d.
24. M. D. Teenstra.-De Vruchten Mijner Werkzaamheden, gedurende mijne reize over de Kaap de Goede Hoop, naar Java en terug, over St. Helena, naar de Nederlanden, 1830. Uitgegee en Toegelig met Inleiding en Verklarende Aantekeninge deur F. C. L. Bosman, M.A., Litt. D.; met Taalkundige Beskouing deur Prof. Dr. J. L. M. Franken, Verkorte
Weergawe in Engels deur P. J. Smuts, M.A., Kaarte en Afbeeldings. 1943. Prys aan lede, 12s.
VAN
DIE VAN RIEBEECK-VERENIGING
Voorsittet' :
SY EDELE REGTER H. s. VAN ZYL.
Ere-tesourier :
KAPT. MAURICE GREEN, R.N.V.R.
PROF. D. B. BOSMAN. PROF. J. L. M. FRANKEN. l. M. MURRAY, M.A. DR. J. S. MARAIS. DR. E. E. MossoP. PROF. H. B. THOM. D. H. VARLEY, M.A., F.L.A. Ere-sekretaris : W. T. WOOD, B.A., LL.B. Bank:
DIE STANDAARD-BANK VAN SU!D-AFRIKA.
Geliewe alle korrespondensie aan die Et'e-sekretaris, Van Riebee
Chairman:
THE HoN. MR. JusncE H. S. VAN ZYL. Hon. Treasurer:
CAPT. MAURICE GREEN, R.N.V.R.
PROF. D. B. BOSMAN. PROF. ]. L. M. FRANKEN. IAN M. MURRAY, M.A. DR. J. S. MARAIS. DR. E. E. MossoP. PROF. H. B. THOM.
D. H. VARLEY, M.A., F.L.A.
Hon. Secretary:
W. T. WooD, B.A., LL.B.
Bankers:
THE STANDARD BANK OF SOUTH AFRICA.
All communications should be addressed to the Hon. Secretary, Van Riebeeck Society, P.O. Box 18, Cape Town.
INHOUDSOPGA WE.
BLAD SY
VooRwooRD xi
INLEIDING . . xiii
TAALKUNDIGE BESKOUING OOR TEENSTRA SE
SAME-SPRAAK
(J.
L. M. FRANKEN} xxix .LYS VAN KAARTE EN AFBEELDINGS xlvii
LYS VAN AFKORTINGS xlviii
NEDERLANDSE TEKS: Voorberigt . . 1 lnhoud 5 Eerste Brief 7 Verklarende Aantekeninge 29 Tweede Brief 30 Verklarende Aantekeninge 68 Derde Brief 70 Verklarende Aantekeninge 106 Vierde Brief 110 Verklarende Aantekeninge 172 Vi]fde Brief 177
Verklarende Aantekeninge 220
Zesde Brief . . 229
Verklarende Aantekeninge 289
Sewende Brief (Uit Deel II, Eerste Stuk) 297
Verklarende Aantekeninge 300
INTRODUCTORY REMARK .. 301
ENGLISH SUMMARY (P.
J.
Smuts) 302REGISTER (op Hollandse teks) 349
skiedenis van Drama en Toneel in Suid-Afrika en die dag wat ek Teenstra in die Universiteitsbiblioteek in Amsterdam ontdek het, staan nog steeds duidelik in my geheue gegrif. Na tientalle reisbeskrywinge en boeke van alle soorte, tale en kaliber het ek eindelik weer 'n reisbeskrywing gevind wat op pote staan: deeglik, betroubaar, volledig; bowendien 'n reisbeskry -wing wat vir die eerste keer behoorlike aandag gee aan die Afrikaanse taal, wat in Hollands gestel en Hollands-georienteerd was, en dit juis in 'n tydperk waarin Hollandse geskrifte oor Suid-Afrika niters skaars is. Teenstra het nl. in 1830 verskyn en die laaste belangrike Hollandse reisbeskrywer voor horn was de Jong, 1802-1803.
Wat presies Teenstra se belangrikheid vir die kennis van die Hollands-Afrikaanse taal en kultuur is sal in die inleiding behandel word, maar van die dag wat ek horn gevind het, het ek gevoel dat Teenstra nadere kennis-rnaking in Suid-Afrika verdien en dit is my 'n baie heuglike gebeurtenis, dat na soveel jare die Van Riebeeck-Vereniging so'n kennismaking moontlik gernaak het. Ek persoonlik, en ek reken ook die Suid-Afrikaanse publiek, is die Vereniging veel dank daarvoor verskuldig. Hulle bewys Suid-Afrika 'n belangrike <liens.
Merkwaardig is dat ongeveer tegelykertyd met-en onafhanklik van-rny, prof. J. L. M. Franken van Stellenbosch, Teenstra in Kaapstad ontdek het, en, korte tyd voor my boek in 1928 verskyn het, horn reeds in Die Huis-genoot (1927) om sy taalkundige betekenis bekend gemaak het. Ek ag dit dan ook 'n voorreg dat prof. Franken ingestem het om Teenstra se taal-kundige betekenis te behandel en is horn besondere dank daarvoor verskuldig.
Dieselfde dank moet ek uitspreek aan mnr. P. J. Smuts, M.A., Ph.D. -kandidaat aan die Universiteit van Kaapstad, vir sy uitstekende verkorting van Teenstra in Engels. Behoudens kleinere aanvullings van my kant, is die Engelse weergawe feitlik onveranderd syne. Dit was 'n tydrowende arbeid wat hy met toegewydheid en ywer verrig het. Die voetnote is van my. Aan mnr. Smuts ook, en sy broer, mnr. J. Smuts, M.A., my besondere dank vir onmisbare hulp by die opstel van die registers.
By die opstel van die kaart van Teenstra se reise en uitstappies is ek veel dank verskuldig aan mnr. R. M. Tait van die kantoor van die landmeter-generaal, wat my met sy tegniese kennis en tekentalent van onbepaalbare steun gewees het.
Aan dr. E. E. Mossop, prof. Franken en dr. J. Hoge my dank vir ver-skillende waardevolle feite by die opstel van die aantekeninge. Aan die Parlementsbiblioteek, Kaapstad, insonderheid die bibliotekaris, mnr. Paul Ribbink, en aan die Suid-Afrikaanse Argief, insonderheid die hoofargivaris, kol. C. Graham Botha, my dank vir onmisbare hulp by die verkry van sommige plate en vir hulp in die algemeen. Aan mev. A. C. Purcell van Wynberg ook my dank vir die vriendelike beskikbaarstelling van die Hiddingh-tekenboek (1825) vir reproduksie.
Die reproduksie van die oorspronklike teks en die arbeid daarop is my aansienlik vergemaklik deur die feit dat ek van 'n fotostatiese kopie kon gebruik maak. Hiervoor moet ek in die eerste plek mnr. D. H. Varley van die S.A. Openbare Biblioteek en sy Raad bedank wat een van die twee
eksemplare in die inrigting (die enigste twee in Suid-Afrika) vir fotostatiese opname beskikbaar gestel het en mnr. R. F. Immelman, bibliotekaris van die Universiteit van Kaapstad, wat die uitvoering van die opname prakties moontlik gemaak het. Ook aan mnr. W. T. Wood, sekretaris van die Van Riebeeck-Vereniging wil ek 'n woord van dank rig vir raad en daad by meer
as een geleentheid.
Die verklarende aantekeninge aan die end van elke brief van Teenstra i.p.v. voetnote op die betrokke bladsye was nodig omdat Teenstra self van voetnote gebruik maak. By die Engelse weergawe het ek egter voetnote gebruik. Die skip op die kaart van Teenstra se reise is geteken na 'n plaatjie op die oorspronklike titelblad. Die spelling van geografiese name is soveel moontlik die van Teenstra self.
F. C. L. BOSMAN. Kaapstad,
INLEIDING.
Omtrent die lewe en persoon van Marten Douwe 1 Teenstra
het ek geen antler bronne kon vind as die kort berig in die
Biographisch W oordenboek der N oord- en Zuid-N ederlandsche Letterkunde, deur ]. G. Frederiks en F. ]. van den Branden, 2de Druk, Amsterdam (
±
1895) en Teenstra se eie mededelings in sy boek nie.Volgens die W oordenboek is Teenstra gebore op Het Ruige-zand, provinsie Groningen, op 17 Sept. 1795 en oorlede op Ulrum, dieselfde provinsie, op 29 Okt. 1864. Hy het 'n goewermentsbetrekking beklee in Suriname en was later
Oos-Indiese amptenaar. Sy werke is die volgende: De
Vruchten Mijner Werkzaamheden gedurende mijne Reize over
de Kaap de Goede Hoop naar ] ava en terug over St. Helena naar de N ederlanden, 2 dele, Groningen, 1830 ; De N eder-landsche West-Indische Eilanden, 2 stukke met plate, Am-sterdam, 1838 ; Volksverhalen en legenden van vroegere en latere dagen, uit meest N ederlandsche schrijvers en mondelinge mededeelingen verzameld, Gron., 1840; De Negerslaven in de kolonie Suriname en de uitbreiding van het Christendom onder de Heidensche bevolking, Dordrecht, 1842; Bijdrage tot de ware
beschouwing van de zoo hoog geroemde uitbreiding des Chris-tendoms onder de Heidenen in de kolonie Suriname, toegewijd aan alle philanthropen, Amsterdam, 1844 ; Beknopte beschriJving van de N ederlandsche Overzeesche Bezittingen voor beschaafde lezers uit de beste bronnen en eigene ervaring in Oost en West Indie geput, Gron., 1846-1849; Mentor, de getrouwe leidsman en raadgever voor landverhuizers, die naar Noord Amerika willen vertrekken, Gron., 1853; Vlugtige beschouwingen van de hedendaagsche slavernijkwestie in Nederland, Arnst., 1846. Verder het Teenstra uitgegee Landhuishoudkundige Almanak,
Gron., 1851-63, en met T. F. Uilkens, Tijdschrift voor Land-en Tuinbouw.
Uit bostaande blyk dat De Vruchten Mijner Werkzaam-heden Teenstra se eerste werk was; dat hy 29 jaar oud was
toe hy aan die Kaap was ; dat sy publikasies sukses gehad en hy sy lewelank skrywer gebly het; dat hy Oos- en Wes-Indie besoek en in albei gebiede gewerk het ; dat hy besondere belang stel in koloniale (insonderheid die emigrasie-kwessie), kultuur-historiese, filantropies-Christelike (insonderheid die slawekwessie) en landboukundige vraagstukke; dat hy, behalwe skrywer, joernalis was. Merkwaardig is hoe hierdie verskillende aspekte van sy geestelike belangesfeer en skrywers-na tuur reeds in De Vruchten Mijner Werkzaamheden, Deel I (die deel wat hier uitgegee word en oor Suid-Afrika gaan) tot uiting kom; sy aandag aan ligging, bodemgesteldheid, ekonomiese bedrywe, bestuur, finansies, emigrasie; sy be-skrywing van taal, bevolking, sedes en gewoontes, godsdiens, opvoeding, openbare instellinge ; sy verdieping in die slawerny-kwessie en die Christelike lewenshouding ten opsigte daar-van ; sy groot aandag aan soorte en metodes van boerdery ; sy egte joernalistieke nuuskierigheid om alles na te speur en self te ondervind; sy ontwyfelbare skrywersvaardigheid.
Uit sy Vruchten leer ons ook heelwat omtrent Teenstra se werk en persoon ken. Hy was landbouer en veeteler2
(klaar-blyklik hereboer, soos ook sy vader voor hom3 op Huize Arion,' 'n nuwe, grote boerdery op die in 1811 binnegedykte Noordpolder aan die Wadde, provinsie Groningen. Die boerdery was ongeveer 1
l
uur van Eenrum af gelee, 5 maar as sy dorp noem Teenstra Baflo.6 Hy het sy vrou met vier jong kinders, drie meisies en een seuntjie, op die boerdery · agtergelaat,7 en die doel van sy reis was om 'n betrekking in Java te soek,8 blykbaar omdat Holland toe in 'n toestand van ekonomiese agterstand verkeer het. 9 Hierdie reis word in sy V ruchten beskrywe en die beskrywing is nie oorspronklik vir publikasie in boekvorm bedoel nie. Dit bestaan nl. uit 'n reeks briewe aan 'n vriend gerig,10 ('n geliefkoosde2 P. 116, 144, 251. • P. 13. 'P. 8, 130. 6 P. 171. 6 Voorberigt, p. 3. 7 P. 8, 122.
8 Dl. II, le stuk, p. 140, 177, hier nie opgeneem nie. 9 P. 247 e.v.
10 Blykbaar gebaseer op dagboek-aantekeninge, vgl. p. 127, 131 ens.
(datumvermeldings) en p. 153, 162. Vermoedelik is die briewe ook nie net vir die oe van een vriend bedoel nie (die toon is weinig privaat), maar om in 'n
kring van vriende gelees of voorgelees te word-destyds die gewoonte ook
stra, deur horn in die lig gegee. Daarby beklemtoon Teenstra dat die boek nie vir die ,,groote en geleerde wereld" bedoel is nie, maar ,,hoofdzakelijk voor boeren,"12 waarmee hy
natuurlik die beskaafde boerestand van sy eie soort (eintlik 'n plattelandse middelstand, Eng. ,,gentry") bedoel. Die deel van sy boek oor die Kaap bestaan uit ses briewe en beslaan die eerste deel van sy Vruchten, waarby nog kom 'n paar bladsye uit die tweede deel (sewende brief) waarin Teenstra terloops na die Kaap terugverwys.
Teenstra se verblyf aan die Kaap was onopsetlik. Hy het, soos hy ons self vertel, by die uitreis, aan boord skip 'n swaar koue opgedoen, wat in 'n sware reumatiese onge-steldheid, met hewige swelling van voete (waarskynlik reuma-tiese koors) oorgegaan het, sodat hy verplig was om aan die Kaap oor te bly, en herstel van gesondheid te soek, voor hy sy reis voortsit13• In Kaapstad vertoef hy van 12 Maart
182514 tot 7 April; 15 · vertrek op laasgenoemde datum per perdewa na Caledon-bad, waar hy op 9 April aankom.16 By
die bad bly hy tot 19 Mei,17 'n verblyf onderbreek deur twee
kort uitstappies na ,,Bredekamp's plaats" (Roodebloem Kraal) op 28 April,18 en ,,Marre's plaats, Toren van Babel"
op 7 Mei resp.; 19 'n langere uitstappie na Genadendal van
9-10 Mei; 20 en 'n uitstappie- of liewer 'n reis na ,,Kaap
1' Aguillas", nl. die ,,Druipkelders" by Gansbaai, van 13-16 Mei 21• Van 19-22 Mei reis Teenstra van Caledon na
Kaap-stad terug via Franschhoek en Stellenbosch, 21 a maak 'n uit-stappie van Kaapstad na Constantia op 11 Junie22 en verlaat
Suid-Afrika op 7 Julie23 vir Oos-Indie. Teenstra het dus 11 Vgl. de Jong, Reizen, 1802; Gleanings in Africa, 1806; Brieven van Cath. van Lier (Hollandse Skrywers, Conradie, p. 128), e.s.m.
u Drie aanhalinge uit Voorb., p. 1.
18 P. 70 e.v. u P. 70. 15P. 87. 18 P. 110. 17 P. 161. 18 P. 122. 19 P. 127. BOP. 131. 21 P. 141 en 143. na P. 161-171. 12 P. 280. 28 P. 289.
byna vier maande in Suid-Afrika deurgebring waarvan
onge-veer ses weke buite Kaapstad .
. Dit is duidelik uit bostaande dat Teenstra nie stilgesit
het nie. Sover sy siekte horn toegelaat het, het by
rondge-reis, mense en besienswaardighede besoek, bedrywe bestudeer,
in kort, ore en oe oopgesit vir alles wat Suid-Afrika horn kon leer. Sy verblyf in Suid-Afrika was betreklik kort maar in sy
eie woorde,24 ,,dezelve is tevens geheel aan de beschouwing
en navorsching van al het merkwaardige toegewijd geweest."
En dit is waar. Hy observeer persoonlik net waar hy kan.
As sy geswolle voete horn, veral tydens sy verblyf op Caledon,
nie toelaat om te loop nie, ry hy, en as hy nie kan ry nie, laat
hy horn dra (bv. in die Drupkelders). Maar wat hy wil sien,
sien hy. Ja, ,,wat onderneemt een jong, hoogstgaand
nieuws-gierig mensch al niet. 25 Hy ,,doen" Kaapstad veral na sy terugkeer van Caledon, as sy verbeterde gesondheidstoestand
horn in staat stel om ook sy eie bene te gebruik. Dan, soos
hy dit uitdruk, verloor hy ,,veel tyd met uitgaan en
straat-slijpen."26 Maar met eie waarneming (,,beschouwing") alleen is
Teenstra nie tevrede nie. Hy ,,vors ook na". Hy praat
met antler mense,27 hy ondervra kenners en gesaghebbendes,28
hy lees die koerante en tydskrifte,29 hy bestudeer offi.siele
dokumente en opgawes, 30 hy raadpleeg alle moontlike skrywers. 31
Self se hy dat hy meen ,,dat de bronnen waaruit ik geput
heb (ook) het werk belangrijk zullen maken." 32 So is dit
inderdaad. ,,Beschouwing en navorsching" maak Teenstra
se beskrywing van die Kaap een van die volledigste,
betrou-baarste en bes-gedokumenteerdste werke van die tydperk.
Ander eienskappe van Teenstra verhoog die waarde van die werk soos dieselfde eienskappe, en antler, ook soms afbreuk
doen daaraan. Wat was hierdie eienskappe soos uit sy
werk blyk?
Wat sy persoon betref moet Teenstra nie alleen van goeie
2' Voorb., p. 1.
26 P. 154. Vgl. p. 64, 81, 130, 143, vir Teenstra se ,,nieuwsgierigheid ",
liewer ,,weetgierigheid" of .,weethonger" te noem. •• P. 177. 21 Vgl. p. 86, 121, 123, 161, 170, 196, 249, 263. •a Vgl. p. 129, 132, 146, 216, 263, 283. 29 P. 156, 171, 180, 198, 280. so P. 238 en Tabelle. •1 Vgl. insonderheid p. 92, 95, 97, 156, 177, 191, 229, 230, 269. 32 Voorb., p. 1.
vir ons van belang-was hy 'n man van besondere ont-wikkeling en beskawing. Sy ontont-wikkeling blyk o.a. uit sy deeglike kennis van die Latynse en Franse tale en letter-kundes (ek dink bier veral aan sy aanhalings uit Latyn en Frans en sy verwysings na die klassieke mitologie) ;34 sy
kennis bowendien van Duits en Engels ;35 sy groot kennis en
beheer van sy eie taal, algemeen-beskaafd en vakkundig ;36
sy geoefende tegniese begrip ; 37 sy belesenheid 38 en
studie-vermoe wat hul, behalwe in letterkundige kennis,39 toon o.a.
in mime kennis van geskiedenis,40 aardrykskunde,41 en die
filantropiese (verligte) opvattings van sy tyd,42 met ook 'n
mate van kennis van natuurkunde43 en plantkunde ;44 sy
sin vir wetenskaplike volledigheid en noukeurigheid, sowel in sy eie waarnemings45 as in die opgawe van verworwe feite46
•s As Groningse hereboer. Trouens uit alles blyk dat hy 'n .,heer" is, vgl. manier van vertrek, p. 8 ; houding teenoor arbeiders, p. 9 ; kennisse
in Amsterdam, op skip ens. In Kaapstad word hy o.a. uitgenodig na die goewerneursbal (p. 246). Dat hy bemiddeld moes wees, blyk uit die feit dat hy sy reis op eie koste onderneem, altyd ruim in die geld sit (vgl. sy
verskillende togte), steeds van die beste eet en drink, ens.
34 Vir Latyn en mitologie, vgl. p. 118, 120, 136, 142, 143, 153, 158, 266, 282 en II, 298; vir Frans, p. 72, 162, 186, 229-230 (Franse reisbe-skrywers), 237, afgesien van die gebruik van Franse woorde en uitdrukkinge (p. 41, 165, 247).
36 Sommige van die reisbeskrywinge en bronne wat hy noem (p. 229-230)
kan hy alleen in Duits b.v. Menzel, of Engels b.v. Burchell, Latrobe, State
of the Cape of Good Hope, gelees het. Maar hy ken ook Milton (p. 157) en
kon miskien selfs Engels praat (p. 86, 87).
36 Teenstra beskik oor 'n besonder uitgebreide woordeskat, waarby hy
veral ryk is in landboukundige, werktuigkundige (p. 18-19, 24, e.v.) en skeepsterme.
87 Vg!. Voorb., 2 e.v. ; p. 18-19, 24-26, 113-115, 136. 38 Vg!. p. 39, 115, 189.
39 Vg!. hoerop en p. 61, 84, 191, 247. Vir sy kennis van die Nederlandse
literatuur sien volgende paragraaf.
• 0 Vg!. insonderheid Voorb., p. 1, Briewe I (p. 11, 12, 28) en II (p. 33,
37, 44). Verder p. 98 e.v., 134, 138, 165, 177 e.v., 197, 234 e.v., 239, 243,
248, 272 e.v., 278 e.v.
41 Vg!. insonderheid Voorb., p. 2; Briewe I en II; p. 151, 230, 277.
Soos hy deur Suid-Afrika gaan, vergewis Teenstra horn ook voortdurend
van die name van berge, riviere en bewoonde plekke.
'"Vgl. p. 9, 136 (bruine engelen), 194-195, 197, 216, 219-220, 265.
43Vg!. p. 38, 54, 56, 74, 129, 131-132, 151, 154, 157 e.v., 167, 237, 249.
"By plantename gee hy gewoonlik die botaniese benaminge, p. 117, 121, 129; vg!. verder p. 131, 138, 144, 190.
46 Die boek is vol hiervan, soms met verworwe feite vermeng, vgl. veral
54-55, 61, 91, 97, 99-100, 102, 104-105, 110-111, 117-118, 131-132, 139-140, 146-147, 150, 171, 195, 267, 288.
'" Vg!. p. 11. Ook Briewe I en II (in besonder p. 30-31); Briewe Ven VI; ta belle.
en van bronne ;47 sy geoefende finansiele begrip ;u sy grondige kennis van die Bybel.49
Sy beskawing blyk uit die intellektuele, opgevoede toon van sy werk ; uit sy uitgelese vriendekring aan boord skip6o en in Kaapstad ;51 uit sy ontwikkelde kunssmaak, kunsaanleg en maatskaplike opvoeding (haal met oordeel en gepastheid aan uit die internasionale52 en die Nederlandse literatuur,63 laasgenoemde veral van eie tyd ; dig self 54 ; het lief de vir en sing s.elf55 ; speel op die piano56
; het oog vir tuinaanleg67 en argitektmirlis ; besoek bals59 en skouburg60) ; uit sy hoog-staande sedelike en godsdienstige (Christelike) opvattings,61
gepaard
inet
verhewe mensliewende gevoel62 en gevoel vanmaatskaplike verantwoordelikheid ;63 uit sy strewe na on-partydigheid en waarheid; 64 uit sy geestigheid, soms swaar-op-die-hand, maar selde of nooit onverfynd nie ;65 uit sy sterk skoonheidsgevoel vir die natuur66 ; uit sy selfkennis, 67 natuurlikheid,68 goeie maniere en fyn gevoel.69
"Vgl. insonderheid p. 2, 12, 33, 39, 56, 92, 95-96, 229-230.
48 P. 272 e.v.
49 Die boek wemel van aanhalings, veral tekste, uit die Bybel, p. 81,
116, 130, ens. Vgl. verder p. 195, 219.
60 P. 39, 84.
61 Vgl. p. 78, 85-86, 288. Op Caledon vgl. p. 106, 116. 62 Sien hoerop.
53 P. 71, 216 (miskien van homself ?), 244, 248, 263.
6• P. 216(?), 285.
66 P. 39, 54, 136, 284.
66 P. 79. Ook ander kennis van musiek, vgl. p. 150.
67 P. 80, 166, 190.
68 P. 79, 122-123, 125, 179, 183, 184 e.v., 281.
•• P. 246. •0 P. 185.
61, 62, 63 Vgl. aant. 42 en 49. Blyk veral uit sy behandeling van die
slawekwessie, p. 194-195, 196-197, 219-220. Vgl. ook p. 103, 134 (G
e-nadendal), 151, 161, 217 vir opvattings in algemeen. Vir godsdienstige
gevoel in besonder, vgl. nog p. 38, 71, 146, 152, ens. Verwant aan sy mense-liefde is sy diereliefde, vgl. p. 112, 168.
"'Vgl. p. 1, 86, 144. Nie altyd luk dit horn egter nie, veral as dit gaan oor Hollands vs. Engels, vgl. aant. 87 en 88.
65 P. 7-8, 9, 32, 40-41, 57 e.v., 66 (hofmeester), 74-77 e.s.m., ins
onder-heid 82-84, 112-113, 132 (brug), 141, 159, 171, 186 (horing des overvloeds),
244, 277 (growwe grap, maar beskaafd gestel).
•• P. 38-39, 56, 94-95 ens., insonderheid 121, 144, 152, 162-163, 165, 166-167, 285-287.
61 P. 72 (afguns), 79, 263, 284 (.,strootje" en selfspot).
•• Afgesien van die hele toon van sy werk, vind ons 'n sprekende staaltjie
op. p. 13. Dit val ons ook op hoe goed en gemaklik hy met die Afrikaanse ,,boere" oor die weg kom.
oe Sprekende staaltjie op p. 285. Orals ook baie erkentelik vir vrie nd-skaplike <lade horn bewys. Vgl. verder p. 102 (De Jong).
sekte wat steeds sterk in Groningen en Friesland gewees het en wat besonderlik die klern le op onderlinge en intemasionale liefde en verdraagsaarnheid. Teenstra was ook Vryrnesse-laar,71 'n organisasie wat eweneens bekend staan vir sy be-klemtoning van die beginsels van broederskap van die mens en sosiale diensvaardigheid. Beide as Mennoniet en Vryrnesse-laar sluit Teenstra dus volrnaak aan by die godsdienstig-. filantropiese opvattings wat ons eerder van horn teengekorn het en is waarskynlik, naas sy liberale opvoeding, die. verklaring
daarvan. · ·
As ons by Teenstra se afkorns, ontwikkeling en beskawing, voeg sy Hollanderskap,72 sy jeug, die aantreklikheid van 'n paar helderblou oe, 73 van 'n gladgeskeerde blykbaar frisse
Hollandse gelaat,74 van 'n aangenarne welbespraaktheid75 en goedlagsheid, 76 en, al tans by sy aankorns, van 'n sieke hulp-loosheid, 77 hoef ons ons nie daaroor te verwonder nie dat hy spoedig 'n groat en warme vriendekring verwerf het en dat blykbaar veral die vroue horn op die hande gedra en vertroetel het. 78 Bowendien, hoewel streng van sedelike en godsdienstige opvattinge, was Teenstra allesbehalwe 'n lewensontvlieder. Hy hou van sy gerief ;79 van gesellige orngang, feestelikhede8o en geselskapsverrnake81 sowel as kunsverrnaak ;82 hy rook ;83 eet graag lekker ;83a is gesteld op sy wyn84 en veral-gesels
70 P. 22. Waarom sou hy anders die Mennoniete-vermaning besoek? In Amsterdam besoek hy die Remonstrantse Kerk (p. 10), die rigting waaruit
die Menisme ontwikkel het. Die ondoktrinere aard van die Menisme stel horn ook in staat (afgesien van sy .,nieuwsgierigheid") om sowel die Ned.
Gereformeerde Kerk in Kaapstad (p. 181) as die Luterse Kerk (p. 182) te besoek. Die beklemtoning van geestelike vryheid deur sy rigting, maak horn eweneens sterk anti-klerikaal (p. 52).
n P. 21, 184-185.
72 Kapenaars en .,boere" het die verwantskap met Holland toe nog sterk
gevoel. Vgl. p. 79, 85, 130, 135, 191, 239 e.v., 243, 286. 7s P. 81.
74 P. 82 e.v.
76 Vgl. in besonder p. 86, gesprekke aan bad (p. 111, 121 e.v.), met boere (123 e.v., 129). p. 142, ens. 78 P. 93, 150, 162. 17 P. 70 e.v. 78 Vgl. p. 76, 78, 79, 86, 87-88, 189, 289. u P. 9, 57, 65, 116, 133. 80 Vgl. p. 8, 28, 246. 81P. 66. sa Vgl. hoerop. ss P. 54, 65, 66. 8sa P. 65, 72, 86, 87. 84 P. 28, 54, 66, 87, 282, 284.
graag. 85 Blykbaar het hy selfs die verwyt gehoor dat hy 'n praatgraag is. 86 Hoe dit sy Teenstra word orals met oop arms ontvang, kom met alma! en alles in intieme aanraking, en juis hierdie noue kontak met sy omgewing gee sy werk verhoogde waarde en vorm een van die aantreklikste eienskappe daarvan.
Nieteenstaande sy filantropiese idees is Teenstra 'n wel-bewuste Hollander. Sy nasionale gevoel is sterk en herhaalde male kan hy dit nie nalaat om die deugde en eerbaarheid van die Hollandse volk in die hoogte te steek teenoor die van die Engelse volk nie87 en soms self hatelik te wees teenoor die Engelse. 88 Hierdie teenstrydigheid in Teenstra tussen sy internasionale idealisme en nasionale realisme is in sekere sin tipies Hollands. Tipieser Hollands is egter ander eien-skappe van Teenstra: sy deeglikheid en presiesheid; sy hoe graad van algemene ontwikkeling; sy uitgesproke kritiese sin ; sy sterke godsdienssin ; sy behoefte aan geselligheid ; sy oop oog vir die goeie dinge van die lewe.
J
a, en ti pies oak bepaalde ,,defauts de ses qualites". Teenstra let goed op die duite, byna tot inhaligheid toe ;89 sy ernstige Hollandse natuur verlei horn soms tot oordrewe moralisasie ;90 sy Hol-landse fatsoenlikheidsgevoel tot preutsheid. 91 Persoonlik open-baar hy ook 'n gevoeligheid 92 en verbeeldingstoestand 93 watheeltemal pas in die romantiese gees van sy tydperk (
±
1775-±
1875), maar wat ans vandag soms as oordrewe aanvoel9' en wat horn b.v. in sy beoordeling van die slawekwessie tot te felle veroordeling van die voorstanders van die stelsel verlei. 95Met die oog op al bogenoemde hoedanighede van Teenstra is dit geen wonder dat ans in sy Vruchten een van die belang-rikste werke oar die Kaap uit die tyd het nie. Teenstra se persoonlike eienskappe en persoonlike waarnemings maak
85 Sien haerop. Oak p. 54, 66, 130.
86 P. 284.
8 7 Vgl. p. 37, 85, 98, 162, 186-187, 248, 276. Oak haerop antler Hal-landerskap.
88 P. 189, 191, 217.
•• P. 13, 58, 77, 141, 142, 186-187, 245, 286.
to P. 28 (drinkery), 95-96, 144, 190, 264 e.v. ; II, 299.
•1
P. 185-186, 282.92 P. 39, 70-71, 88, 97, 136 (lieve bruine engelen), 141, 144, 152
oa P. 142 e.v., 159-160. "'P. 85, 111 e.v., 287.
antler reisbeskrywers doen nie nl. sy waarnemings, waar moontlik, terugbring op die basis van o:ffisiele beskeide en hulle toets aan die bevindings van antler gesaghebbende skrywers. Sy werk is nie van historiese belang in die sin dat dit ons kennis van die politieke geskiedenis op belangrike wyse aanvul of veel belangriks meedeel omtrent die oorspronk-like inboorlinge van die land en verre binnelandse toestande soos die geval is met die meeste antler belangrike reisbe-skrywers nie. Alleen oor die Hottentotte doen hy enkele mededelings96 (veral hul luiheid en vuilheid vind hy
onver-draaglik), terwyl hy die Kaffers slegs terloops noem en sy berig oor die Slagtersnek-gebeurtenisse en die Gaika-geskie-denis is heeltemal tweedehands. 97 Nee, die belangrikheid
van sy werk M op antler gebied. Vir sy eintlike behandeling beperk Teenstra horn tot die werklik besogte streke nl. Kaap-stad (bakermat van Suid-Afrika) ·en die onmiddellike ,,Over-bergse" omgewing, veral Caledon. Hiervan gee hy ons 'n taal- en kultuur-historiese beeld. Maar dit is dan ook 'n beeld soos deur geen antler sedert Kolbe en Mentzel geewe-naard nie98 en, met moontlik een uitsondering, 99 ook geeneen
na Teenstra nie.
Bowendien het Teenstra hierdie belangrike voordeel bo al die antler reisbeskrywers, met gedeeltelike uitsondering van de Jong: hy tref deurlopend100 'n vergelyking met
,,vader-•s P. 134, 139 (Genadendal), 147, 149-151, 159. •1 P. 278 e.v.
•• Vgl. p. 229-230, met aantekeninge daarby. Ook Dr. en Tnl., I, p. 21-32. Ander skrywers gee goeie, dikwels veelvuldige aspekte van Kaap-stad en omgewing b.v. Bernardin de St. Pierre, Stavorinus, Thunberg, le Vaillant, de Jong, Barrow, Lady Anne Barnard, Lichtenstein, Burchell. Maar geeneen is so metodies of volledig soos Teenstra nie. Net een boek kom naby horn in metode en deeglikheid, State of the Cape of Good Hope deur 'n .,Civil Servant" (Wilberforce Bird) in 1822, 'n boek waarvan Teenstra ook gebruik gemaak het, maar dit ontbreek Bird aan Teenstra se begrip en agtergrond.
••Ek bedoel An Auto-Biographical Memoir of Petrus Borchardus Bor-cherds, 1861, in 1907 in Hollands verkort tot Bladen uit de Memoirs van
Petrus Borchardus Borcherds, Kaapstad, 1907, deur F. H. Olland. Twee jaar na Teenstra aan die Kaap was, in 1827, het ook verskyn G. Thompson, Travels and Adventures in Southern Africa, uitstekend van plate, maar met weinig oor die Kaap en in 1887 verskyn Mackinnon, South African Traits, maar albei doen onder vir Teenstra in metode en begrip. Metode en volle-digheid toon natuurlik allerlei handboeke en gidse oor die Kaap, veral sedert Noble, The Cape and its People, 1869, maar hier ontbreek die gees en lewe wat Teenstra se boek kenmerk en in ieder geval is hulle geen reisbeskrywinge nie.
landse" toestande in Holland (insonderheid in verband met boerdery101), wat vir die student in Afrikaans-Dietse kultuur-geskiedenis 'n uiters belangrike element in sy werk is, aangesien die Afrikaanse taal uit die Hollandse taal en die Afrikaanse kultuur, in die meeste van sy wesenlike aspekte (godsdiens, sedes en gewoontes, regswese, kunsbeskouing, politieke sin) uit die Hollandse kultuur ontwikkel het, terwyl die Hollandse kultuur ook op ander aspekte sy onmiskenbare, soms deur-slaggewende, kenmerke gelaat het (onderwys, openbare in-stellings, bestuursvorme, pers, letterkunde, toneel, kerk-musiek, boukuns, boerderymetodes en vervoer).102
Dit lyk my gewens om meer in besonderhede stil te staan by Teenstra se positiewe bydrae tot die kennis van ons Afri-kaanse taal- en kultuurgeskiedenis. Wat taal betref is Teenstra die eerste gewees om spesifiek en presies te gaan beluister wat die ,,verbasterde Hollands" aan die Kaap is en ons sy bevindings so noukeurig en trou moontlik mee te deel. In sy samespraak op Caledon, met toeligting, 103 kry ons wat ons kan noem, ons oudste wetenskaplike dokument in Afrikaans en oor Afrikaans, en die stuk het dus buiten-gewone waarde vir ons taalgeskiedenis. Wat hierdie waarde presies is verklaar prof. dr.
J.
L. M. Franken in sy beskouing oor die samespraak. Ook gee prof. Franken ons 'n lys van ander Afrikaanse woorde en uitdrukkinge wat Teenstra tussen deur sy teks noem of gebruik.Wat betref die algemene kultuurgeskiedenis kry ons miskien die beste kyk daarop as ons Teenstra se mededelings probeer groepeer.104
1. Aardrykskundig.
(a) ,,Kolonie Kaap de Goede Hoop" :105 Klimaat en ge-sondheidstoestand, ligging, oppervlakte, bodemsge-steldheid (grondsoorte, ruggens, ens.) ; besogte dele (Kaapstad en omgewing, Kaapse vlakte, Hotten-tots-Holland, Caledon en omgewing, Genadendal, Drupkelders, Franschhoek, Stellenbosch) ; tabel D.
101 P. 251, 262, 265, 266, ens.
102 Tot betreklik kort gelede was pers, letterkunde, toneel, kerkmusiek
nog geheel of grotendeels in Hollands.
103 P. 239-242.
10' Bewysplekke word alleen aangevoer waar dit nie of alleen met moeite onder die genoemde onderwerpe in die register kan nagegaan word.
oostewinde en noordwestewinde; Tafelbaai as rede.
In besonder goeie topografies-historiese beskrywing106
van: Groenpuntse weg (met o.a. beskrywing van menagerie en tuin van Villet) ; kasteel ; kerke ; Vrymesselaarslosies ; skouburg ; stadhuis ; slagpale ; ,,Customs House"; tronk (met trapmeule); kaserne;
Somersetse hospitaal ; goewermentsgebou, met
bestuursafdelings ; biblioteek ; museum ; beurs ;
kompaniestuin ; dieretuin ; slawelosie ; koninklike
observatorium; Rondebosch-Constantia en
om-gewing ; Kaapstadse water.
(c) Caledon : ligging. Topografies-histories : kerk ;
aan-leg; meule; bad (uitvoerige beskrywing, inrigting en behandeling).
(d) Genadendal: ligging. Topografies-histories :
aan-leg ; logement ; skool ; meule ; messefabriek ;
kerk; tuin.
(e) Stellenbosch : Jigging. Topografies-histories :
aan-leg; drosdy; kerk; rietdakhuise (en brande). 2. Geskiedkundig.
(a) Kolonie: geskiedenis (algemeen) ; Bokkeveldse
op-stand van slawe; Slagtersnek en Sde Kafferoorlog;
geskiedkundige plekke (vgl. 1 (a)107) ; regeringstelsel
en bestuursindeling; regstelsel; geldstelsel;
maat-en gewigstelsel; tabelle A, E, K.
(b) Kaapstad: geskiedenis; stadswapen; aardbewing
van 1809. Vgl. verder 1 (b).
(c) Caledon: geskiedenis. Vgl. verder 1 (c).
(d) Genadendal: geskiedenis. Vgl. verder 1 (d).
(e) Stellenbosch: geskiedenis. Vgl. verder 1 (e).
3. Bevolking. Getalle; stedelik (Kaapstads) en landelik;
blank (Hollands en Engels) en gekleurd (slawe, Hottentotte, Kaffers) ; twee stamvaders: Swart en
Wessels; 108 tabelle B, C, E.
4. Godsdiens. Kerke (vgl. 1 (b), (c), (d), (e)) ;
kerk-genootskappe, veral Nederduits-Gereformeerd; godsdienstig-heid.109
108 Die volgorde is willekeurig maar in hoofsaak volg dit die boek. 107 Insonderheid p. 97 e.v., 234.
108 P. 121, 142 resp.
5. Geaardheid, sedes en gewoontes, kunsteu0 •
(a) Platteland :m gasvryheid en Hollandse gesindheid ;
koffiegebruik : rog as koffiebone ;112 krale (vir vee) ;
aard en liggaamsgesteldheid van koloniste ;113 liefde
vir sopies; tabak en rookgewoontes; ganse en gansvere ; stenemaak en kalkbrand ; bou-orde van plaashuise ; Afrikaanse kerse ; bygeloof ;
velkom-berse; misvloere ;114 boerewerf; plaashuishouding;
plaasaanleg; groat plase en slawebesit as bronne van weelde, luiheid en onverskilligheid (ruwe
be-werking van grond115) ; laster van Barrow ; groat
families ;116 gebrekkige opvoeding ; vermake (kuiery,
jag en wedrenne) ; visvangs; kleding.
(b) Kaapstad: logement (aard en inrigting) ; straatlewe
(insonderheid beskrywing van straatventers, met
kleredrag) ; siektebehandeling en -versorging; 'n swart
barbier ;117 vriendelikheid, gasvryheid en Hollandse
gesindheid van Kapenaars ; goedgeefsheid van Ka
pe-naars (met leersame lys delikatesse van tyd);
Paasfees-viering; slawerny met beskrywing slaweverkoping; kleredrag (vroulik en manlik, liefde vir swier) ; manier van klerewas; eet- en drinkgewoontes (ryke tafel) ; spyssoorte (a.a. ,,jelly" en atjar) ; ver-make (kaartspel, musiek, dans, drink, wederkerige besoek) ; huise (voorkome, bou-orde) ; sindelikheid
en meubilering (onbevredigend) ; opvoeding van
meisies ; borduurwerk ; hereliefhebberye (ry, jaag en visvang) ; algemene liefde vir perdry (here en dames) ; weelde en luiheid; laster van Barrow (vgl. (a)) ; bygeloof; toneelbesoek; openbare
perde-wedrenne.
6. Reis en vervoer. Perde (beskrywing, waarde,
behande-ling) ; osse (beskrywing, behandeling) ; karre (chais) ;
110 Teenstra praat n~rens uitdruklik van kunste nie. Wat ons as sodanig
kan beskou, bespreek hy onder skouburg (toneel), huise (boukuns), sedes en gewoontes (musiek en borduurwerk).
111 Hier en verder nie in orde van belangrikheid nie, maar soos dit min of
meer in die boek voorkom.
112 P. 90, 267. m P. 99, 102, 263, 269. 1u P. 111. m Hier veral p. 262, 267. m P. 128, 263. 117 P. 82 e.v.
7. Landbou en Veeteelt. Verskeidenheid van gewasse; ploegery (manier en hoeveelheid); vorm van ploeg; wynbou; graanbou; kweek; bemesting; groente- en vrugtekwekery; Kaapse kwepers; houtsoorte; skaapboerdery (Afrikaner-skape); bokke; koeie; hotter (swak) ; pluimvee; soorte plase; grondsoorte; kosbare transport; groot plase; slawe-arbeid ; ruwe en onekonomiese bewerking van grond ; ruwe vorm van dorsery; tyd en manier van saai; maat i.p.v.
gewigsberekening ;120 pryse; tabelle B, C, F.
8. Handel en bedryf. Stedelik en plattelands; invoer en uitvoer ; wisselkoers en papiergeld ; skeepvaart ; robbevelle
en -produkte; tabelle E, F, G, H, I, K.
9. Diere (wilde), voels, insekte en visse. Dieretuine ; diersoorte (veral leeu, wolf, wilde kat, Kaapse esel, jakkals,
aardvark) ; slange (soorte en beskrywing van meeste) ;
skub-diere of akkedissoorte (o.a. likkewaan) ; voels (o.a.
kuiken-diewe, aasvoels, vinke, fisante, swawels) ; insekte (vliee,
miere, skoenlappers, sprinkane e.s.m.) ; visse (soorte en beskrywing van sommige).
10. Borne, plante en blomme. Skoonheid en verskeiden-heid (met besondere vermelding van silwerboom, suikerbos,
sewejaartjie, heide en skellingsrosie) ; medisinale plante
(insonderheid kruidjie-roer-my-niet, boegoe) ; Turksvye ;
was-bessie.
11. Allerlei.
(a) Buiteland: reis van Groningen per binnevaart na Den Helder; seereis van Texel na Kaapstad met o.a. belangrike opgawe van skeepsbemanning en -begroting van die tyd, Hollandse geografiese name veral van Kanaalstreek, beskrywing vliegende visse,
beskrywing lewe en vermake aan boord veral van
N eptunus-fees.
(b) Kaap de Goede Hoop: Aankoms en landing Kaapstad;
boeke en geskrifte oor Suid-Afrika121 ; karos (kros),
ramkie en rommelpot van Hottentotte; strand-klippers (keistene) by ,,Agulhas"; Kaapse wolke.
m P. 103-104. 111 P. 132. 120 P. 99-100. m Vgl. aant. 47.
Van buitengewone belang in verband met bostaande groeperirig is veral Teenstra se topografies-historiese beskry-wing van Kaapstad; sy beskrywing van die sedes en
ge-woontes van die tyd ; sy noukeurige mededelings oor reis-en vervoermiddele; sy behandeling van die slawekwessie
(o.a. soos die beskaafde Europeer van die tyd dit beskou het) ; sy goeie uiteensetting van wingerd- en graanboerdery; sy beskrywing van die badkuur op Caledon ; sy beskrywings
van Hottentotte, Afrikanerskape en die Drupkelders ; sy
uitvoerige bronnevermelding en leersame tabelle (laasge-noemdes dikwels self saamgestel).
Behalwe dat Teenstra se werk belangrik is as kultuur-historiese vraagbaak, is dit besonder leesbaar deur sy styl.
Op sy taalrykdom en geestigheid is reeds gewys; die persoon-like toon, hoewel soms bietjie swaar-op-die-hands,122 is warm, eg, beskaaf en intelligent; bowendien besit Teenstra die
gawe van lewendige en beeldende beskrywing. Ek dink, in laasgenoemde verband, aan sulke kleurryke toneeltjies soos
die skeepsdrukte as Teenstra aan boord gaan,123 die dektoneel
as die skip vertrek,124 die Neptunus-fees,125 sy aankoms in Kaapstad,126 die skeerparty met die swart barbier,127 die jag-party op die hoender in die badhuis,128 Afrikanerskape,129 die
dansparty van die Hottentotte,130 die Afrikaanse samespraak op Caledon,131 die wedrenne,132 e.s.m. ; sulke treffende
natuur-tonele soos aan boord skip, langs die weg gedurende sy land-reise, in die drupkelders, ens. ;183 die spannende leeugeveg in
die dieretuin ;134 die roerende slaweverkoping.135 Ja, en
soos hy die Afrikaners soms self aan die woord laat, verhoog hy die kleur en lewe van die boek en steek hy hulle onbewus 'n pluimpie in die hoed vir hul slagvaardigheid. As Barrow die Hollandse regering veroordeel in vergelyking met die
122 Maar nie omslagtig nie. Inteendeel Teenstra is saaklik en gepas. 123 P. 7-8. 124 P. 32. 126 P. 57 e.v. 1 2• P. 73 e.v. 127 P. 82 e.v. 128 P. 112-113. 129P. 117. 130 P. 150. m P. 240-241. 13z II, p .. 298-300.
133 Vir voorbeelde vgl. aant. 66. 'n Juweeltjie op p. 162-163.
1u P. 192-194.
galg met zeven en tbans bebben wij er eene met een-en-twintig
pennen" .136 As Teenstra die Kapenaars oor bul slawebesit
wil bedil, s~ bulle ,,Gij zijt zoo kersvers uit Europa, met
een vooroordeel tegen den slavenbandel"137, ens. As by die Kaapse vroue verwyt dat bulle alles weet van mooi aantrek en mooi bandwerk maar niks van buiswerk en koskook nie, antwoord bulle, ,,biervoor bebben wij de zwarte meiden, die
bij pot en fornuis kleuren."138 En ook die boere is nie op
hul mond gevalle nie.139
Teenstra se werk, stilisties beskou, is geen letterkunde
nie. Daarvoor besit by nie die nodige oorspronklikheid, krag en roering van siening en segging nie. Maar Teenstra gee ons 'n beskrywende geskrif, begaafde joernalistiek van 'n gehalte wat sy werk, wat anders alleen kultuur-histories belangrik en aantreklik sou wees, ook as leesgeskrif besonder genietbaar en onderhoudend maak. Mag Teenstra onder die Suid-Afrikaanse publiek en studentedom dieselfde waardering ondervind wat hy reeds in 'n kleinere kring van kenners verwerf bet.
136 P. 191.
187 P. 196.
188 P. 246.
TAALKUNDIGE BESKOUING
OOR
TEENSTRA SE AFRIKAANSE SAMESPRAAK. In sy sesde brief het Teenstra getrag om 'n beeld te gee in die vorm van 'n samespraak van die vervormde Hollands wat hier aan die Kaap gepraat word, en hy sluit die gesprek met 'n paar taalkundige opmerkings. Alhoewel sy gesels plaas-vind met 'n Caledonse boer en eggenote, maak hy geen onder-skeid tussen die taal gesproke deur die beskaafde Afrikaner van die Hoofstad en die van die Boer in die buitedistrikte nie, 'n verskil wat volgens die getuienis van 'n tyd- en land-genoot daar wel bestaan het en wat Teenstra deur sy op-eenvolgende aanraking met eers die steedse en toe die landelike bevolking sou kon opgemerk het. Die Hollander Swaving wat twee jaar na Teenstra in Desember 1827 hier aangekom het, skyn indirek so 'n indeling te maak. Hy skaar die boereafrikaans by die van die kleurling. In sy ,,Zonderlinge Ontmoetingen" 1 se hy o.a. ,,Eene andere nog veel grootere aanwinst bestond in het kennis maken met dat soort van bastaard Hollandsch, hetwelk hier te lande, onder den boeren-en slavboeren-enstand, als ook onder de Hottboeren-entottboeren-en boeren-en allerlei andere vrije Heidensche volksstammen gesproken wordt, en welke zelfs den meer beschaafden der christelijke en voorname volksklasse niet geheel en al oneigen is, met uitzondering echter van de zulken, die in Nederland geboren of opgevoed worden". Swaving het horn hier gevestig, was Beedigde Vertaler aan die Geregshof en leraar in Frans aan die Zuid-Afrikaansche Athenaeum en dus beter bevoegd en in die geleentheid om waarnemings te maak as Teenstra wat bier maar 'n kleine vier maande vertoef bet.
Teenstra se uitdruklik dat die nabootsing wat by sal pro-beer om te gee, die taal is wat ,,aan de Kapenaars zoo wel as aan de buitenlieden eigen" is.
en gewoontes, ,,alhoewel eenigermate verbasterd zijnde", in hoofsaak ,,naar de Vaderlandsche leest geschoeid" gebly het, dus 'n oorweende Nederlandse stempel dra.
Dit kom tot op seker hoogte ooreen met die waarnemings van sy tydgenoot Swaving, wat in ooreenstemming met die latere teorie van Hesseling, nl. dat die Raapse Hollands ,,hal-verwege is blijven staan op de weg om Rreools te worden", opgemerk het, dat hierdie ,,bastaard Hollandsch", gebesig aan, die Raap, ,,ofschoon opgevuld met een aantal Maleische, Portugeesche en andere bewoordingen van Raapsch makeleij", nie ,,half zoo onverstaanbaar" is vir 'n Hollander wat hier pas aangekom het as die ,,Hollandsch Rreoolsch", wat in die Nederlandse Wes-Indiese besittinge gepraat word nie, alhoewel hy horn tewens daaroor verwonder dat die Vaderlandse taal so kon verfoes geword het.
Owerigens le Teenstra ook indirek getuienis af van die nou verwantskap van Nederlands en Afrikaans en dienten-gevolge van die maklike verstaanbaarheid vir horn van die Raapse Hollands, as hy se dat dit 'n aangename gewaar-wording vir horn, 'n Nederlander, was, toe hy meer as drie honderd ure van Raapstad daar by Bothrivier, vroeg in die more, wakker word deur die gesels en gesing in sy ,,moeder-taal" van mans en vrouens om 'n kampvuurtjie.
Die Samespraak is, SOOS Teenstra se, gebaseer op 'n gesprek wat in werklikheid gevoer is. Hy het dit tot op seker hoogte gewysig, om in 'n korte bestek, soveel as moontlik die ver-skillende taaleienaardighede, wat horn opgeval het, onder te bring. Die brief, waarin dit voorkom is gedateer Raapstad, 2 Julie 1825. Aangesien hy maar 'n terloopse besoeker was, hoef ons ons nie daaroor te verwonder, dat sy poging om 'n idee te gee van die gesproke Hollands hier te lande-selfs al neem ons die ontwikkeling wat Afrikaans sedert sy aan-wesigheid hier in meer of minder mate ondergaan het, in rekening-slegs 'n growwe benadering en 'n uiters gebrekkige weergawe is van die Afrikaanse taalstaat van die tyd nie.
Dit moet ons egter nie die verdienste van hierdie Bafloer uit die oog laat verloor nie. Ek sal daarom probeer om dit dadelik in die lig te stel en welin verband met wat voorafgegaan as ook met wat gevolg het.
van Afrikaans, onder die reisbeskrywers die eerste gewees wat op die gedagte gekom het om 'n dergelike poging aan te wend, d.w.s. om in die mees voor die hand liggende letter-kundige vorm van die gewysigde taal van die stamland 'n idee te gee, bewus of onbewus met die bygedagte van die belang om die aandag daarop te vestig, al het hy seker nie vermoed, watter gunstige lot daardie taal beskore sou wees nie. Niks van die aard vind ons in die anderhalwe eeu voor 1830 nie. By Kolbe enige voorbeelde van
Hottentotte-Hollands 2 benewens 'n bejammering oor die ellendige, gebroke
en barmhartige ,,Duitsch" wat die slavinne aan die ·kinders
oordra. By Mentzel 'n berisping oor die gebruik van ons
i.p.v. wij in vrouemond en 'n uitlating oor die onsuiwere
Hollands, waarvan die Boere die mond vol het. By Lichten-stein 'n spottende aanmerking oor ,,dem platten
africanisch-malayischen Dialect", waarin Veldkornet S. de Beer met sy
geleerdheid te koop loop. Owerigens laat hierdie skrywer horn elders gunstig uit oor Afrikaans. In die Hantam hoor . hy die jagverhale aan van twee jongkerels. Hul het dit op hoogs amusante wyse vertel ,,in dem kurzen, derben
Afri-canischen Hollandisch" .3 By Burchell (I, 13) 'n
onder-skeiding tussen die "pronunciation of the Dutch language according to the Cape Dialect " en " according to the corrupt dialect of the Hottentots."
Nie dat sulke bondige konstaterings geen taalhistoriese waarde het nie en ons dink hier veral aan die alleroudste van
die aard en tewens een van die allerbelangrikste in verband
met die ontstaan van Afrikaans, ek bedoel die uitlating in 1685 van Van Rheede van Drakenstein oor die vestiging van 'n ,,gebroken spraek" -syns insiens 'n onoorwinlike-onder die
blankes aan die Kaap.4 Van Rheede staan betekenisvol aan
die begin van die tydperk 1680-1830, wat Teenstra op
verdien-stelike wyse afsluit.
Hy lei ook met sy samesprakie die nuwe tydperk in, die tydperk van die bewuste aanwending van Afrikaans as 'n geskrewe taal en tot op seker hoogte as 'n onderwerp van studie. Hy is die voorlopertjie van daardie reeks van uit-landers wat hulle in daardie opsig verdienstelik gemaak het. Na horn kom eers die onbeheerste, maar ietwat geniale
Frans-man Boniface, wat met groter letterkundige aanleg en begaafd
met 'n meer uitgesproke taalgevoel in dieselfde rigting
'n Nederlander van Franse afkoms en nes Boniface, 'n gebore linguis, die eerste woordelys van Afrikaans met grammatikale opmerkings; totdat L. H. Meurant, die seun van 'n Frans-·
Switser dit gaan besig in sy openbare briewe en byname in sy bekende Zamenspraak. Sy voorbeeld word gevolg-om stil te staan by die Eerste Afrikaanse beweging waaraan C. P. Hoogenhout en Pannevis so 'n grote aandeel gehad het-deur die Engelsman Cooper.
Die stoot is gegee en in die loop van die halwe eeu van 1825-'75 verskyn daar ook uit die pen van volbloed Afrikaners meer of minder geslaagde Afrikaanse epistels in verskillende dagblaaie. 5 Dit is nie 'n toevalligheid dat onder die dagboek-houers en reisbeskrywers die belangrykste uitspraak insake die Kaap se Hollands en die eerste bewuste poging om dit weer te gee gekom het van N ederlanders. Hulle het beskik oor 'n basis van vergelyking, wat aan die meeste andere, wat Duitsers, Franse en Skandinawiers was ontbreek het. 6
Die konstatering van Van Rheede bevat behalwe 'n voor-spelling, verhole 'n veroordeling. Al laat hy horn nie so sterk uit as Swaving nie, wat van Afrikaans ten opsigte van Hol-lands praat as van ,,erbarmelike radbraking", sluit Teenstra, ofskoon hy, soos uit die bewoordinge en toon blyk welwillend teenoor Afrikaans staan, tog kritiek in, want hy kwalifiseer die Afrikaanse taaleienaardighede wat hy byeengeplaas het,
as ,,fouten" en ,,gebreken". ·
Volgens sy oordeel bied Afrikaans veel ooreenkoms met ,,plat Groningsch". Sy korte besoek in aanmerking geneem, kan dit alleen slaan op die algemene klankbestand of klankin-druk. Daardie oordeel strook nie met die werklikheid nie en bly op rekening staan van Teenstra se oor. Tog is die bewering nie so dwaas as hy op die eerste gesig lyk nie. As hy bv. die sinnetjie ,,Hy het hom" hier gehoor het sou die ooreenkoms met Groningse ,,hij het hOm" {,,dat was raak", Molema) dadelik opgeval het. En as hy hier !anger vertoef het, sou hy talryke woorde en uitdrukkings in Afrikaans kon opgeteken het wat mens in lewende gebruik in die Saksies-Friese hoek, waar hy tuis was, en nie elders in die Neder-landse taalgebied nie, om te oordeel na die leksikografiese werke, terugvind. Daardie ooreenkoms in woordeskat be-teken natuurlik nie dat 'n grote kontingent van die Kaapse nedersetters uit daardie streek gekom het nie, want dit stry
met die gegewens wat ons besit. Die verklaring daarvan moet ons soek in die verwantskap in die woordvoorraad van die Saksies-Friese gebied in Nederland met die van die aan-grensende Nederduitse gebiede, byname Oas-Friesland en verdere kusgebied, vanwaar wel 'n groot aantal koloniste na die Kaap gekom het, en waar ons dieselfde ooreenstemmende woordvoorraad in nog groter mate aantref. 7
Dit sou te ver voer om hier in die beperkte plaasruimte wat tot my beskikking staan, hierop nader in te gaan. By wyse van toeligting sal ek my bepaal tot 'n enkele belangryke woord nl. die term bok, wat in Suid-Afrika gemeenslagtig vir sowel geit as bok gebruik word. Teenstra was horn seker nie bewus daarvan, dat toe hy as Groninger in een van sy briewe praat van ,,de lammeren der bokken", hy 'n karakteris-tieke voorbeeld gegee het van bogenoemde ooreenkoms nie.
Mens sou verwag het dat in sy samespraak nie tweemaal
hem, maar hom, wat nader staan by Groningse horn, 8 voorkom.
Met hierdie geval kom ons tot die kwessie in hoever sy we er-gawe van Afrikaans juis is en in verband hiermee tot die vraagstuk van die wysiging en ontwikkeling van Afrikaans v66r en na 1825. Om dit toe te lig aan die hand van boge-noemde geval, behoort hom tot die erfgoed uit die Vaderland of het hem hier vroeer of later geword tot hom?
Dieselfde metode kan ons toepas uitgaande van die teen-woordige stand van Afrikaans op ander onderdele van die samespraak.
Is Teenstra se opmerking dat (in 1825) ,,den, de, het"-hier ,,zeer verward" gebruik word juis en het hy inderdaad gehoor aan die een kant, die stoep, die water, die combuis, die
wagen, die vark, die aap, die bogt, die jicht, die bottels, en aan
die antler kant de ket, de koude, het pad, het kuijeren, en by ,,bad", sowel 't, het, as die ? Was die gebruik (in 1825) van ons as vorm van die onderwerp nog nie vas nie en mag ons horn dus nie kritiseer dat hy in een en dieselfde sin skryf
,,ons het gedenkt, doe wij die wagen zagen" ? Was je vir
jy (proklities en enklities), ze (pers. vnw. vroul. enk.) vir
zy, men vir ('n) mens nog in gebruik? Teenstra skryf:
,,je moet, kenje, wilje, ze breng, ze is, men gebruikt, men kan. As die Boer deftig wou praat het hy nog u en uwe gebesig, soos Teenstra horn dit in die mond gee: voor u, vindt uwe? Het die besitlike voornaamwoord myn nog afgewissel met my, en het, as onpersoonlike voornaamwoord met dit: het is,
