(OPENBARE VERSIE)
1
2
3
1
Inleiding en onderzoeksopzet
1. In april 2004 jaar informeerde Gastransport Services (hierna: GtS) via haar Interpagina aan marktpartijen dat de dienst kwaliteitsconversie voor de komende vier jaar is uitverkocht. Vanuit de Tweede Kamer en marktpartijen zijn vervolgens vragen gesteld over het uitverkocht zijn van de dienst kwaliteitsconversie en de effecten hiervan op de mogelijkheden van concurrentie op de Nederlandse gasmarkt.
2. Deze situatie gaf DTe aanleiding om een kort onderzoek uit te voeren naar de beschikbaarheid en het gebruik van kwaliteitsconversie in Nederland. Dit onderzoek heeft DTe in de toelichting van de ontwerp Richtlijnen Gastransport 2005 reeds aangekondigd.
3. In het onderhavige onderzoek staan de volgende twee onderzoeksvragen centraal:
a) Hoeveel conversiecapaciteit is theoretisch beschikbaar en hoe wordt deze in de praktijk benut? b) Zijn er op voorhand aanwijzingen dat een groot deel van de in de praktijk beschikbare capaciteit
bewust wordt achtergehouden (hoarding)?
4. Voor het onderzoek heeft DTe gebruik gemaakt van door GtS aangeleverde data (niet gecertificeerd) en openbare informatie. Deze gegevens heeft DTe gebruikt voor de berekeningen in de
2
Het systeem van kwaliteitsconversie
5. Binnen Nederland worden verscheidene soorten kwaliteit aardgas ingevoerd. In figuur 1 wordt de classificatie van enkele van deze gassen weergegeven:
Figuur 1: verschillende soorten gas die op het Nederlandse transmissienet worden ingevoed.
6. Het merendeel van de Nederlandse afnemers neemt gas af binnen de wobbe band van 43,4 – 44,4 MJ / m3 (G-gas). Alle andere kwaliteiten gas kunnen via kwaliteitsconversie aan deze wobbe-index worden aangepast. GtS heeft een viertal categorieën gaskwaliteiten gedefinieerd en vervolgens alle entry en exit punten toegewezen aan deze categorieën. In tabel 1 worden deze weergegeven.
Tabel 1. gaskwaliteiten per entry -en exit-punt
Entry- en exitpunten Wobbe-index
Alle H-gas entry –en exitpunten 51,6 MJ/ m3
L-gas exitpunten Zevenaar, Winterswijk en Hilvarenbeek 46,5 MJ/ m3 Entry punten Groningen en deel van de Friese gassen aangesloten
op het G-gas systeem en local Balgzand
43,8 MJ/ m3
7. Er is een aantal mogelijkheden om H-gas om te zetten naar G-gas. Deze methoden van kwaliteitsaanpassing zijn:
a) mengen van H-gas met laagcalorisch gas;
b) verrijken van Groningengas;
c) verrijken van Groningengas voor export tot verrijkt G-gas; d) converteren van H-gas met stikstof;
e) swaps.
Mengen van H-gas met laagcalorisch gas
8. Door menging van hoog- en laagcalorisch gas wordt gas geproduceerd dat voldoet aan de specificaties van G-gas.
Verrijken van G-gas
9. Het natuurlijke Groningengas heeft een wobbe-index van ca 43,8 MJ/ m3. Het is dus mogelijk om
hoogcalorisch gas te mengen met dit Groningengas en binnen de wobbe-band van G-gas te blijven. Deze methode wordt door GtS uitgevoerd om een extra overschot aan H-gas af te zetten.
Verrijken van G-gas voor export
10. De derde vorm van kwaliteitsaanpassing is het verrijken van Nederlands G-gas tot gas met de maximale wobbe-index van 46,5 MJ/ m3 (verrijkt G-gas) dat bestemd is voor export naar Duitsland en België via de
exportstations Zevenaar, Winterswijk en Hilvarenbeek. Converteren van H-gas met stikstof
11. Door injectie van stikstof in H-gas wordt een gas geproduceerd dat voldoet aan de wobbe specificaties van G-gas.
Swaps
13. De inzet van de hierboven beschreven instrumenten van kwaliteitsaanpassing is afhankelijk van de wobbe-index van het ingevoerde gas. H-gas met de hoogste wobbe-index zal zoveel mogelijk in de buitenlandse en binnenlandse H-gas markt worden afgezet. Daarna zullen de verschillende H-gassen in volgorde van oplopende wobbe-index worden ingezet volgens de hieronder gegeven volgorde van conversie-instrumenten:
a) menging met G-gas;
b) verrijking van G-gas;
c) menging met stikstof.
14. GtS heeft aangegeven dat momentane swaps op dit moment niet worden uitgevoerd. Volgens GtS is in het systeem op dit moment geen extra laagcalorisch gas beschikbaar dat tegen het hoogcalorische gas kan worden uitgeruild. Eventuele toekomstige swaps kunnen tussen shippers onderling worden vormgegeven.
15. De totale capaciteit van de gezamenlijke stations van GtS kan, afhankelijk van de gemiddelde wobbe-index van het aangeboden hoogcalorische gas, variëren met wel 25 procent. Daarbij geldt: hoe hoger de wobbe-index, hoe lager de conversiecapaciteit van de installaties. In tabel 2 is de conversiecapaciteit van de gezamenlijke stations van GtS aangegeven op basis van een gemiddelde wobbe-index van het aangeboden H-gas van 49,0 MJ/ m3
en 51,7 MJ/ m3
. Deze waarden zijn theoretische waarden. Uit deze tabel is te zien dat een verhoging van de gemiddelde wobbe-index van ca 5 procent tot een vermindering van de conversiecapaciteit leidt van ca 25 procent. Het zal daarom duidelijk zijn dat voor
kwaliteitsconversie, gas met een lagere gemiddelde wobbe-index de voorkeur heeft, omdat dat een grotere hoeveelheid G-gas oplevert.
Tabel 2: conversiecapaciteit afhankelijk van de gemiddelde wobbe-index van het H-gas (mrd m3
)1
wobbe (49,0) wobbe (51,7)
Mengen met laagcalorisch gas 1 0,5
Verrijken Groningengas 2,5 1,5
Verrijken voor export 10 7,5
Stikstof 24,5 18,5
Totaal 38 28
16. In tabel 3 is weergegeven wat de fysieke capaciteit per conversiestation is2
. In deze tabel is bij de conversie door middel van stikstof aangenomen dat de bindingsfactor 10 is. De bindingsfactor geeft aan hoeveel m3
H-gas met één m3
stikstof kan worden gemengd om het gewenste G-gas te krijgen. Tabel 3: conversiecapaciteit per station in miljard m3
per jaar.
Conversiestation Conversie d.m.v stikstof Conversie d.m.v. menging
Ommen-B - 11,2
Ommen-C 12 23,2
Wieringermeer/ Beverwijk 16 24
Pernis 4
-Ravenstein/ Beekse Bergen - 13,6
Kootstertille - 2,4
17. De waarden in tabel 2 en 3 zijn niet onderling vergelijkbaar. In de eerste plaats geldt dat de
bindingsfactor een functie is van de wobbe-index en in praktijk kan variëren van 5,5 tot 11 m3 H-gas.
Hierbij geldt: hoe hoger de wobbe-index van het aangeboden H-gas, hoe lager de bindingsfactor. GtS heeft aangegeven dat de bindingsfactor bij een wobbe-index van het aangeboden H-gas van 53,5 MJ/ m3
5,5 is en factor 11 is bij een wobbe-index van het aangeboden H-gas van 48,5 MJ/ m3
is. Daarnaast wordt opgemerkt dat conversie door middel van stikstofinjectie in de praktijk ten koste gaat van conversie door middel van menging. Tot slot staan de mengstations Wieringermeer/ Beverwijk en
Ravenstein/ Beekse Bergen in cascade geschakeld waardoor deze niet tegelijk maximaal kunnen worden ingezet. Het is daarom niet mogelijk om beide kolommen in tabel 3 op te tellen en om te zetten tot de gegevens in tabel 2.
Theoretisch beschikbare conversiecapaciteit
18. Uit een presentatie die GtS heeft gegeven over de realisatie van 20033
kan worden afgeleid dat de maximale hoeveelheid stikstof die GtS jaarlijks voor kwaliteitsconversie ter beschikking staat ongeveer
420.000 m3
per uur is, hetgeen bij een bedrijfstijd van 8000 uur een hoeveelheid van 3,5 miljard m3
per jaar oplevert. Wanneer aangenomen wordt dat de bindingsfactor4 voor stikstofinjectie 10 is, dan kan
worden geconcludeerd dat de maximale omzettingscapaciteit van H-gas naar L-gas met stikstof ongeveer 35 miljard m3 per jaar is. Hierbij is verondersteld dat de aanvoer van H-gas geen bottleneck is
en dat de bedrijfstijd van de stikstofinstallaties 8000 uur is. Door GtS is aangegeven deze bedrijfstijd in de praktijk niet wordt gehaald.
19. In tabel 3 wordt de conversiecapaciteit van de kwaliteitsconversieinstallaties gegeven in miljard m3 per
jaar. Wanneer ervan uit wordt gegaan dat de installaties niet twee verschillende processen gelijk kunnen uitvoeren (stikstofinjectie en menging), dan levert deze tabel bij een bedrijfstijd van 8000 uur een conversiecapaciteit voor stikstofinjectie van 32 miljard m3
Praktisch beschikbare conversiecapaciteit
20. GtS heeft aangegeven dat er een aantal omstandigheden is waardoor de hierboven theoretische conversiecapaciteit niet kan worden gehaald. In de eerste plaats geldt dat de praktisch beschikbare conversiecapaciteit in belangrijke mate afhankelijk is van de kwaliteit van het aangeboden gas en de gewenste kwaliteit van het gas dat moet worden afgeleverd. Daarnaast wordt opgemerkt dat bij verrijking van G-gas naar gas met een wobbe-index van 46,5 MJ/ m3 de mengverhouding tussen H en
L-gas ruwweg 1 op 1 is, terwijl bij afmengen van H-L-gas met G-L-gas naar de wobbe-index van 44,4 de verhouding tussen L- en H-gas ruwweg 1 op 10 is.
21. Naast de kwaliteit van het aangeboden H-gas is de hoeveelheid beschikbare stikstof, de hoeveelheid aangeboden H-gas en L-gas van invloed op de in de praktijk beschikbare conversiecapaciteit. Uit een presentatie van GtS blijkt dat vooral in de flankmaanden de kwaliteitsconversie capaciteit beperkt wordt door gebrek aan stikstof. In de zomer ligt de beperking vooral in gebrek aan afzet in de G-gasmarkt en in de winter is er onvoldoende H-gas toevoer. Deze beperkingen zijn structurele redenen waarom een bedrijfstijd van 8000 uur in de praktijk niet wordt gehaald.
Door GtS gerealiseerde conversiecapaciteit
22. Uit de brief van 27 augustus kan worden afgeleid dat voor 2002 en 2003 respectievelijk 12,3 en 11 miljard m3
H-gas geconverteerd is door menging en 17 en 16 miljard m3
door stikstofinjectie. Uit deze gegevens kan worden afgeleid dat de gerealiseerde bedrijfstijd van de stikstofinstallaties in die jaren tussen de 4000 en 5000 uur was. Navraag bij GtS leverde een gerealiseerde bedrijfstijd in 2002 en van respectievelijk 4700 en 4400 uur. In een presentatie heeft GtS aangegeven dat in 2003 de volgende factoren aanwezig waren waardoor de conversiecapaciteit niet optimaal is benut:
a) er was sprake van hoge temperaturen waardoor de G-gas afzetmarkt beperkt was;
b) de kwaliteit van het aangeboden gas leverde extra beperkingen op vanwege een te hoge concentratie van bepaalde componenten;
c) er waren transportbeperkingen;
d) de ondergrondse bergingen konden niet worden ingezet omdat deze reeds waren gevuld.
23. Bovengenoemde factoren hebben er toe geleid dat volumeverplichtingen voor de kleine velden in 2003 niet zijn gehaald5
. Volgens GtS zijn de hierboven genoemde onder b) t/ m d) genoemde beperkingen voor het jaar 2004 voor een belangrijk deel opgelost. Wanneer de huidige gasopslagen bij Norg en Alkmaar optimaler in de zomer ingezet zouden worden dan schat GtS in dat de bedrijfstijd van kwaliteitsconversie met maximaal 500 uur vergroot kan worden naar ongeveer 5000 uur.
5
24. GtS heeft nog geen concrete investeringsplannen om de conversiecapaciteit uit te breiden, maar heeft op 23 maart 2004 aan shippers laten weten onderzoek te doen naar de mogelijkheden om de
3
De dienst kwaliteitsconversie
25. In het vorige hoofdstuk zijn methoden van kwaliteitsaanpassing besproken, namelijk:
a) mengen van H-gas met laagcalorisch gas;
b) verrijken van Groningengas;
c) verrijken van Groningengas voor export tot verrijkt G-gas; d) converteren van H-gas met stikstof;
e) swaps.
26. Dit hoofdstuk gaat over de dienst kwaliteitsconversie en de contractuele beschikbaarheid van
kwaliteitsconversie. De dienst kwaliteitsconversie heeft alleen betrekking op de overgang naar een lagere wobbe-index en wel op portfolioniveau van een shipper. Een shipper dient kwaliteitsconversie te
contracteren als de wobbe-index aan de exit-zijde gemiddeld lager is dan de wobbe-index aan de entry-zijde. Indien een shipper aan entry-en exit –zijde te maken heeft met dezelfde wobbe-index, dan hoeft deze shipper geen kwaliteitsconversie te contracteren. GtS brengt het gas dan via menging op de juiste kwaliteit. De kosten hiervan zijn reeds gesocialiseerd in het transporttarief. De dienst kwaliteitsconversie heeft dus alleen betrekking op het converteren van H-gas door middel van injectie van stikstof.
27. GtS heeft shippers op 23 maart 2004 laten weten dat er nog weinig conversiecapaciteit beschikbaar was voor shippers in 20046. Daarbij heeft GtS shippers een overzicht gestuurd met de beschikbare
conversiecapaciteit voor 2004, 2005 en 2006. Op 24 maart 2004 (één dag later) heeft GtS shippers geïnformeerd dat de conversiecapaciteit uitverkocht was voor het laatste kwartaal van 20047. Vervolgens
liet GtS op 23 april 2004 shippers weten dat de kwaliteitsconversie uitverkocht is voor de jaren 2005, 2006 en 2007.
28. In figuur 3 is te zien dat direct na de bekendmaking van de schaarste van conversiecapaciteit, de beschikbare capaciteit drastisch is afgenomen. In 2008 is er volgens GtS nog slecht 426.000 m3
per uur beschikbaar en vanaf 2009 3.750.00 m3 per uur. Voor de grafiek heeft DTe gebruik gemaakt de brieven
van GtS, die zijn gepubliceerd op de Internetpagina van GtS (www.gastransportservices.nl): a) Kwaliteitsconversie in 2004 (23 maart 2004);
b) Aanvulling Kwaliteitsconversie in 2004 (24 maart 2004); en c) Status kwaliteitsconversie(23 april 2004).
6
Zie brief GtS, kenmerk SF 04B0528.
7
Figuur 2: beschikbare kwaliteitsconversie 2004-2009
29. GtS berekent de contractueel beschikbare kwaliteitsconversie in zogenaamde conversie-eenheden: Delta wobbe * Gasflow (n;35,17) per uur.
Delta wobbe = maximum {0; (flow gemiddelde wobbe label van de entrypunten - flow gemiddelde
wobbe label van de exitpunten)} 30. Uitgaande van een stikstof capaciteit van 420.000 m3
per uur en een bindingsfactor van 10, is de Gasflow 4,2 miljoen m3 per uur. Met een Delta wobbe van 7,2 (51,6 MJ/ m3 – 44,4 MJ/ m3) is de maximale
beschikbare kwaliteitsconversie dan gelijk aan 30,2 miljoen conversie-eenheden. In tabel 4 staat deze beschikbare conversiecapaciteit uitgedrukt in jaarvolumes, uitgaande van verschillende bedrijfstijden.
Tabel 4: conversiecapaciteit uitgedrukt in jaarvolumes
Bedrijfstijd Conversiecapaciteit in jaarvolumes in miljard m3
4000 16,8
5000 21
8000 33,6
31. In een gesprek op 22 april 2004 heeft GtS aangegeven dat er 30% meer capaciteit contractueel wordt aangeboden dan dat er in beginsel fysiek beschikbaar is. GtS heeft aangegeven dat hier 2 redenen voor zijn:
a) GtS houdt rekening met overboekingen door shippers en het feit dat kan worden gestuurd op inkoopportfolio van Gasunie T&S8
; en
b) Het gebruik van de conversiecapaciteit is niet gelijk verdeeld over het jaar.
32. Het voorgaande betekent dat 40 miljoen conversie-eenheden worden aangeboden terwijl er in beginsel 30 miljoen fysiek beschikbaar zijn. In 2003 werden hiervan [VERTROUWELIJK] conversie-eenheden gecontracteerd door Gasunie T&S en [VERTROUWELIJK] conversie-eenheden door derden.
33. Om een eerste inschatting te maken of de schaarste in kwaliteitsconversie kan zijn ontstaan door overboekingen van shippers, heeft DTe de portfolio van Gasunie T&S nader geanalyseerd. De reden hiervoor is dat Gasunie T&S het grootste beslag legt op de totale kwaliteitsconversiecapaciteit.
34. In tabel 5 staan de in –en verkoop gegevens van Gasunie T&S in 2003 weergegeven.
Tabel 5: inkoop en verkoop Gasunie T&S in 2003, miljard m3
per jaar
miljard m3 per jaar
L-gas H-gas
Inkoop
Productie uit Groningen 27
Inname Kleine velden 41
Import 9
Totaal inkoop gas 27 50
Verkoop
Export 43
Binnenlands afzet 34
Totaal verkoop gas 77
Bron: Jaarverslag Gasunie 2003
35. Om een inschatting te maken van het benodigde conversievolume voor Gasunie T&S in 2003, moet het verschil worden berekend tussen de gas inkoop en de gas afzet. Immers het gas dat niet in de H-gas markt kan worden afgezet, moet worden geconverteerd. De totale inkoop van H-H-gas was 50 miljard m3
in 2003, de H-gas export is gelijk aan 43 miljard m3
minus L-gas export in miljard m3
. De H-gas afzet voor binnenlands verbruik is 34 miljard m3 minus de binnenlandse afzet L-gas in miljard m3. Stel dat van
de totale export L-gas [VERTROUWELIJK] is en de binnenlandse afzet L-gas [VERTROUWELIJK] is, dan betekent dit dat Gasunie T &S bij een gelijkblijvende inkoop & verkoopportfolio een geschatte conversievolume nodig heeft van [VERTROUWELIJK] 39
. De geschatte conversievolume wordt gerealiseerd door menging en/ of stikstofinjectie.
36. Uit hoofdstuk 2 blijkt dat er in 2003 in totaal 16 miljard m3 is geconverteerd met stikstof en 11 miljard m3
door menging. Aangezien GtS de totale gerealiseerde conversie door menging inzet voor Gasunie T&S is de benodigde conversiecapaciteit door stikstofinjectie voor Gasunie T&S dan gelijk aan
[VERTROUWELIJK]. Door Gasunie T&S is voor 2003 in totaliteit [VERTROUWELIJK] conversie-eenheden capaciteit gecontracteerd. Dit komt neer op een gasflow van [VERTROUWELIJK] per uur en daar zou in theorie ongeveer [VERTROUWELIJK] H-gas per jaar mee worden omgezet (uitgaande van een bedrijfstijd van 5000). Echter gezien de beperking veroorzaakt door de maximaal beschikbare technische capaciteit van circa 30 miljoen conversie-eenheden kan dit nooit meer zijn dan 20 miljard m3
4
Conclusies
37. De theoretische conversiecapaciteit is voor stikstofinjectie gelijk aan 32 miljard m3
per jaar en voor menging 27 miljard m3
per jaar. Samen is de theoretische conversiecapaciteit ongeveer 59 miljard m3
per jaar. In 2002 en 2003 was de gerealiseerde kwaliteitsconversie respectievelijk 12 en 11 miljard m3
per jaar door menging en 17 en 16 miljard m3
per jaar door stikstofinjectie. De totale de gerealiseerde kwaliteitsconversie was voor 2002 en 2003 respectievelijk 29 miljard m3
en 27 miljard m3
. 38. Er zit een groot verschil tussen de theoretisch beschikbare capaciteit en de gerealiseerde
kwaliteitsconversie. Deze wordt veroorzaakt door de hoeveelheid beschikbaar stikstof, H-gas en L-gas. Zo blijkt dat vooral in de flankmaanden de kwaliteitsconversie capaciteit beperkt wordt door gebrek aan stikstof. In de zomer ligt de beperking vooral in gebrek aan G- gas afzet en in de winter is er
onvoldoende H-gas toevoer. Daarnaast waren er in 2003 een viertal beperkingen die een negatieve invloed hebben gehad op de gerealiseerde conversiecapaciteit in dat jaar. De mogelijkheden om de in de praktijk beschikbare conversiecapaciteit te vergroten, zitten m.n. in een betere benutting in de zomer (b.v. conversie in de zomer en vervolgens opslag).
39. De dienst kwaliteitsconversie heeft alleen betrekking op het converteren van H-gas door middel van stikstofinjectie. Vanaf eind 2004 tot en met 2008 en voor een groot deel voor 2009 is de dienst kwaliteitsconversie uitverkocht. De fysieke beschikbare kwaliteitsconversie is ongeveer gelijk 30 miljoen conversie-eenheden, gebaseerd op de maximale hoeveelheid stikstof van 420.000 m3
per uur. Omdat GtS rekening houdt met overboekingen en ongelijktijdig verbruik, wordt 40 miljoen m3
per uur contractueel aangeboden.
40. Voor 2003 zijn [VERTROUWELIJK] conversie-eenheden gecontracteerd door Gasunie T&S en
