Staat groen ook zwart op wit ?
Een onderzoek in hoeverre er een verbetering zichtbaar is in de kwaliteit van
duurzaamheidsverslaggeving in de voedingssector in Nederland, een analyse tussen de
jaren 2007 en 2010
Auteur: Francesco Siefers
Studentnummer: 1691511
Emailadres: f.siefers@gmail.com
Universiteit: Rijksuniversiteit Groningen
Faculteit: Economie & Bedrijfskunde
Master: Accountancy
1e begeleider RUG: drs. W. Kevelam RA 2e begeleider RUG: prof. dr. D. de Waard RA
Stage-instelling: PwC Utrecht
Samenvatting
In deze master scriptie is onderzocht of de kwaliteit van duurzaamheidsverslaggeving in 2010 verbeterd is ten opzichte van 2007. Dit is onderzocht voor ondernemingen uit de voedingssector in Nederland. De kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen is gemeten middels een disclosure index die de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen meet op vier kwaliteitsaspecten, te weten relevantie, duidelijkheid, vergelijkbaarheid en betrouwbaarheid. In dit onderzoek is voor de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen geen significante verandering gevonden tussen de jaren 2007 en 2010. Wel zijn er twee significante veranderingen gevonden in de aparte onderdelen van de disclosure index. ‘Het gebruik van (sectorspecifieke) richtlijnen’ en ‘De toelichting op de algemene strategie en de strategie op het gebied van duurzaamheid’ zijn significant verbeterd in 2010 ten opzichte van 2007. De disclosure index is specifiek opsteld voor ondernemingen in de voedingssector. Dit is een meetinstrument welke mogelijkheden biedt voor soortgelijke indexen voor andere sectoren.
Voorwoord
Beste Lezer,
Voor u ligt mijn scriptie die ik het afgelopen jaar geschreven heb ter afronding van de Master
Accountancy. Met de afronding van mijn master scriptie is het einde inzicht van een fantastische tijd in Groningen, waar ik iets meer dan 4,5 jaar gestudeerd heb. Na één jaar Technologymanagement te hebben gestudeerd trok de studie Accountancy & Controlling mijn aandacht en van deze keuze heb ik geen moment spijt gehad. Ik denk dat ik met de afronding van deze scriptie klaar ben om het
werkende leven in te gaan, al rest mij eerst nog een heerlijke afsluiting van mijn studentenleven, namelijk een reis naar Nieuw Zeeland en Australië.
Het is vandaag 1 maart, wat betekent dat het vandaag nationale complimentendag is. Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken die er mede voor hebben gezorgd dat ik zowel mijn scriptie als mijn gehele studie met succes heb kunnen afronden. Ik wil graag Wilfred Kevelam, mijn begeleider vanuit de RUG, bedanken voor de zeer goede feedback en de fijne
communicatie. Ik ben erg blij dat ik altijd even de telefoon heb kunnen pakken om bepaalde issues aan te kaarten. Ten tweede wil ik Maayke Slot bedanken, mijn begeleidster vanuit PwC. Ook hier hebben fijne, goede gesprekken en goede feedback ertoe geleid dat ik mijn scriptie op een goede manier heb kunnen afronden. Mijn dank hiervoor. Daarnaast wil ik Dick de Waard, mijn tweede begeleider vanuit de RUG, bedanken voor het doornemen en het kritische kijken naar mijn scriptie.
Daarnaast wil ik vrienden, vriendinnen en familie bedanken voor de fijne tijd die ik gehad heb de afgelopen 4,5 jaar. In het bijzonder wil ik mijn ouders bedanken, die altijd 100% achter mij hebben gestaan en altijd voor me klaar stonden wanneer ik dit nodig had. Daarnaast wil ik Annemijn en haar familie bedanken voor de steun en zorg. Dankzij jullie heb ik zowel in Groningen als in Utrecht kunnen studeren en heb ik naast mijn scriptie nog mijn minor Psychology kunnen behalen.
Nou heb ik volgens mij wel genoeg mensen bedankt. Ik hoop dat de lezers mijn scriptie met veel plezier zullen doorlezen.
Francesco Siefers Utrecht, 1 maart 2012
Inhoudsopgave Samenvatting _____________________________________________________________________ 2 Voorwoord _______________________________________________________________________ 3 1. Inleiding ___________________________________________________________________ 6 1.1 Aanleiding _______________________________________________________________________ 6 1.2 Probleemstelling __________________________________________________________________ 7 1.3 Relevantie _______________________________________________________________________ 9 1.4 Opbouw ________________________________________________________________________ 10 2. Duurzaamheidsverslaggeving __________________________________________________ 11 2.1 Theorieën duurzaamheidsverslaggeving _____________________________________________ 11 2.2 Richtlijnen en sectorspecifieke duurzaamheidsverslaggeving ____________________________ 14
3. Kwaliteitsaspecten duurzaamheidsverslaggeving __________________________________ 21
3.1 Kwaliteit van informatie __________________________________________________________ 21 3.2 Onderzoeksmethoden kwaliteit van informatie _______________________________________ 23 3.3 Kwaliteit duurzaamheidsverslaggeving ______________________________________________ 25 3.3.1 Relevantie __________________________________________________________________________ 25 3.3.2 Duidelijkheid ________________________________________________________________________ 25 3.3.3 Vergelijkbaarheid ____________________________________________________________________ 26 3.3.4 Betrouwbaarheid _____________________________________________________________________ 27 4. Onderzoeksopzet ____________________________________________________________ 28
4.1 Keuzes disclosure index ___________________________________________________________ 28 4.2 Onderzoeksmethode ______________________________________________________________ 29 4.3 Steekproef ______________________________________________________________________ 29 4.4 Meetbare kwaliteitsaspecten _______________________________________________________ 31 4.4.1 Relevantie __________________________________________________________________________ 31 4.4.2 Duidelijkheid ________________________________________________________________________ 34 4.4.3 Vergelijkbaarheid ____________________________________________________________________ 35 4.4.4 Betrouwbaarheid _____________________________________________________________________ 37 4.4.5 Totale kwaliteit ______________________________________________________________________ 39 5. Resultaten _________________________________________________________________ 40 5.1 Algehele bevindingen _____________________________________________________________ 40 5.2 Bevindingen per kwaliteitsaspect ___________________________________________________ 41 5.2.1 Relevantie __________________________________________________________________________ 41 5.2.2 Duidelijkheid ________________________________________________________________________ 42 5.2.3 Vergelijkbaarheid ____________________________________________________________________ 44 5.2.4 Betrouwbaarheid _____________________________________________________________________ 44 5.3 Bevindingen ondernemingen _______________________________________________________ 46 5.4 Discussie _______________________________________________________________________ 47 6. Conclusie __________________________________________________________________ 52 6.1 Beantwoording deelvragen ________________________________________________________ 52 6.1.1 Welke theorieën zijn er voor de motieven van duurzaamheidsverslaggeving? ______________________ 52
6.1.2 Wat zijn maatschappelijk relevante onderwerpen op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving? _____ 53 6.1.3 Welke kwaliteitsaspecten zijn van belang bij duurzaamheidsverslaggeving en hoe worden deze gemeten? 54 6.2 Beantwoording onderzoeksvraag ___________________________________________________ 55 6.3 Beperkingen en mogelijkheden voor vervolgonderzoek _________________________________ 56
6 Referenties __________________________________________________________________ 59 7 Bijlagen _____________________________________________________________________ 63
1. Inleiding
1.1 Aanleiding
Duurzaamheid is dé trend van de afgelopen jaren. Dit is terug te zien in de verslaggeving van
ondernemingen. Ondernemingen rapporteren steeds vaker en steeds meer over duurzaamheid, zo blijkt uit onderzoek van KPMG Sustainability1 en uit een rapport van advies- en ingenieursbureau DHV2. Het maatschappelijke verkeer vraagt aan ondernemingen in toenemende mate verantwoording over het door hen gevoerde beleid en over de impact die de activiteiten hebben op de maatschappij. Dit komt tot uiting in het duurzaamheidsverslag. De Waard (2011) geeft in zijn oratie aan dat sinds de jaren ‘90 al duurzaamheidsverslagen worden opgesteld. Hierbij ging het in eerste instantie om milieuverslagen. Sindsdien is de focus verschoven naar duurzaamheidsverslagen, waarbij gekeken wordt naar de 3 P’s (People, Planet, Profit). Om ondernemingen te assisteren bij het rapporteren over duurzaamheid zijn er verschillende richtlijnen opgesteld. De belangrijkste richtlijn op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving is de Global Reporting Initiative (GRI). De GRI heeft voor enkele sectoren specifieke richtlijnen opgesteld welke gebruikt kunnen worden door ondernemingen uit de betreffende sector.
Duurzaamheidsverslagen worden, net als jaarverslagen, opgesteld om de stakeholders van de onderneming te informeren. Het publiceren van een duurzaamheidsverslag is vrijwillig. Niet alle ondernemingen hebben de interne drive om een duurzaamheidsverslag op te stellen. De interne drive om duurzaam te ondernemen en hierover te rapporteren is echter niet de enige drijfveer van
ondernemingen. Externe drijfveren kunnen ook leiden tot verslaggeving over duurzaamheid. Hierbij valt te denken aan druk vanuit de maatschappij of druk vanuit de concurrentie. Het is aan de
stakeholder om te oordelen over de geloofwaardigheid van het duurzaamheidsverslag. Is de onderneming daadwerkelijk bezig met duurzaamheid of rapporteert deze hierover zonder dat de onderneming daadwerkelijk bezig is met de genoemde onderwerpen? Dit zijn vragen die voor
stakeholders lastig te beantwoorden zijn en er is dan ook een groeiende vraag naar zekerheid omtrent het duurzaamheidsverslag. De Waard (2011) gaat in zijn oratie in op de rol die accountants kunnen spelen bij de controle op duurzaamheidsverslagen.
1 http://www.communicatieonline.nl/nieuws/bericht/stijging-aantal-duurzame-en-sociale-verslagen http://www.dhv.nl/dhvnl/files/76/76cc1faa-cc57-46c2-8496-2cf6980cc4cb.pdf
Uit onderzoek van O’Dwyer et al. (2005) blijkt dat er vraag is naar een verplicht, extern geverifieerd duurzaamheidsverslag. Dit komt vooral door de groeiende vraag van stakeholders naar informatie over de vastberadenheid van ondernemingen met betrekking tot het door hen gevoerde beleid.
Daarnaast wordt deze vraag veroorzaakt door de mogelijkheid voor niet-gouvernementele organisaties (NGO’s) om, met behulp van duurzaamheidsverslaggeving meer druk uit te oefenen op
ondernemingen. Door de groeiende vraag naar duurzaamheidsverslaggeving rijst ook de vraag hoe het staat met de kwaliteit van deze verslagen. Stakeholders moeten op dit moment vertrouwen op de accuratesse en de volledigheid van de door de onderneming opgestelde verslagen. Dit onderzoek zal zich daarom richten op de kwaliteit van de duurzaamheidsverslaggeving.
1.2 Probleemstelling
Duurzaam ondernemen, of maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), is een van de grootste trends van de afgelopen jaren. Ondernemingen rapporteren steeds meer over maatschappelijk
verantwoord ondernemen (Deegan, 2002). Ook een onderzoek uitgevoerd door de SIRAN3 (Social Investment Research Analytics Network) wijst op een toename van de hoeveelheid verslaggeving op het gebied van MVO. Daarnaast komt uit dit onderzoek naar voren dat de standaardisatie van de duurzaamheidsverslaggeving toeneemt. Patten (2002) verdeelt sectoren in zijn onderzoek in sectoren die sensitive (visible) zijn en sectoren die insensitive (invisible) zijn. Hierbij doelt Patten met sensitive op de mate waarin een onderneming gevoelig is voor invloed vanuit de omgeving. Hoe meer sensitive een onderneming is, des te meer moet deze onderneming rekening houden met de invloed van
stakeholders en andere factoren uit haar omgeving.
Een goede kwaliteit van duurzaamheidsverslagen kan bijdragen aan de geloofwaardigheid van ondernemingen bij stakeholders. Rapportage over KPI’s en rapportage over de behaalde resultaten heeft bijvoorbeeld effect op de geloofwaardigheid van het MVO beleid. De geloofwaardigheid is zowel afhankelijk van de kwaliteit van de verslaggeving als van de inhoud van het verslag. Porter & Kramer (2006) geven aan dat ondernemingen vaak niet aandacht geven aan de juiste onderwerpen van duurzaamheid. Ondernemingen kijken vaak meer naar wat de concurrenten doen en naar wat
stakeholders graag willen zien, dan dat ze de juiste onderwerpen kiezen die het beste bij hun strategie passen. Een citaat uit het artikel van Porter & Kramer (2006) zegt het volgende: ‘CSR can be much
more than a cost, a constraint, or a charitable deed—it can be a source of opportunity, innovation, and competitive advantage.’
De kwaliteit van duurzaamheidsverslaggeving wordt in dit onderzoek gemeten door meetbare indicatoren voor de kwaliteitsaspecten van duurzaamheidsverslaggeving te formuleren. In dit onderzoek wordt voor ondernemingen uit de voedingssector in Nederland de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen uit 2007 vergeleken met de duurzaamheidsverslagen uit 2010. Door de toegenomen aandacht zijn ondernemingen meer sensitive voor invloed vanuit de omgeving. Voor de stakeholders is het belangrijk dat een duidelijk beeld geschetst wordt van de kwaliteit van de
duurzaamheidsverslaggeving. Stakeholders moeten er vanuit kunnen gaan dat de verslaggeving kwalitatief en kwantitatief goed is. In dit onderzoek wordt het kwalitatieve aspect onderzocht. Met de volgende hoofdvraag zal in dit artikel getracht worden een bijdrage te leveren aan onderzoek op het gebied van MVO, door een index te creëren die het mogelijk maakt sectorspecifiek de kwaliteit van het duurzaamheidsverslag te meten:
In hoeverre is de kwaliteit van de duurzaamheidsverslaggeving in de voedingssector in Nederland verbeterd in 2010 ten opzichte van 2007?
Deze hoofdvraag zal worden beantwoorden met behulp van de volgende deelvragen: - Welke theorieën zijn er voor de motieven voor duurzaamheidsverslaggeving? - Wat zijn maatschappelijk relevante onderwerpen op het gebied van
duurzaamheidsverslaggeving?
- Welke kwaliteitsaspecten zijn van belang bij duurzaamheidsverslaggeving en hoe worden deze gemeten?
- Is de kwaliteit van duurzaamheidsverslaggeving in de voedingssector in Nederland in 2010 verbeterd ten opzichte van 2007 en hoe kan dit verklaard worden?
1.3 Relevantie
De maatschappelijke relevantie om specifiek onderzoek te doen in de voedingssector is de
toegenomen aandacht voor duurzaamheid. Dit blijkt onder andere uit het onlangs getekende manifest door supermarkten en boeren om vanaf 2020 enkel duurzaam vlees in supermarkten te verkopen4. Deze groei in aandacht voor duurzaamheid moet ook te zien zijn in de verslaggeving. Daarnaast blijkt uit een rapport van topteam Agro & Food dat de Agro & Food sector van vitaal belang is voor de Nederlandse economie. Ook blijkt dat Nederland de beste Agro & Food sector van de hele wereld heeft. De verwachting is dat de toegenomen aandacht in duurzaamheid in de voedingssector een positieve invloed heeft op de kwaliteit van duurzaamheidsverslaggeving in de sector.
Sinds 2004 bestaat in Nederland een Transparantiebenchmark voor ondernemingen. Dit is een idee van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en hier wordt jaarlijks een benchmark gehouden tussen de door het Ministerie gekozen ondernemingen, wat als doel heeft om verslaggeving over MVO te stimuleren. Ondernemingen kunnen gebruik maken van de criteria die opgesteld zijn voor de Transparantiebenchmark. De voedings- en dranksector is in de scorelijst met sectoren op de website te vinden in de middenmoot. De Transparantiebenchmark heeft ook een keerzijde, namelijk dat ondernemingen zich te veel richten op de onderdelen die door de benchmark als belangrijk worden aangekaard. Deze onderdelen zijn voor de onderneming zelf echter niet per se belangrijk. Doordat de criteria voor alle ondernemingen zichtbaar zijn, kunnen ondernemingen hun duurzaamheidsverslag aanpassen aan de criteria om zo hoger op de benchmark te eindigen. Dit gaat voorbij aan het doel van de benchmark. Door een index te creëren voor de voedingssector die de kwaliteit meet op maatschappelijk relevante aspecten kan een objectiever beeld geschetst worden van de kwaliteit van het duurzaamheidsverslag.
De voedingssector ondergaat langzaam maar zeker een ontwikkeling waarin duurzaamheid steeds duidelijker naar de voorgrond wordt geschoven. Zo komt uit een consumentenonderzoek van Deloitte5 naar voren dat consumenten steeds vaker duurzame producten kopen, ondanks het feit dat deze duurder zijn dan de reguliere producten in de supermarkt. Maloni & Brown (2006) geven in hun artikel aan dat er veel significante risico’s op maatschappelijke kritiek zijn in de gehele supply chain van de voedingssector. Het is belangrijk dat ondernemingen deze risico’s zien. Minstens zo belangrijk
4 http://www.joop.nl/groen/detail/artikel/boeren_en_supermarkten_tekenen_manifest_duurzaam_vlees 5 http://www.deloitte.com/assets/Dcom-
is dat ondernemingen aan de stakeholders laten zien dat de ondernemingen deze risico’s gezien hebben. De ondernemingen in de voedingssector moeten daarom goed kijken naar de rapportage van hun duurzaamheidsverslag. Als ondernemingen willen inspelen op de veranderende eisen van de maatschappij, dan zullen ze dit ook moeten laten zien in hun verslaggeving. Ondernemingen in de voedingssector behoren met de indeling van Patten (2002) tot de categorie insensitive (Carmelo, 2009). Cuganesan et al. (2010) komen met een soortgelijk resultaat. Zij nemen als sector de voedings- en dranksector en laten in een tabel vervolgens zien dat de voedingssector relatief laag scoort op gevoeligheid in vergelijking met dranksector. De voedingssector is dus niet erg gevoelig voor invloed vanuit de omgeving, ook al moet de toenemende aandacht voor duurzaamheidsverslaggeving in de voedingssector in ogenschouw genomen worden.
1.4 Opbouw
In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de theorieën die aanwezig zijn op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving. Daarnaast wordt het begrip duurzaamheid toegelicht en worden de belangrijkste richtlijnen op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving besproken, zowel op
algemeen niveau als op het niveau van de voedingssector. Vervolgens worden de onderwerpen in de voedingssector op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving toegelicht. In hoofdstuk 3 zullen de kwaliteitsaspecten van duurzaamheidsverslaggeving worden besproken. In hoofdstuk 4 zal het onderzoeksontwerp toegelicht worden. Hier zullen de hypothesen meetbaar worden gemaakt en
worden tevens de gekozen variabelen toegelicht. In hoofdstuk 5 worden de resultaten gepresenteerd en in hoofdstuk 6 zullen vervolgens de implicaties van deze resultaten worden besproken. Ook worden in dit hoofdstuk beperkingen van het onderzoek besproken, alsmede mogelijkheden voor
2. Duurzaamheidsverslaggeving
Voordat de ontwikkelingen en richtlijnen op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving worden besproken, sta ik in dit hoofdstuk eerst stil bij de belangrijkste theorieën op het gebied van
duurzaamheidsverslaggeving.
2.1 Theorieën duurzaamheidsverslaggeving
In de maatschappij bestaat twijfel omtrent de motieven van ondernemingen om te rapporteren over duurzaamheid (Finch, 2005; Bansal & Roth, 2000). Bansal & Roth noemen ‘competitiveness,
legitimation en social responsiblity’ als de drie motivatiegronden voor het doen aan en het rapporteren over duurzaamheid. Finch concludeert dat ondernemingen via het duurzaamheidsverslag pogen te communiceren met stakeholders om zo lange termijn voordelen te behalen. In de wetenschappelijke literatuur bestaan vele onderzoeken op het gebied van MVO waarbij verschillende theorieën
gehanteerd werden. Volgens O’Connor & Shumate (2010) zijn er drie krachten die ervoor zorgen dat een onderneming aan MVO doet. Dit zijn: maatschappelijke vraag, verlangens van invloedrijke stakeholders en de mogelijkheid MVO te gebruiken om te concurreren en meer resultaat op aandelen te behalen. De stakeholdertheorie is een veel gebruikte theorie in de literatuur wanneer gekeken wordt naar de motivatie van ondernemingen om maatschappelijk te ondernemen en de rapporteren hierover (Freeman, 1984). Ook de legitimatietheorie is een veel gebruikte theorie (Adams et al., 1998;
Cuganesan et al., 2010; Cho & Patten, 2007). Naast de stakeholdertheorie en de legitimatietheorie zal in dit onderzoek nog de institutionele theorie besproken worden. Naast deze drie theorieën bestaan nog andere theorieën op het gebied van MVO, echter is uit de wetenschappelijke literatuur op te maken dat deze drie theorieën de belangrijkste zijn. Voordat ingegaan wordt op de drie theorieën bespreek ik eerst kort de agency theorie, welke voornamelijk een belangrijke theorie is voor algemene informatieverschaffing, wat ten grondslag ligt aan de theorieën over duurzaamheidsverslaggeving.
Agency theorie
De basis van vele theorieën is een verschil tussen vraag en aanbod, waarbij de vraagzijde bestaat uit stakeholders en waarbij de aanbodzijde bestaat uit ondernemingen. Informatieasymmetrie is een belangrijke reden voor het verschaffen van informatie. Daarnaast hebben stakeholders en
bekende theorie op het gebied van informatieverschaffing. De theorie behandelt de relatie tussen de eigenaren en het bestuur van de onderneming. De principaal (eigenaren) geeft taken en
beslissingsbevoegdheden aan de agent (het management). De agent verschaft zichzelf hierdoor een voorsprong in informatie en kennis en dit kan leiden tot problemen. Deze relatie wordt door Jensen & Meckling omschreven als een contract tussen principaal en agent. Conflicten tussen principaal en agent ontstaan vaak als gevolg van een verschil in doelen. Daarnaast is het voor de principaal moeilijk te controleren wat de agent precies uitvoert. Eisenhardt (1989) geeft een herziening op de agency theorie en komt tot de conclusie dat de agency theorie een uniek, realistisch en empirisch testbaar perspectief biedt om coöperatieve problemen te managen.
Stakeholdertheorie
De stakeholdertheorie hangt nauw samen met de motivatie om te rapporteren over MVO. De Waard (2011) geeft aan dat stakeholder engagement een belangrijk uitgangspunt is bij het opstellen van het duurzaamheidsverslag. Hierbij doelt De Waard op het betrekken van stakeholders bij het opstellen van het duurzaamheidsverslag. Freeman (1984) heeft met zijn boek een eerste basis gelegd voor de
stakeholdertheorie. Hij definieert stakeholders als volgt: ‘any group or individual who can affect or is affected by the achievement of the organization’s objectives’. Stakeholders wordt veelal breed
gedefinieerd, aangezien sommige stakeholders niet direct door de onderneming worden gezien als stakeholders. Ondernemingen hebben volgens de stakeholdertheorie als belangrijkste taak het voldoen aan de eisen van de stakeholders. Stakeholders kunnen echter verschillende eisen hebben en
ondernemingen moeten goed afwegen welke keuzes welke consequenties hebben voor stakeholders van de onderneming.
Legitimatietheorie
De legitimatietheorie komt voort uit de stakeholdertheorie en heeft als basis dat ondernemingen een ‘license to operate’ van de maatschappij nodig hebben om te overleven (Adams et al., 1998). De Waard (2011) voegt hier aan toe dat communicatie met de stakeholders vanuit dit oogpunt wordt vormgegeven. In het duurzaamheidsverslag gebeurt dit via de keuze van onderwerpen, de
woordkeuze, de presentatie en via het opnemen van een assurance rapport. Deegan (2002) geeft aan dat ondernemingen een soort contract met de maatschappij hebben en dat, wanneer ondernemingen niet voldoen aan de voorwaarden van het ‘contract’, de maatschappij het bestaansrecht van
ondernemingen afneemt. De Waard (2011) geeft daarnaast aan dat duurzaamheidsverslagen soms gebruikt worden als een ‘emotive symbol’, wat betekent dat de informatie als doel heeft de aandacht van lezers af te leiden van daadwerkelijk belangrijke zaken en gebeurtenissen. Cho & Patten (2007) geven aan dat ondernemingen soms extra informatie verschaffen om legitimatieredenen, dit hoeft echter niet altijd de reden te zijn. Cho & Patten vinden dat ondernemingen uit gevoelige industrieën meer rapporteren dan ondernemingen uit minder gevoelige industrieën.
Lindblom (1994) heeft vier legitimatiestrategieën ontwikkeld. De eerste legitimatiestrategie is dat een onderneming het publiek informeert over (daadwerkelijke) veranderingen in de activiteiten en
resultaten van de onderneming. De tweede strategie is dat een onderneming probeert om de percepties van het publiek te veranderen en niet het daadwerkelijke gedrag van de onderneming. De derde strategie is dat een onderneming probeert om de perceptie van het publiek te manipuleren door een ‘emotive symbol’ te gebruiken, om de aandacht af te leiden van het daadwerkelijke probleem. De vierde strategie is dat een onderneming de externe verwachtingen van de resultaten van de
onderneming probeert te veranderen. Cuganesan et al. (2010) hebben op basis van deze theorie getest of ondernemingen met een hoger duurzaamheidsprofiel eerder gebruik maken van strategieën die perceptie proberen te veranderen, aandacht proberen weg te trekken van problemen of externe verwachtingen proberen te veranderen, in vergelijking met ondernemingen met een lager
duurzaamheidsprofiel. Uit het onderzoek van Cuganesan et al. (2010) kwam dit inderdaad naar voren en hieruit blijkt dat ondernemingen met een hoger duurzaamheidsprofiel het moeilijker vinden om hun activiteiten en resultaten aan te passen, met als gevolg dat zij eerder gebruik maken van de
alternatieve strategieën. Een duurzaamheidsprofiel heeft drie criteria: relevantie, significantie en invloed. Wanneer een onderneming hoog scoort op deze drie punten dan heeft de onderneming een hoog duurzaamheidsprofiel.
Institutionele theorie
Net als de legitimatietheorie staat bij de institutionele theorie de relatie met de omgeving centraal. De institutionele theorie houdt in dat een onderneming haar structuur en/of activiteiten mogelijk aanpast naar aanleiding van institutionele druk vanuit de omgeving. DiMaggio & Powell (1983) vinden dat institutionele druk komt vanuit afhankelijkheid, onzekerheid en normatieve krachten. De Waard (2011) zegt dat het gedrag van ondernemingen kan worden beïnvloed uit drie invalshoeken, welke respectievelijk voortkomen uit de door DiMaggio & Powell genoemde determinanten: coërcief,
mimetisch en normatief. Coërcief houdt in dat er pressie vanuit regelgeving of NGO’s wordt uitgeoefend. Mimetisch houdt in dat ondernemingen kopieergedrag vertonen om best practice voorbeelden te vinden. Normatief houdt in dat er sprake is van gelijkgestemdheid, wat voortkomt uit professionalisering.
Onderzoekers die MVO belichten vanuit het stakeholderperspectief vergeten volgens O’Connor & Shumate (2010) de institutionele druk mee te nemen in hun onderzoek. Deze institutionele druk kan resulteren in gelijksoortige communicatie over MVO in verschillende branches. Campbell (2007) beargumenteert dat de relatie tussen economische condities en het gedrag van ondernemingen beïnvloed wordt door institutionele condities. Hierbij doelt Campbell onder andere op regulering, de aanwezigheid van NGO’s en institutionele normen. Ondernemingen doen volgens de relatie tussen economische condities en het gedrag van ondernemingen minder aan MVO wanneer het economisch slechter gaat. Ondernemingen communiceren meer naar stakeholders als gevolg van institutionele druk, wat tot uitdrukking kan komen in een duurzaamheidsverslag. Doordat de aandacht voor duurzaamheidsverslaggeving toeneemt, neemt de institutionele druk op de ondernemingen toe. De voedingssector wordt hierdoor meer sensitive, waardoor deze ondernemingen eerder het slachtoffer zijn van activisten, wat slecht kan zijn voor het imago van de onderneming (Hendry, 2006).
2.2 Richtlijnen en sectorspecifieke duurzaamheidsverslaggeving
Voor duurzaamheidsverslaggeving is een aantal richtlijnen opgesteld dat ondernemingen moet helpen een duurzaamheidsverslag op te stellen. Er zijn verschillende definities van duurzaamheid in de literatuur te vinden. De definitie welke ik gebruik is de definitie uit Controle- en Overige Standaarden 3410N (COS 3410N). Deze verstaat onder een duurzaamheidsverslag: een verslag waarin een
verslaggevende organisatie aan relevante groepen van stakeholders informatie geeft over
economische, milieu- en sociale aspecten van de organisatie en de effecten van de bedrijfsvoering op de maatschappij (Kamp-Roelands & De Waard, 2008). In deze paragraaf wordt eerst ingegaan op algemene richtlijnen omtrent duurzaamheidsverslaggeving en vervolgens worden de specifieke richtlijnen voor de voedingssector toegelicht.
Richtlijnen duurzaamheidsverslaggeving
MVO kan worden gezien als een proces zonder eindbestemming. Ondernemingen dienen zich constant aan te passen aan veranderingen in de omgeving en bij het maken van beslissingen moeten elke keer de belangen van de verschillende stakeholders worden afgewogen. Kamp-Roelands & De Waard (2008) noemen de GRI en de Handreiking voor maatschappelijke verslaggeving van de Raad van Jaarverslaggeving (Handreiking RJ, 2009) als belangrijke richtlijnen voor
duurzaamheidsverslaggeving. De kwaliteitskenmerken van de richtlijnen tussen deze twee komen grotendeels overeen. Deze kwaliteitskenmerken worden in hoofdstuk 3 nader toegelicht en zijn ook opgenomen in bijlage 1. Hieronder licht ik de GRI richtlijn toe omdat deze door driekwart van de wereldwijde top 250 ondernemingen wordt gebruikt en dus gezien kan worden als de meest belangrijke richtlijn op het gebied van duurzaamheidsverslaggeving (KPMG, International Survey 2008).
De GRI richtlijn dient als algemeen aanvaard systeem voor verslaggeving over de economische, milieugerelateerde en sociale prestaties van een onderneming (GRI G3, richtlijnen voor
duurzaamheidsrapportage). Deze richtlijn bevat verslaggevingprincipes, verslaggevingaanwijzingen en standaardonderdelen van informatievoorziening (waaronder protocollen voor het goed gebruiken van prestatie-indicatoren). Onder de standaardonderdelen, die volgens de GRI in elk
duurzaamheidsverslag terug moeten komen vallen ‘profiel, managementbenadering en prestatie-indicatoren’. Onder profiel valt informatie over algemene context, zoals bedrijfsstructuur en strategie. Onder managementbenadering valt informatie over de wijze waarop een onderneming omgaat met bepaalde onderwerpen in een gegeven situatie, wat moet leiden tot een duidelijker beeld van prestaties op een bepaald gebied. Onder prestatie-indicatoren valt informatie welke prestaties op economisch, milieugerelateerd en sociaal gebied moet kunnen vergelijken op basis van standaard indicatoren.
De GRI heeft principes opgesteld om de inhoud en de kwaliteit van het verslag te bepalen. Volgens de GRI G3 richtlijnen kan de inhoud bepaald worden door de volgende principes: materialiteit,
betrokkenheid van belanghebbenden, duurzaamheidscontext en volledigheid. De kwaliteit van het verslag kan volgens de GRI G3 richtlijnen bepaald worden door de principes evenwichtigheid, vergelijkbaarheid, nauwkeurigheid, tijdigheid, duidelijkheid en betrouwbaarheid. De GRI is niet de enige richtlijn die principes hebben opgesteld om de inhoud en de kwaliteit van het duurzaamheids-verslag te bepalen. Zo heeft de Raad voor de Jaarduurzaamheids-verslaggeving een handreiking voor
maatschappelijke verslaggeving (2009) opgesteld. Deze handreiking gebruikt soortgelijke principes, namelijk relevantie, duidelijkheid, betrouwbaarheid (in betrouwbaarheid valt onder andere
voorzichtigheid, onpartijdigheid etc.), betrokkenheid van belanghebbenden en contextuele samenhang. De tabel uit het artikel van Kamp-Roelands & De Waard (2008), te zien in bijlage 1, is gebaseerd op de handreiking uit 2003. Zowel principes uit de handreiking als de principes uit de GRI G3 zijn gebaseerd op het framework van de IASB (International Accounting Standards Board). In hoofdstuk 3 worden de kwaliteitsaspecten verder uitgewerkt.
Duurzaamheidsverslaggeving in de voedingssector
Voor de voedingssector heeft de GRI specifieke richtlijnen opgesteld. Deze richtlijnen gelden voor de food processing sector. Met behulp van sectorspecifieke richtlijnen is het voor ondernemingen
eenvoudiger om een duurzaamheidsverslag op te stellen. Het onderwerp Animal Welfare is een toevoeging op de algemene richtlijnen van de GRI. Dit kan voor ondernemingen in de voedingssector een belangrijk onderwerp zijn. Zo is er een groeiende vraag naar duurzame (biologische) producten, waarbij aandacht wordt geschonken aan het welzijn van de dieren. Dit blijkt onder andere uit de doelstellingen van Albert Heijn, dat in 2015 alle huismerkproducten duurzaam wil maken6.
Busch (2003) geeft aan dat onder andere de groeiende voedingssector en nieuwe ziektes tot gevolg heeft dat ondernemingen meer aandacht aan deze onderwerpen moeten besteden. Jones & Rich (2004) bespreken de verschillen in onderwerp in de voedingssector, waarbij de complexiteit en de eisen van de maatschappij steeds groter worden. Jones & Rich (2004) geven aan dat er tot dan toe veel aandacht was voor ‘health promoting food’. Vanaf 2004 verwachten Jones & Rich (2004) een markt waarbij de aandacht vooral gericht is op het voorkomen van ziektes. Hieruit blijkt dat de focus in de loop der tijd verandert.
Uit verschillende onderzoeken is naar voren gekomen dat onderwerpen uit de supply chain steeds belangrijker gevonden worden (Welford 2004, Welford 2005). Aan de ene kant van de supply chain rapporteren ondernemingen over andere onderwerpen dan aan de andere kant van de supply chain (O’Connor & Shumate, 2010). Dit wordt verder toegelicht in de onderwerpen. Maloni & Brown (2006) hebben een framework ontwikkeld voor de aspecten van MVO welke voor de voedingssector relevant zijn. Dit framework is te zien in figuur 1.
6 http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/nieuws/article/detail/1799025/2010/12/23/Minder-vlees-dat-is-het-lastigst.dhtml
Figuur 1 : Framework Maloni & Brown (2006)
Het framework van Maloni & Brown geeft een goede weergave van de huidige onderwerpen, echter is ‘Fair Trade’ een aspect wat niet als een apart onderdeel gezien moet worden. Het aspect ‘Fair Trade’ wordt uit het model gehaald en valt onder ‘Labor and Human rights’ en ‘Procurement’. Hieronder is te zien welke onderwerpen in mijn onderzoek meegenomen worden (figuur 2) en per onderwerp wordt kort toegelicht wat dit onderwerp inhoudt.
Figuur 2 : Aangepast Framework van Maloni & Brown
CSR in the Supply Chain: Food Industry Animal Welfare Biotechnology Health and Safety Labor and Human Rights Procurement Community Environment
Animal Welfare
Het welzijn van dieren omvat de benadering van ondernemingen op het gebied van het behandelen, het huisvesten, het transporteren en het slachten van dieren. Zuzworsky (2001) geeft aan dat de groei in veehouderij heeft geholpen bij het reduceren van kosten, maar dat hierbij vragen kunnen worden gesteld bij de behandeling van het welzijn van de dieren. Er zijn in Nederland meerdere regelgevingen en/of fondsen welke het welzijn van dieren beschermen. Zo is er een ‘besluit welzijn productiedieren’ en is er een wereldwijd fonds, genaamd International Fund for Animal Welfare (IFAW). Maloni & Brown vernemen bij afnemers een groei in aandacht in hoeverre leveranciers voldoende rekening houden met het welzijn van dieren.
Biotechnology
Biotechnologie wordt door Maloni & Brown gedefinieerd als het gebruik van biologische processen tot het maken van nuttige producten. Hierbij kan worden gedacht aan clonen, genetisch testen, groeistimulatie en het combineren van DNA. Biotechnologie heeft vele voordelen, waaronder hogere rendementen, lagere kosten, betere gezondheid voor dieren, minder verlies bij het oogsten en minder behoefte aan chemische bestrijdingsmiddelen. Ondanks al deze voordelen blijft de maatschappij beducht over het in de praktijk brengen van biotechnologie. Afnemers zien risico’s in het gebruik van biotechnologie, voornamelijk op het gebied van gezondheid van dieren. Daarnaast noemen Maloni & Brown nog de morele en ethische problemen die bij biotechnologie worden geraakt.
Community
Dit aspect omvat activiteiten welke hulp bieden aan de maatschappij. Hierbij valt te denken aan het geven van financiële donaties en vrijwilligerswerk. Dit wordt ook wel filantropie genoemd. Maloni & Brown geven aan dat filantropie niet alleen de loyaliteit van werknemers versterkt, maar dat dit ook een competitief voordeel oplevert. O’Connor & Shumate (2010) concludeerden dat ondernemingen die dichter bij de consumenten zitten meer aandacht besteden aan filantropie en educatie. Bij educatie is het van belang dat werknemers worden opgeleid en dat de werknemers leren rekening te houden met de maatschappij. Dit moet de gehele training terugkomen. Maloni & Brown geven aan dat ondernemingen rekening moeten houden met de potentiële invloed van community, ondanks dat dit niet een erg belangrijk element is in de supply chain.
Environment
Ondernemingen moeten rekening houden met de gevolgen die hun activiteiten kunnen hebben op de omgeving. Volgens Maloni & Brown moet een onderneming niet alleen omgevingsvriendelijke producten maken, maar moet een onderneming ook laten zien dat het verantwoordelijk handelt in de supply chain. Dit heeft geleid tot het gebruik van ERL (Environmentally Responsible Logistics), wat onder andere onderwerpen als afvalverwijdering, omgekeerde logistiek (het terugsturen van producten wanneer deze bijvoorbeeld defect is) en recycling omvat. Daarnaast omvat environment onderwerpen als CO2-uitstoot, energieverbruik en waterverbruik. O’Connor & Shumate (2010) concludeerden dat
ondernemingen die verder van de consumenten zitten meer aandacht besteden aan ‘stewardship’, wat betekent dat ondernemingen zorg dragen voor de natuur bij hun activiteiten.
Health and Safety
Gezond en veilig voedsel is een belangrijk onderwerp in de supply chain. Jones & Rich (2004) zeggen dat onderwerpen met betrekking tot het voorkomen van ziektes belangrijk worden geacht. Hierbij kan worden gedacht aan de veiligheid van het voedsel. Producten kunnen volgens Maloni & Brown beter worden beschermd wanneer deze traceerbaar zijn. Ondernemingen kunnen dan sneller inspelen op problemen met producten. Zo kan bij het uitbreken van ziektes beter worden onderzocht welke dieren daadwerkelijk geïnfecteerd zijn. Hiermee wordt voorkomen dat alle mogelijk besmette dieren worden afgemaakt. Daarnaast is zwaarlijvigheid een belangrijk onderwerp. Een gezonde ‘lifestyle’ kan bijdragen aan het tegengaan van dit probleem. Activisten hebben in de loop der jaren meerdere voedingsondernemingen de schuld gegeven van de stijgende aantallen in zwaarlijvigheid en ondernemingen in de voedingssector moeten realiseren dat het belangrijk is om hier in het duurzaamheidsverslag aandacht aan te schenken.
Labor and Human Rights
Arbeidsrecht gaat in op de rechten van de werknemer en de werkgever. Wanneer een werknemer in dienst komt, dan tekent deze een contract en beide partijen dienen zich te houden aan het contract. In het verleden is nog wel eens ophef geweest omtrent kinderarbeid en gedwongen arbeid. Dit heeft gezorgd voor een toename in aandacht voor arbeidsrecht. Voor de voedingssector is een cao opgesteld waar werknemers zich indien nodig op kunnen beroepen. Daarnaast dienen zowel werkgevers als
werknemers zich te houden aan de mensenrechten. Hierbij kan worden gedacht aan: iedereen is gelijk, geen discriminatie, recht op privacy, enzovoort. Maloni & Brown geven aan dat teveel arbeiders uit de voedingsindustrie in armoede leven. O’Connor & Shumate (2010) geven aan dat ondernemingen die verder van de consumenten zitten meer aandacht besteden aan de veiligheid van de werknemers. Vooral op het gebied van arbeidscompensatie zijn er nog steeds problemen. Om dit probleem tegen te gaan is fair trade geïntroduceerd. Het idee van fair trade is dat de afnemers eerlijke prijzen betalen voor producten zodat de leveranciers kunnen rondkomen en op deze manier kunnen voortbestaan. Voor het aspect arbeids- en mensenrechten betekent dit dat de werknemers van de leveranciers betaald krijgen naar hun werkzaamheden.
Procurement
Dit aspect behandelt het inkoopbeleid. Ethische problemen zoals voorkeursbehandeling, omkoping, giften en foute contractvoorwaarden zorgen voor problemen in de gehele supply chain van de onderneming. O’Connor & Shumate (2010) concludeerden dat ondernemingen verder van de
consumenten af meer aandacht besteden aan ethisch verantwoorde bedrijfsactiviteiten. Een verschil in aanbod en vraag kan leiden tot machtsmisbruik bij afnemers dan wel leveranciers. Voor het
inkoopaspect is het belangrijk dat een prijs voor de producten betaald wordt welke in verhouding staat met de werkelijke productiekosten. De specifieke richtlijnen van de GRI voor de voedingssector heeft het onderdeel sourcing toegevoegd aan de richtlijnen. Hierbij wordt dieper ingegaan op inkoopbeleid en op de mogelijke impact van het inkoopbeleid.
3. Kwaliteitsaspecten duurzaamheidsverslaggeving
De kwaliteit van duurzaamheidsverslaggeving is voor stakeholders van essentieel belang. Veel stakeholders weten echter niet waar naar gekeken moet worden om de kwaliteit van
duurzaamheidsverslagen te kunnen beoordelen. In dit hoofdstuk wordt eerst omschreven wat bedoeld wordt met de kwaliteit van informatie. Daarna worden enkele onderzoeksmethoden toegelicht welke in de wetenschappelijke literatuur gebruikt zijn voor het meten van de kwaliteit van informatie. De onderzoeksmethode waarbij gebruik wordt gemaakt van een disclosure index wordt gespecificeerd, aangezien ik een index samenstel voor mijn onderzoek. Vervolgens wordt ingegaan op de
kwaliteitsaspecten van duurzaamheidsverslaggeving.
3.1 Kwaliteit van informatie
Bij informatieverschaffing moet een onderscheid gemaakt worden tussen verplichte en vrijwillige verslaggeving. Om stakeholders te beschermen tegen informatieasymmetrie is er wetgeving. De wetgeving zegt dat ondernemingen verplicht bepaalde informatie moet publiceren. Om welke
informatie het gaat is omschreven in het Burgerlijk Wetboek in titel 9 van boek 2. Daarnaast zijn er in Nederland richtlijnen opgesteld door de Raad van de Jaarverslaggeving en wordt internationaal gebruik gemaakt van de IFRS. Vrijwillige informatieverschaffing heeft betrekking op andere soorten informatie, waaronder informatie over duurzaamheid. Theorieën omtrent de motivaties die
ondernemingen hebben om vrijwillig informatie te verschaffen zijn besproken in paragraaf 2.1.
Er bestaat geen universele definitie van de kwaliteit van informatie. Het begrip kwaliteit kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden en is subjectief van aard. Kwaliteit wordt door Healy & Palepu (2001) omschreven als de mate waarin de informatie bijdraagt aan het verminderen van de informatieasymmetrie. Daarnaast omschrijft Hoogendoorn (2001) kwaliteit als de mate waarin de informatie voldoet aan de eisen en de verwachtingen van de gebruikers. Dit is een subjectief begrip en het is dan ook lastig een eenduidige omschrijving te definiëren. In de richtlijnen die gebruikt worden bij de Transparantiebenchmark wordt een verschil gemaakt tussen inhoudsgerichte criteria en
kwaliteitsgerichte criteria. Voor mijn onderzoek gebruik ik deze laatste en hieronder zal ik toelichten wat verstaan wordt onder kwaliteitsgerichte criteria.
De kwaliteitsaspecten zijn gebaseerd op het framework van de IASB, namelijk relevantie,
duidelijkheid, vergelijkbaarheid en betrouwbaarheid. Inmiddels is het framework van de IASB qua structuur enigszins aangepast. In het nieuwe framework staan twee aspecten centraal, namelijk relevantie en faithful representation. Deze aanpassing heeft geen inhoudelijke gevolgen en daarom gebruik ik de kwaliteitsaspecten relevantie, duidelijkheid, vergelijkbaarheid en betrouwbaarheid. Deze kwaliteitsaspecten kunnen met elkaar in conflict staan. Relevantie kan bijvoorbeeld ten koste gaan van de betrouwbaarheid. Deze complicatie zorgt er voor dat ondernemingen moeten streven naar optimale balans tussen de aspecten. Informatie is relevant wanneer zij het oordeel of de beslissingen van gebruikers beïnvloedt doordat het behulpzaam is bij het beoordelen van vroegere, huidige en toekomstige gebeurtenissen of bij het bevestigen of corrigeren van vroegere beoordelingen
(Handreiking RJ, 2009, par. 3.4). Onder het begrip duidelijkheid vallen de aspecten begrijpelijkheid, inzichtelijkheid en toegankelijkheid. Informatie is begrijpelijk wanneer onjuiste interpretatie
voorkomen wordt. De wijze van presentatie moet zijn afgestemd op de kennis en ervaring van de gebruikers. Goede vormgeving, systematische rubricering van onderwerpen, helder taalgebruik, uitleg op onbekende termen en het opnemen van een verklarende woordenlijst verhogen allemaal de
begrijpelijkheid. Informatie die relevant is voor specifieke groepen gebruikers wordt niet weggelaten op grond van het feit dat ze voor andere gebruikers moeilijk te begrijpen is (Handreiking RJ, 2009, par. 3.15). Informatie kan vergelijkbaar zijn in de tijd of met andere ondernemingen. Informatie is vergelijkbaar in de tijd wanneer informatie met betrekking tot voorgaande perioden overeenkomstig is gepresenteerd. Wijziging in de presentatie en classificatie van onderwerpen moeten vergelijkbaar worden aangepast en de reden van wijziging moeten worden toegelicht. (Handreiking RJ, 2009, par. 3.12). Informatie is vergelijkbaar met andere ondernemingen wanneer hun relatieve positie te beoordelen is (Handreiking RJ, 2009, par. 3.13). Informatie is betrouwbaar wanneer zij vrij is van wezenlijke onjuistheden en vooroordelen en wanneer het een evenwichtig beeld geeft van de organisatie. De kwaliteitsaspecten worden in paragraaf 3.3 gespecificeerd voor
3.2 Onderzoeksmethoden kwaliteit van informatie
Voordat specifiek ingegaan wordt op de methode waarop ik de kwaliteitsaspecten voor
duurzaamheidsverslaggeving ga meten, wordt in deze paragraaf stilgestaan bij de methoden die in de wetenschappelijke literatuur zijn gebruikt om de kwaliteit van informatie te meten. Het meten van de kwaliteit van informatie is zodanig subjectief, dat het lastig is een universeel meetbaar instrument te ontwerpen. Verschillende methoden hebben dan ook allen kritiek gekregen. De scriptie van Kevelam (2008) biedt een overzicht van verschillende onderzoeken, welke hieronder is opgenomen (figuur 3).
Figuur 3 : Onderzoeksmethoden naar informatiekwaliteit
Op het eerste niveau wordt een onderscheid gemaakt tussen subjectieve en semi-objectieve onderzoeksmethoden. Beattie et al. (2004) hebben een soortgelijk schema opgesteld, echter is in figuur 3 de door Knoops (2001) genoemde methode ‘onderzoek naar marktreacties’ toegevoegd. Subjectieve onderzoeksmethoden zijn rankings van analisten. De perceptie van de analist speelt hierbij een grote rol. Een voordeel van deze methode is dat gebruik wordt gemaakt van de
deskundigheid van de analisten. Nadelen van deze methode zijn dat de subjectiviteit hoog is en dat analisten bevooroordeeld kunnen zijn. Onder semi-objectieve onderzoeksmethoden vallen tekstuele analyses, disclosure indices en onderzoek naar marktreacties. Onder tekstuele analyse vallen
inhoudelijke analyses, leesbaarheidsstudies en taalkundige analyses. Inhoudelijke analyses screenen vaak op bepaalde thema’s of woorden. Leesbaarheidsstudies screenen bepaalde stukken tekst op de moeilijkheidsgraad waarin de stukken geschreven zijn. Taalkundige analyses gebruiken een index om
de leesbaarheid te bepalen en Beattie et al. omschrijven deze analyses als alternatief voor
leesbaarheidsstudies, zoals de Flesch index. Knoops gaat in op marktgeörienteerde onderzoeken, door de reactie van de markt op de publicatie van de verslagen te meten. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van de aandelenprijs of de marktvolume. Deze methode heeft als beperking dat de markt als enige norm wordt gebruikt. De markt wordt beïnvloed door vele verschillende variabelen en is een complex mechanisme.
Disclosure indices worden veel gebruikt in onderzoek naar informatiekwaliteit. Beattie et al. geven aan dat de kwaliteit gemeten wordt aan de hand van een index. Hoe hoger op deze index gescoord wordt, des te beter de kwaliteit is van de informatie. Een belangrijk onderdeel van de index is de schaalverdeling. Mogelijke schaalverdelingen zijn binaire verdelingen, waarbij gekeken wordt of bepaalde onderdelen wel of niet aanwezig zijn. Een andere mogelijkheid is ordinale schaal. Botosan (1997) bespreekt een veel gebruikte ordinale schaal, waarop drie scores behaald kunnen worden (0,1,2). Hier wordt niet alleen gekeken of bepaalde onderdelen aanwezig zijn, maar ook of deze onderdelen gekwantificeerd zijn. Wanneer onderdelen ook gekwantificeerd zijn is er een 2 te scoren, wanneer onderdelen enkel genoemd worden maar niet gekwantificeerd zijn dan is de score een 1. Marston & Shrives (1991) geven aan dat er in totaal vier verschillende schaalverdelingen zijn, namelijk nominale verdelingen, ordinale verdelingen, interval en ratioschaal. De nominale verdeling kent slechts twee categorieën, de ordinale verdeling heeft meer rangordes, bijvoorbeeld een 5-puntsschaal (zeer slecht- slecht- matig- goed- zeer goed). Een interval is altijd een cijfermatige verdeling, welke geen absoluut nulpunt kent. Een voorbeeld hiervan is de Celciusschaal. Een
ratioschaal heeft wel een absoluut nulpunt, hierbij valt te denken aan massa in aantal gram en energie in aantal Joule.
Een ander belangrijk onderdeel van de index is het wel of niet toekennen van een weging aan de items in de index. Hierdoor kan meer nadruk gelegd worden op bepaalde items in de index. Dit sluit aan op de manier welke Botesan gebruikt. Hij geeft gekwantificeerde informatie een hogere score, omdat deze gegevens meer informatie geven. Dit heeft als voordeel dat het doel van het onderzoek beter nagestreefd kan worden. Een nadeel is dat het geven van gewicht aan bepaalde items subjectiviteit met zich meebrengt. Hier moet voorzichtig mee worden omgegaan. Ten slotte is de selectie van de items die worden meegenomen in de index een belangrijk onderdeel. Dit wordt in de volgende paragraaf besproken.
3.3 Kwaliteit duurzaamheidsverslaggeving
Ondernemingen publiceren om verschillende redenen een duurzaamheidsverslag. De vraag is natuurlijk of de informatie in het duurzaamheidsverslag aansluit bij de eisen van de gebruiker. Ondernemingen kunnen het duurzaamheidsverslag opstellen met behulp van de GRI richtlijnen, de Handreiking RJ en de criteria van Transparantiebenchmark. Daarnaast gebruik ik relevante
wetenschappelijke artikelen om tot een goede index te komen. In deze paragraaf bespreek ik per kwaliteitsaspect welke onderdelen van belang zijn voor ondernemingen in de voedingssector in Nederland.
3.3.1 Relevantie
Maatschappelijk relevante onderwerpen waarover ondernemingen in de voedingssector dienen te rapporteren moeten in het verslag opgenomen worden. Dit is vergelijkbaar met de manier die bij de criteria van Transparantiebenchmark gebruikt wordt. Dit wordt onderzocht op basis van het
aangepaste framework van Maloni & Brown (figuur 2). De precieze onderdelen worden in paragraaf 4.4.1 omschreven. Er moet in ieder geval gekeken worden over hoeveel onderwerpen wordt
gerapporteerd. Daarnaast moet per onderwerp gerapporteerd worden over de belangrijkste relevante onderwerpen en gekeken worden of dit gekwantificeerd wordt. Op deze manier krijgt de index meer diepgang. Daarnaast wordt gemeten hoe wordt omgegaan met stakeholdermanagement (Kamp-Roelands & De Waard, 2008). Om dit te meten is het belangrijk dat gekeken wordt of stakeholders geïdentificeerd worden en vervolgens of ondernemingen rapporteren omtrent de stakeholderdialoog. Daarnaast is het relevant wanneer duidelijk afgebakend wordt op grond van welke redenen bepaalde informatie wel of niet is opgenomen in het verslag. Te denken valt aan de randvoorwaarden en de reikwijdte van het duurzaamheidsverslag.
3.3.2 Duidelijkheid
De aspecten die onder duidelijkheid vallen hebben als functie om onjuiste interpretaties te voorkomen en moeten zorgen voor een duidelijke structuur in het verslag. Kamp-Roelands & De Waard (2008) richten hun onderzoek op de structuur van de verslagen en de toegevoegde waarde van de grafische weergaven. Kamp-Roelands & De Waard kijken verder naar de begrijpelijkheid van de tabellen en grafieken van het duurzaamheidsverslag. De Handreiking RJ (2009) noemt bijvoorbeeld het opnemen
van een begrippenlijst als verduidelijking van het verslag. In de criteria van Transparantiebenchmark staan onder duidelijkheid vragen als: ‘is er een samenvatting aanwezig’ en ‘hoe eenvoudig het duurzaamheidsverslag te vinden is op de website van de onderneming’? De vraag of het
duurzaamheidsverslag eenvoudig te vinden is op de website kan ik echter niet meenemen in mijn verslag, aangezien dit voor 2007 niet terug te kijken is.
3.3.3 Vergelijkbaarheid
Het aspect vergelijkbaarheid is op te splitsen in vergelijkbaarheid in de tijd en vergelijkbaarheid met andere ondernemingen. Door gebrek aan standaardisatie als gevolg van het vrijwillige karakter van duurzaamheidsverslaggeving kan het moeilijk zijn om ondernemingen met elkaar te vergelijken. Kolk (2010) verdeelt ondernemingen onder in vijf groepen als het gaat om duurzaamheidsverslaggeving, namelijk consistente verslaggevers, late adopters, laggards, inconsistente verslaggevers en
consistente niet-verslaggevers. Kolk gebruikt drie meetmomenten bij deze verdeling. Onder late adopters vallen ondernemingen die bij de eerste meting geen verslag publiceerden, maar daarna wel een verslag publiceerden. Onder laggards vallen ondernemingen die pas bij de laatste meting een verslag publiceerden. Mijn verwachting op basis van onderzoek van Kolk (2010) is dat vergelijking tussen ondernemingen in de voedingssector wel mogelijk is aangezien 22% van de sector consistente verslaggevers waren, 55% volgers waren (22% late adopters en 33% laggards) en het overige deel rapporteerde niet over MVO. Te zien is dat ondernemingen in de voedingssector vooral volgers zijn van de consistente verslaggevers en dat ondernemingen in deze sector vergelijkbaar rapporteren. Het benoemen van relevante benchmarkresultaten en de richtlijnen welke gebruikt zijn voor het opstellen van het duurzaamheidsverslag zijn belangrijk voor de vergelijkbaarheid tussen ondernemingen (Kamp-Roelands & De Waard, 2008). Een voorbeeld van een relevante benchmark is de Transparantiebenchmark en de Dow Jones Sustainability Index (DJSI).
Bij het onderdeel vergelijkbaarheid in de tijd moet worden gelet op cijfers die trachten een
vergelijking te trekken met voorgaande jaren. De schaalverdeling moet op een gelijke manier ingericht zijn, zodat een duidelijke lijn te trekken valt tussen de jaren (de interval moet gelijk zijn en mag niet zonder goede reden aangepast worden). Daarnaast is het goed om te kijken of ondernemingen in hun verslag laten terugkomen of de resultaten positief, dan wel negatief uitgevallen zijn in vergelijking met de doelstellingen die in de visie/strategie zijn uitgestippeld.
3.3.4 Betrouwbaarheid
Het aspect betrouwbaarheid is te verdelen in meerdere onderdelen. De criteria van
Transparantiebenchmark gebruikt vragen die ingaan op de aanwezigheid van een mening van een expert, de aanwezigheid van een assurance rapport en de inhoud van het assurance rapport. Ook is het belangrijk om te kijken wat voor zekerheid ontleend kan worden aan het assurance rapport. De GRI en de Handreiking RJ gaan beide in op onderdelen van de betrouwbaarheid, zoals evenwichtigheid, voorzichtigheid en de contextuele samenhang. Om de toetsbaarheid van de informatie te verhogen is het goed wanneer trends en ontwikkelingen in de sector worden benoemd en wanneer de impact van deze trends en ontwikkelingen besproken worden in het verslag. Simnett et al. (2009) kwamen tot de conclusie dat ondernemingen steeds vaker een assurance rapport laten opstellen bij het
duurzaamheidsverslag. Dit doen ondernemingen volgens Simnett et al. voornamelijk om hun geloofwaardigheid te vergroten.
4. Onderzoeksopzet
In de eerste paragraaf bespreek ik de keuzes met betrekking tot de disclosure index. Vervolgens bespreek ik de methode die gebruikt wordt in dit onderzoek. Daarna licht ik toe welke steekproef gebruikt wordt en in de vierde paragraaf worden tenslotte de kwaliteitsaspecten meetbaar gemaakt.
4.1 Keuzes disclosure index
In deze paragraaf ga ik in op de gemaakte keuzes voor de disclosure index. De selectie van de items wordt in paragraaf 4.4 besproken.
Eerst bespreek ik de schaalverdeling van de disclosure index. Voor mijn onderzoek gebruik ik een ordinale 3-puntsschaal. Op elk onderdeel kan een score van goed, redelijk of slecht behaald worden. Ondanks dat dit enige subjectiviteit met zich meebrengt, ben ik van mening dat deze indeling een goed beeld geeft van de verschillen tussen de jaren. Daarnaast wordt op deze manier onderscheid gemaakt tussen kwalitatieve en kwantitatieve informatie, wat meer diepgang geeft aan het onderzoek. Bij elk onderdeel kan een onderneming een 0, een 1 of een 2 scoren. Een 0 staat in mijn onderzoek voor slecht, een 1 staat voor redelijk en een 2 staat voor goed. Op deze manier kan een vergelijking worden getrokken tussen de jaren 2007 en 2010. In paragraaf 4.4 wordt per onderdeel toegelicht hoe de schaalverdeling moet worden geïnterpreteerd.
In mijn onderzoek maak ik gebruik van weging. Dit betekent dat ik meer waarde hecht aan het ene kwaliteitsaspect dan aan het andere. Om een duidelijk beeld te creëren is gesteld dat op de index in totaal 100 punten gescoord kan worden. Op de aspecten relevantie en betrouwbaarheid kan 30 punten gescoord worden en op de aspecten duidelijkheid en vergelijkbaarheid kan 20 punten gescoord
worden. Ik geef de aspecten duidelijkheid en vergelijkbaarheid een lagere score aangezien ik uit onder andere de Handreiking RJ (2009) opmaak dat deze aspecten overlap vertonen met de aspecten
relevantie en betrouwbaarheid. De nieuwe structuur van het conceptuele framework van de IASB sluit hier op aan. Het aspect relevantie weeg ik zwaarder omdat de disclosure index specifiek is opgesteld voor de voedingssector in Nederland. Het aspect betrouwbaarheid weegt naar mijn mening zwaarder aangezien onder andere veel ophef is geweest omtrent de toegevoegde waarde van het toekennen van een assurance rapport aan het duurzaamheidsverslag (Simnett et al., 2009).
4.2 Onderzoeksmethode
De Wilcoxon signed rank toets is de meest geschikte toets voor het meten van de onderdelen op de disclosure index. De toets is zeer geschikt voor ‘before-after’ metingen ten aanzien van dezelfde onderwerpen. Dit is voor mijn onderzoek dus de geschikte toets, aangezien ik de jaren 2007 en 2010 vergelijk en een ordinale schaalverdeling gebruik. De Wilcoxon signed rank toets heeft geen minimale steekproefgrootte, wat betekent dat dit geen belemmering vormt voor het uitvoeren van statistische analyses. Met behulp van statische analyses moet bepaald worden of significante verschillen waar zijn te nemen tussen de jaren 2007 en 2010. Om een statistische analyse uit te kunnen voeren moeten hypothesen worden gevormd. Om de verschillen in mijn index te meten gebruik ik de volgende hypothesen:
H0: De kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen van 2010 is niet significant hoger dan de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen van 2007
H1: De kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen van 2010 is significant hoger dan de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen van 2007
Met behulp van de Wilcoxon signed rank toets kan worden vastgesteld of de kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen veranderd is. Bij de analyse wordt een betrouwbaarheidsniveau van 95% gebruikt. Dit houdt in dat de verandering significant is wanneer uit de statistische analyse blijkt dat de gevonden p-waarden kleiner zijn dan 0,05. Dit gaat gemeten worden voor zowel alle onderdelen in de disclosure index, voor de afzonderlijke kwaliteitsaspecten als voor de algehele kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen. Met het betrouwbaarheidniveau van 95% kan met hoge mate van zekerheid gezegd worden dat de gevonden verschillen aanwezig zijn.
4.3 Steekproef
De populatie bestaat uit ondernemingen die zich bevinden in de voedingssector in Nederland. Dit zijn niet per se Nederlandse ondernemingen. De ondernemingen die in mijn steekproef zijn opgenomen moeten zowel in het jaar 2007 als in het jaar 2010 een duurzaamheidsverslag gepubliceerd hebben. De ondernemingen die zijn gekozen voor dit onderzoek zijn gehaald uit de database Orbis, de website transparantiebenchmark.nl en de website duurzaamheidsverslag.nl. Hierbij zaten uiteraard veel ondernemingen die ofwel helemaal geen duurzaamheidsverslag publiceren, ofwel alleen voor het jaar
2010 een duurzaamheidsverslag gepubliceerd hebben. Ik kom op een steekproef van 15
ondernemingen. De ondernemingen die zijn meegenomen zijn in tabel 1 te vinden. Van deze 15 ondernemingen heb ik de omzet en het balanstotaal van 2010 meegenomen zodat een beter beeld geschetst kan worden van de gekozen ondernemingen.
Om de relevantie van het onderzoek te waarborgen is gekozen voor het jaar 2010. Het onderzoek geeft zo een actueel beeld van de veranderingen in de voedingssector. Vervolgens heb ik gekeken naar onder andere het onderzoek van Kolk (2010), die voor het vergelijken van ondernemingen een tijdspanne van drie jaar aanhoudt. Om de verandering in kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen te meten heb ik daarom het jaar 2007 gekozen.
Tabel 1 Ondernemingen met duurzaamheidsverslagen 2007 en 2010
Ondernemingen Balanstotaal 2010 Omzet 2010 Rapportage over ‘Animal
Welfare’ noodzakelijk Bidvest 4.868.480.000 12.061.800.000 Nee Cargill 1.493.850.000 5.736.736.000 Ja CSM 2.627.300.000 2.990.100.000 Nee Danone 28.099.000.000 17.010.000.000 Ja Friesland Campina 5.299.000.000 8.972.000.000 Ja Nestlé 89.099.000.000 85.395.000.000 Ja Nutreco 2.363.700.000 4.939.700.000 Ja Sara Lee 6.593.640.000 5.991.770.000 Ja Sodexo 11.409.000.000 16.047.000.000 Ja
Suikerunie geconsolideerd 705.000.000 Nee
The Greenery 516.030.000 1.263.216.000 Nee
Unilever 41.167.000.000 44.262.000.000 Ja
Van Drie 590.694.000 1.671.400.000 Ja
Vion 3.057.683.000 8.869.669.000 Ja
4.4 Meetbare kwaliteitsaspecten
De kwaliteit van de duurzaamheidsverslagen ga ik meten door te kijken in hoeverre het
gerapporteerde betrouwbaar, duidelijk, vergelijkbaar en relevant is (Kamp-Roelands & De Waard, 2008). Dit doe ik door een index op te stellen die de vier kwaliteitsaspecten meet. Deze is te zien in bijlage 2. Hieronder licht ik per kwaliteitsaspect toe hoe ik de aspecten ga meten.
4.4.1 Relevantie
Het aspect relevantie kent voor ondernemingen die te maken hebben met ‘Animal Welfare’ elf onderdelen en voor ondernemingen die niet te maken hebben met ‘Animal Welfare’ tien onderdelen. Voor elk van de zeven onderwerpen uit het aangepaste model van Maloni & Brown (figuur 2) heb ik een aantal subonderdelen ontworpen waar de ondernemingen op kunnen scoren. Alle cijfers (1 t/m 11) tellen even zwaar. Dit betekent voor de onderdelen 2 t/m 8 dat de scores van de subonderdelen
opgeteld worden en vervolgens gedeeld worden door het aantal subonderdelen om zo tot een score op het gehele onderdeel te komen. Bij elk van de zeven onderwerpen ligt de grens van de afronding op een half. Wanneer een onderneming op twee subonderdelen een 1 en een 2 scoort dan wordt het gemiddelde (1,5) afgerond naar 2. Wanneer een onderneming op drie subonderdelen 0, 2 en 2 scoort dan wordt het aantal punten (4) gedeeld door het aantal subonderdelen (3). Dit gemiddelde wordt dan afgerond naar 1. Dit is een subjectieve benadering maar ergens moet een grens getrokken worden. Voor de onderdelen 2 tot en met 8 geldt een vergelijkbare indeling. Ondernemingen scoren bij deze onderdelen een 0 wanneer het onderwerp niet besproken wordt, een 1 wanneer het onderwerp in zijn algemeenheid besproken wordt en een 2 wanneer het onderwerp waar mogelijk gekwantificeerd wordt, of anders specifiek besproken wordt.
Rapportage over de onderwerpen uit figuur 2 is het eerste onderdeel van relevantie. Dit is meteen een complex onderdeel, aangezien niet alle ondernemingen te maken hebben met het onderwerp ‘Animal Welfare’. Dit is zowel voor onderdeel 1 van relevantie als voor de relevantie als geheel van belang. Voor onderdeel 1 van relevantie kunnen ondernemingen die wel te maken hebben met het onderwerp ‘Animal Welfare’ op 7 onderwerpen in gaan. Ondernemingen die niet te maken hebben met het onderwerp ‘Animal Welfare’ kunnen op 6 onderwerpen in gaan. Dit heeft impact op de verdeling van de onderwerpen in de categorieën goed, redelijk en slecht. Wanneer gescoord kan worden op 7
7 onderwerpen. Wanneer gescoord kan worden op 6 onderwerpen dan geldt de volgende indeling. Slecht: 0-2 onderwerpen, redelijk: 3-5 onderwerpen en goed: 6 onderwerpen. In de criteria van de Transparantiebenchmark wordt een vergelijkbare vraag toegepast.
Het tweede onderdeel van relevantie is ‘Animal Welfare’. Dit onderdeel geldt enkel voor
ondernemingen die te maken hebben met ‘Animal Welfare’. Het onderdeel ‘Animal Welfare’ bestaat uit twee subonderdelen, namelijk rapportage over het huisvesten van dieren en over het transporteren en slachten van dieren. Deze indeling is gemaakt op basis van de sectorspecifieke GRI en op basis van Maloni & Brown (2006).
Het derde onderdeel is ‘Biotechnology’. Dit onderdeel bestaat uit twee subonderdelen, namelijk rapportage over het gebruiken van biotechnologie en rapportage over de risico’s en het verminderen van de impact van de risico’s van biotechnologie. Deze onderdelen worden door de maatschappij als belangrijk gezien en het is voor de relevantie belangrijk dit inzichtelijk te maken (Maloni & Brown, 2006).
Het vierde onderdeel is ‘Community’ en bestaat uit twee subonderdelen. De twee subonderdelen zijn: rapportage over filantropie en rapportage over educatie omtrent zorg voor de maatschappij. Op basis van het artikel van Maloni & Brown (2006) zijn deze subonderdelen bepaald.
Het vijfde onderdeel is ‘Environment’ en deze bestaat uit twee subonderdelen. Dit zijn rapportage over het gebruik van ERL en rapportage over water, CO2-uitstoot en energieverbruik. Dit is in paragraaf
2.2 toegelicht en wordt ook als belangrijk onderdeel gezien in de algemene GRI richtlijnen.
Het zesde onderdeel is ‘Health and Safety’ en bestaat drie subonderdelen. Dit zijn rapportage over de veiligheid van het voedsel, de traceerbaarheid van het voedsel en rapportage omtrent problemen als gevolg van voedsel. Hierbij valt te denken aan zwaarlijvigheid, wat nog steeds een groot probleem is in de voedingssector. Deze onderdelen zijn opgenomen omdat dit volgens Maloni & Brown de belangrijkste onderdelen zijn.
Het zevende onderdeel is ‘Labor and Human Rights’ en dit onderdeel bestaat uit drie subonderdelen. Dit zijn rapportage over de werkomstandigheden van de onderneming, rapportage over de werving,
training en educatie van de onderneming en rapportage over mensenrechten. Dit is gebaseerd op de richtlijnen van de GRI, alsmede op Maloni & Brown.
Het achtste onderdeel is ‘Procurement’ en deze bestaat uit drie subonderdelen. Dit zijn rapportage over de keuze van de strategie op het gebied van inkoop, rapportage over gebeurtenissen in de supply chain van de onderneming en rapportage over het inkoopbeleid. Hierbij moet gedacht worden aan informatie over fair trade, fair wages enzovoort. Dit is gebaseerd op de richtlijnen van de GRI en op het artikel van Maloni & Brown. Het inkoopbeleid (sourcing) is een belangrijke toevoeging van de GRI voor de voedingssector.
Het negende onderdeel betreft ‘de identificatie van stakeholders en de toelichting met welke stakeholders een dialoog wordt aangegaan’. Hierbij scoren ondernemingen een 0 wanneer dit niet aangegeven is in het verslag, een 1 wanneer enkel is aangegeven wie de stakeholders zijn en met welke een dialoog wordt aangegaan en een 2 wanneer duidelijk gemotiveerd is waarom de
stakeholders belanghebbenden zijn en waarom is gekozen met bepaalde stakeholders een dialoog aan te gaan.
Het tiende onderdeel toetst ‘de rapportage over de stakeholderdialoog’. Hierbij gaat het om de input van stakeholders alsmede de output van de onderneming. Ondernemingen scoren een 0 wanneer hierover niet gerapporteerd is, een 1 wanneer hier in het algemeen over wordt ingegaan en een 2 wanneer duidelijk gespecificeerd is hoe de dialoog is aangegaan en wat er gedaan is met de input van de stakeholders. Zowel het negende als het tiende onderdeel zijn belangrijk voor het beoordelen van de kwaliteit (Kamp-Roelands & De Waard, 2008).
Het elfde en tevens laatste onderdeel kijkt naar ‘de rapportage over de afbakening en de reikwijdte van het verslag’. Dit aspect is toegevoegd aan de index naar aanleiding van de Handreiking RJ (2009), waar in wordt gegaan op de importantie van dit aspect. Ondernemingen scoren een 0 wanneer hier niets over vermeld is, een 1 wanneer alleen vermeld wordt wat de afbakening en de reikwijdte van het verslag is en een 2 wanneer de motivatie voor de keuze van de afbakening en de reikwijdte van het verslag is toegelicht.
