Bouwer voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM)
Radboud van Beekum
Afb. 1 NHM Amsterdam (ABN AMRO-archiej in Weesp)
Inleiding
Het o n l a n g s na e e n g r o n d i g e r e n o v a t i e als S t a d s a r c h i e f in g e b r u i k g e n o m e n g e b o u w De Bazel aan de Vijzelstraat in A m s t e r d a m is d o o r de o n t w e r p e r ervan nooit voltooid gezien.
Bij de plotselinge dood van K.P.C. de Bazel in 1923 w a s het g e b o u w pas in r u w b o u w gereed. Zijn chef de bureau, archi- tect Cornelis van de L i n d e , zou in s a m e n w e r k i n g met A . D . N . van Gendt de afbouw voor zijn rekening n e m e n . Naar de wij- ze w a a r o p hij deze lastige taak heeft volbracht is vrijwel geen onderzoek gedaan. Ook in de uitgave van een bundel, gewijd aan de 'Tempel aan de Vijzelstraat'.
1die bij de o p e n i n g werd gepresenteerd, k o m t Van de L i n d e hooguit in de m a r g e voor.
Een gemiste k a n s . die des te opmerkelijker is o m d a t juist de goede afloop van de voltooiing van het g e b o u w de zeer tevre- den o p d r a c h t g e v e r , de N e d e r l a n d s c h e H a n d e l - M a a t s c h a p p i j . ertoe bracht Van de L i n d e , met zijn partner A.P. Smits, een n i e u w e nog g r o t e r e o p d r a c h t te v e r l e n e n : de b o u w van het hoofdkantoor van de N H M in Batavia (Jakarta) in voormalig N e d e r l a n d s - I n d i ë . thans Indonesië.
Dit bijzondere g e b o u w wordt in literatuur o v e r de architec- t u u r van het i n t e r b e l l u m in I n d o n e s i ë s l e c h t s t e r l o o p s g e n o e m d , vaak o n d e r o n d u i d e l i j k e of foutieve t o e w i j z i n g . Voor Van d e L i n d e b e t e k e n d e dit p r e s t i g i e u z e project d e bekroning van zijn onder De Bazel begonnen carrière. H o e -
Ajb. 2 Cornelis van de Linde (Archief erven C. van de Linde te Voorburg)
wel het gebouw aan de Vijzelstraat op onderdelen model heeft gestaan, vormt de factorij een eigen s c h e p p i n g . In onderstaan- de schets zullen de o v e r e e n k o m s t e n en de verschillen naast elkaar worden gezet.
Cornelis van de Linde
C o r n e l i s van d e L i n d e w e r d op 30 j u l i 1886 in K l o e t i n g e geboren als vierde zoon in een boerengezin met vijf j o n g e n s en een meisje. Aan de tekenschool in het nabij gelegen G o e s volgde hij een tekenopleiding en ging hij vervolgens op j o n g e leeftijd w e r k e n bij de d i e n s t G e m e e n t e w e r k e n van G o e s .
P A G I N A ' S
2 6 3 - 2 7 1
2 6
4B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - 6
' T T *
2 4 b
Afb. 3 NHM Jakarta (ABNAMRO-archief in Weesp)
o n d e r leiding van stadsarchitect F.G.C. R o t h u i z e n . O p zijn tweeλntwintigste vertrok Van de Linde uit Kloetinge en trad in dienst bij de U t r e c h t s e a r c h i t e c t E.G. W e n t i n c k . D e z e w e r k t e toentertijd aan de langdurige restauratie van kasteel Nijenrode bij Breukelen. Van de Linde leerde hier de b o u w praktijk k e n n e n , terwijl hij zijn t h e o r e t i s c h e kennis in e e n avondopleiding opdeed. Het was voor veel latere architecten, met n a m e uit e e n v o u d i g e m i l i e u ' s , e e n gebruikelijk w e g . In 1911 behaalde hij het e x a m e n bouwkundig opzichter van de Maatschappij tot Bevordering van de Bouwkunst, gelijktijdig met onder anderen J.F. R e p k o (1883-1955) en C. Kruyswijk ( 1 8 8 4 - 1 9 3 5 ) . In 1913 h u w d e Van de Linde met Jacoba Brink
huis uit R h e d e n . w a a r haar v a d e r k l e e r m a k e r w a s . Uit het huwelijk zouden zes kinderen geboren worden.
De Bazel
Toen Wentinck zijn w e r k aan N i j e n r o d e b e λ i n d i g d e , k w a m Van de Linde in 1916 in dienst bij architect K . R C . de Bazel (1869-1923). Zijn b o u w k u n d i g e ervaring w a s inmiddels dus
danig dat hij meteen chef de bureau werd. en dit bleef tot aan de plotselinge dood van De Bazel zeven jaar later.
De Bazel had een bloeiende praktijk en genoot een bijzondere en g e r e s p e c t e e r d e status als een soort geestelijk v e r t e g e n w o o r d i g e r van zijn b e r o e p s g e n o t e n .
2In w o o r d en geschrift had hij z i c h een h o u d i n g van p r i e s t e r / k u n s t e n a a r e i g e n gemaakt. De goddelijke oorsprong van maat en verhoudingen diende in zijn ogen in het ontwerpen tot uitdrukking te k o m e n d o o r eenheid in veelheid. Zijn consequent gebruik van g e o metrische o n t w e r p s y s t e m e n resulteerde in een wat een m o n u mentale v o r m g e v i n g . '
De Bazel w a s van eenvoudige k o m a f - z i j n vader was z e e m a n en kende de bouwpraktijk uit en te na. Hij was niet zodanig van zijn milieu v e r v r e e m d dat hij niet in Van de Linde de kwaliteiten h e r k e n d e die nodig waren o m een bureau met een behoorlijk o p d r a c h t e n p a k k e t te runnen. De dagelijkse g a n g van zaken waren zeker gediend met diens Z e e u w s e nuchter
h e i d .
4B o v e n d i e n streefde D e Bazel in zijn o n t w e r p e n ook
a m b a c h t e l i j k h e i d na, een kwaliteit die d o o r Van de Linde e v e n e e n s werd g e w a a r d e e r d , en waarin hij, met n a m e d o o r zijn restauratiewerk, uitermate geschoold was. Of de theoso
fische b e s p i e g e l i n g e n van de e x - k a t h o l i e k e De Bazel van invloed zijn geweest op de gereformeerde Van de Linde is de vraag. Uit het weinige dat de laatste over het bouwen g e s c h r e ven heeft blijkt dat niet. Toch lijdt het geen twijfel dat De Bazel, die zeventien j a a r o u d e r was dan Van de Linde, ook diens mentor was. Het feit dat in zijn w e r k k a m e r in Batavia negen j a a r na diens overlijden nog prominent een foto hing van zijn vroegere baas spreekt boekdelen.
N H M g e b o u w Vijzelstraat A m s t e r d a m
Kort na Van d e L i n d e s i n d i e n s t t r e d i n g bij De Bazel kreeg deze de opdracht voor het o n t w e r p van het h o o f d g e b o u w van de N e d e r l a n d s c h e H a n d e l - M a a t s c h a p p i j in A m s t e r d a m . Het o n t w e r p ontstond na diverse studiereizen van De Bazel naar o n d e r m e e r Duitsland en Z w e d e n , s a m e n met de t e c h n i s c h e a d v i s e u r van de N H M - d i r e c t i e . ir. J..I.J. de Bruijn.
5Model stond het h o o f d k a n t o o r van s c h e e p s w e r f B l o h m & Voss in H a m b u r g , toentertijd de g r o o t s t e s c h e e p s w e r f ter w e r e l d . Architect A . D . N . van Gendt (1870-1932) werd aangetrokken v o o r de b e t o n c o n s t r u c t i e van het g e b o u w . Bij het o n t w e r p voerde De Bazel de regie, m a a r bij twee langdurige ziektepe
riodes tijdens de b o u w stond Van de Linde er al alleen voor.
Na de dood van De Bazel voltooide Van de Linde in s a m e n w e r k i n g met Van G e n d t het n a a r t o e n m a l i g e m a a t s t a v e n i m m e n s e g e b o u w . Voor z o v e r e r i n t e r i e u r s c h e t s e n van D e Bazel waren, werden deze n a u w g e z e t gevolgd. Als hoofd van het bureau van wijlen architect K . R C . de Bazel zou hij nog diverse andere ontwerpen uit diens nalatenschap uitvoeren, of laten uitvoeren, zoals een Tehuis voor O n g e h u w d e n in Den Haag dat o n d e r zijn supervisie d o o r S. de Clercq en A. Broese van G r o e n o u werd voltooid. Ook een villa in Enschede voor M.I. M e n k o d o o r A.R Smits (1881-1957) k w a m op deze wij-
Afb. 4 Cornelis van de Linde in zijn werkkamer te Batavia 1932 (Archief
erven C. van de Linde te Voorburg)
ze tot stand. Smits w a s een vriend van De B a z e l , en had naam g e m a a k t met diverse landhuizen. In 1927 gingen Van de Lin
de en Smits een s a m e n w e r k i n g s v e r b a n d aan. Het bureau A.P.
S m i t s en C. van de L i n d e , z o a l s zij zich gingen n o e m e n , begon met de bouw van een gereformeerde kerk in Vlissin- gen, naar ontwerp van Van de L i n d e , en vervolgens een syna
goge in E n s c h e d e , naar een uit 1918 s t a m m e n d ontwerp van De Bazel.
N H M Batavia
Een j a a r later ontving het bureau de opdracht voor het ont
w e r p van het k a n t o o r van de N e d e r l a n d s c h e H a n d e l - M a a t schappij in Batavia, in het toenmalige N e d e r l a n d s Indiλ. De N H M die in 1824 w a s opgericht, had hier haar hoofdvesti
ging. Hoewel cultures van o n d e r m e e r suiker, kopra en rubber de belangrijkste onderdelen van de N H M v o r m d e n , ontwik
kelde zij zich daarnaast in de loop der tijd steeds meer als een h a n d e l s b a n k . De b e s t a a n d e b e b o u w i n g aan de Kali B e s a r Oost dateerde uit de eerste helft van de negentiende eeuw, en was voor die nieuwe functie steeds minder geschikt geraakt.
Bovendien w a s het te klein en behoorlijk vervallen. Er w a s in 1921 d o o r de N H M al e e n s o v e r n i e u w b o u w n a g e d a c h t en zelfs w a s er een m e e r v o u d i g e opdracht uitgeschreven, waar
voor o n d e r m e e r F.J.L. Ghijsels (1884-1947)^ en het bureau C u y p e r s / H u l s w i t ontwerpen hadden ingezonden. Het plan van de laatste o n d e r s c h e i d d e zich weinig van de uitbreiding van de n a a s t g e l e g e n J a v a s c h e B a n k . ook een o n t w e r p van dit bureau, terwijl de N H M zich aan het plein tegenover het nog te bouwen station Kota nadrukkelijk wilde manifesteren.
Architect Ghijsels had dit in zijn plan beter begrepen. In zijn toelichting ging hij uitgebreid in op de d o o r hem voorgestelde koepelbouw, die vanuit elk gezichtspunt het plein zou d o m i n e r e n .
7Kennelijk kon geen van beide plannen de g o e d k e u r i n g van de opdrachtgever wegdragen, en verdwenen ze in een la.
De o n d u i d e l i j k h e i d o v e r de uitslag heeft w e l l i c h t later het misverstand in de wereld geholpen dat C u y p e r s /Hulswit bij de bouw van de uiteindelijke nieuwe factorij betrokken zou
den zijn geweest, wat geenszins het geval w a s .
8Het bureau
Afb. 5 F.J.L. Ghijsels. omwerp NHM gebouw 1921 (Zie H. Akahari 1996 noot 6)
Afb. 6 Eerste ontwerp voor hel nieuwe faclorijgehouw van de NHM in Batavia (Archieferven C. van de Linde te Voorburg)
C u y p e r s / H u l s w i t b o u w d e wel diverse kleinere N H M vestigin
gen in Indiλ.
Pas zes j a a r later n a m de N H M het besluit o m nu serieus plannen voor n i e u w b o u w te o n t w i k k e l e n . De voorbereiding werd even degelijk a a n g e p a k t als tien j a a r e e r d e r met het g e b o u w aan de Vijzelstraat. Ook nu was De Bruijn de techni
sche adviseur aan N H M - z i j d e . In het voorjaar van 1928 reis
de hij naar Indiλ. en een maand later arriveerde Van de Linde.
Tot half augustus zouden zij er samen verblijven.
O p grond van een gedegen analyse van de vereisten voor een bank werd vastgesteld dat het g e b o u w veel groter diende te worden dan aanvankelijk gepland. De Bruijn wist extra grond aan te kopen en bij de directie in A m s t e r d a m g o e d k e u r i n g h i e r v o o r te verkrijgen, w a a r n a het o n t w e r p in hoofdlijnen werd opgezet." Terug in Nederland werd samen met Smits een voorlopig o n t w e r p g e t e k e n d . Met n a m e de s c h u i n e d a k o p - bouw van de derde- en de zolderverdieping verraadden n o g de invloed van De Bazel. In het definitief ontwerp werd g e k o zen v o o r platte daken en w e r d e n de o n t l u c h t i n g s t o r e n s als duidelijk herkenbare elementen aan het g e b o u w toegevoegd.
De interne organisatie van de plattegrond werd hierbij niet meer veranderd. Extern constructeur werd K. Bakker, die ook bij het g e b o u w aan de Vijzelstraat b e t r o k k e n w a s g e w e e s t .
Afb. 7 Gipsen maquette van het definitieve ontwerp voor hel factorij-
gebouw, achterzijde. Vervaardigd door de beeldhouwer C. van Oosschot
(ABNAMRO-archief in Weesp)
2 6 6
B U L L E T I N K N O B2 0 0 7 - 6
Afb. 8 C. van de Linde met gezin en chauffeur omstreeks 1932 (Archief erven C. van de Linde te Voorburg/
Het nieuwe g e b o u w werd m o n u m e n t a a l van opzet, met een hoofd- en twee zijvleugels die een grote binnenplaats o m s l u i ten, en kreeg een o m v a n g van o n g e v e e r 100x100 meter. De b o u w ervan d u u r d e ruim drie jaar en Van de L i n d e zou deze begeleiden. Hij verhuisde daartoe m e d i o 1929 met zijn gezin naar Batavia, het huidige Jakarta.
D e N H M stelde ruim m i d d e l e n b e s c h i k b a a r , w a a r d o o r hij zich een groot huis, een uitgebreide t r o p e n u i t r u s t i n g
1 0en een auto met chauffeur kon veroorloven. G e d u r e n d e d e z e periode b o u w d e hij e v e n e e n s een nieuwe vestiging voor de N H M aan de E s p l a n a d e in M e d a n die in 1932 gereed k w a m . Met enige regelmaat pendelde Van de L i n d e daartoe o p en neer tussen Batavia en M e d a n . een afstand van 1400 km. Aanvankelijk met de boot. later per vliegtuig. C o n s t r u c t i e - en detailtekenin
g e n w e r d e n grotendeels in A m s t e r d a m vervaardigd. Er werd een tekenbureau gevestigd in een g e b o u w van de N H M aan d e S p i e g e l s t r a a t , o n d e r leiding van T h . van W i n s e n , e e r s t e tekenaar bij het Vijzelstraatgebouw. De directie van de N H M . i.c. De Bruijn had d a a r m e e stevige c o n t r o l e over de voort
gang van het werk. Smits had in deze fase weinig b e m o e i e n i s m e e r met het project.
Batavia s t e d e n b o u w k u n d i g e o n t w i k k e l i n g
De stad Batavia, in 1619 gesticht d o o r Jan Pieterzoon C o e n had alle trekken van een N e d e r l a n d s e gestichte stad. met een r e c h t h o e k i g e p l a t t e g r o n d , veel g r a c h t e n en een e e n v o u d i g grid van straten. Onder beheer van de Verenigde Oostindische C o m p a g n i e ( V O C ) k w a m de stad in het t w e e d e deel der zeventiende e e u w tot grote bloei. Daarna trad langzaam maar zeker een groot verval in. N a de opheffing van de V O C werd o n d e r generaal D a e n d e l s begin negentiende e e u w enkele kilo
m e t e r s ten z u i d e n van de b e n e d e n s t a d een n i e u w c e n t r u m gesticht, rond het oude landgoed Weltevreden.
De o p r i c h t i n g van d e N e d e r l a n d s c h e H a n d e l - M a a t s c h a p p i j ( N H M ) in 1824 b e t e k e n d e een grootschalige exploitatie van - deels g e d w o n g e n - cultures. Het loslaten van het m o n o p o l i e op de g e d w o n g e n cultures, die met de S u i k e r w e t ( 1 8 7 0 ) en Agrarische Wet (1871) zijn beslag k r e e g , gaf een grote e c o n o m i s c h e impuls aan het land en tal van o n d e r n e m i n g e n , ban-
Afb. 9 Situatie van 1650 met ingetekend het nieuwe NHM-gebouw (Archieferven C. van de Linde te Voorburg)
ken en h a n d e l m a a t s c h a p p i j e n vestigden zich in de stad. E r w e r d e n s p o o r w e g e n a a n g e l e g d , en er k w a m een n i e u w e h a v e n . Tandjong Priok. Vanaf de e e u w w i s s e l i n g k w a m een grote stroom E u r o p e a n e n naar Indiλ, w a a r d o o r het inwonertal snel t o e n a m . O o k vele J a v a n e n t r o k k e n van het platteland naar de stad. w a a r zij in k a m p o n g s onder vaak slechte h y g i λ nische o m s t a n d i g h e d e n leefden. Hoewel de stad zich in zui
delijke richting verder uitbreidde, vestigden diverse h a n d e l maatschappijen zich in de oude stad. Hierdoor bleef dit c e n trum van belang, iets dat d o o r diverse grootschalige ingrepen werd o n d e r s t r e e p t . " Een van die ingrepen betrof eind jaren twintig de b o u w van een groot kopstation -Kota Batavia- d o o r architect F.J.L. Ghijsels. Aan het stationsplein verrezen diver
se k a n t o o r g e b o u w e n , en de r e e d s b e s t a a n d e J a v a s c h e B a n k w e r d d o o r het b u r e a u van C u y p e r s / H u l s w i t met e e n g r o t e vleugel uitgebreid. Het plein lag deels o p . deels naast de o u d e
Afb. 10 Situatie in 1934 (ABN AMRO-archief in Weesp)
o m w a l l i n g van de stad. Ook het N H M g e b o u w stond d a a r gedeeltelijk o p . Het kostte bij de b o u w veel extra werkkracht om de fundamenten ervan op te ruimen.
Recht tegenover het station verwierf de N H M grond voor de b o u w van hun factorij. D e s t e d e n b o u w k u n d i g zeer p r o m i n e n te ligging die de N H M hiermee voor het n i e u w e g e b o u w ver
k r e e g , stelde de J a v a s c h e Bank nadrukkelijk in de schaduw.
Ook de sobere zakelijke bouwstijl van het N H M g e b o u w stak sterk af bij d e z e n e o r e n a i s s a n c e g e v e l met H i n d o e - J a v a a n s e motieven.
Het factorijgebouw
R e p r e s e n t a t i v i t e i t w a s in de a r c h i t e c t u u r van N e d e r l a n d s - Indiλ tijdens het interbellum een belangrijke factor. De N H M had er niet voor niets alles aan gedaan om de nieuwe factorij zo optimaal mogelijk aan het Stationsplein te situeren. Toch w e r d van dit g e b o u w het uiterlijk vooral b e p a a l d d o o r een helder p r o g r a m m a van eisen en e e n o n b e v a n g e n o m g a n g met de t r o p i s c h e o m s t a n d i g h e d e n . F u n c t i o n a l i s t i s c h e u i t g a n g s p u n t e n , z o a l s c o n s t r u c t i e en b e s t e m m i n g , k l i m a t o l o g i s c h e o m s t a n d i g h e d e n en b e s c h i k b a a r h e i d van materialen b e p a a l d e n vooral de v o r m g e v i n g . Architecten als R A . J . Mooijen en later H. M a c l a i n e Pont hadden in Nederlands-Indiλ al in een vroeg stadium een dergelijke benadering bepleit en g e b o u w e n volgens die o n t w e r p m e t h o d i e k g e r e a l i s e e r d .
1 2De vorm van de nieuwe factorij werd voor een belangrijk deel door het weren van de zon en de tropische hitte bepaald. De vleugels van het gebouw werden nagenoeg Oost-West gericht, w a a r m e e de inschijn van ochtend- en n a m i d d a g z o n zo veel mogelijk werd voorkomen. Hier werden de meeste arbeidsver
trekken gesitueerd. Achter de gevels met zijn over twee verdie
pingen doorlopende k o l o m m e n , was ruimte voor diepe scha
duwrijke galerijen gelaten, die niet alleen de zon buiten hielden, maar het ook mogelijk maakte dat deuren en ramen bij regen open konden blijven. Bovendien fungeerden deze galerijen als verkeersruimte. Verder werden de kluizen en alle vertrekken op de begane grond en eerste verdieping aangesloten op een venti
latiesysteem, dat door grote in de daktorens geplaatste ventila
toren werd aangedreven. De luchtstroom werd door de holle vloeren geleid en via kanalen met roosters in de ruimten ver
spreid. Om opwarming tegen te gaan werd het platte dak voor
zien van dubbele plafonds met een 80 centimeter luchtspouw.
Het g e b o u w werd opgetrokken in een g e w a p e n d beton-con- structie. D e z e werd in verband met de o m v a n g uit vijf delen samengesteld, gescheiden door dilitatievoegen.
De bekleding van g e v e l s en b i n n e n m u r e n bestaat uit g e p l e i s terde baksteen, bestreken met een witte mineraalverf. R o n d om het g e b o u w is een plint opgetrokken van grijszwart A n d e - siet. een gesteente dat op Java gedolven werd.
Indeling en a f w e r k i n g
ln het souterrain zijn de kluizen geplaatst. Verder b e v i n d e n zich hier de ingang voor het p e r s o n e e l , technische r u i m t e n .
Afb. II Het bouwbureau in de galerij van de nieuwe factorij. 1951 Met hoed J.J.J- de Bruijn. rechts naast hem C. van de Linde (ABN A MRO-archiefin Weesp)
een garage, een fietsenberging en een drukkerij. O p de bega
ne g r o n d zijn de p u b l i e k s r u i m t e n . Cliλnten b e r e i k e n via de hoofdentree en de trap de hal, die zich over de volle breedte van het g e b o u w uitstrekt. Hier bevinden zich k a s - en effec
ten-afdeling. In de vleugels zijn de dienstruimten gevestigd.
De westzijde van de grote b i n n e n p l a a t s wordt begrensd d o o r een laagbouw met personeelskantines en k e u k e n s .
Via de hoofdtrap bereikt m e n de eerste verdieping waar ver
gaderzalen secretarie- en d i r e c t i e v e r t r e k k e n zijn gesitueerd.
Archieven en o v e r i g e dienstvertrekken bevinden zich op de t w e e d e verdieping. De ontsluiting geschiedt via drie trappen
huizen. Twee aan de achterzijde, uitsluitend voor personeel, en het hoofdtrappenhuis in het front van de voorgevel, met aan weerszijden liften.
Dit trappenhuis wordt verlicht d o o r negen meter hoge, over t w e e v e r d i e p i n g e n d o o r l o p e n d e g e b r a n d s c h i l d e r d e r a m e n , g e s c h o n k e n d o o r t o e n m a l i g N H M president C.J.K. van Aalst.
O n t w e r p en u i t v o e r i n g w a r e n van g l a z e n i e r F.H. A b b i n g ( 1 9 0 1 - 1 9 5 5 ) . zoon van een der d i r e c t e u r e n bij d e N H M .
Afb. 12 Betonskelet factorij. Batavia 1931 (ABNA MRO-archiefin Weesp)
268 B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - 6
Afb. 13 F.H. Abbing. gebrandschilderde ramen in hel trappenhuis (mw.
Titin Tan. Jakarta)
Deze leerling van A.J. Derkinderen en R.N. Roland Holst had al n a am gemaakt met een gebrandschilderd raam in de Uni
versiteitsbibliotheek van A m s t e r d a m . De ramen werden door A b b i n g zelf u i t g e v o e r d in het atelier van W. B o g t m a n in Haarlem. Met gestileerde figuren in w a r m e fonkelende kleu
ren verbeeldde hij o n d e r m e e r de Welvaart, geflankeerd door zinnebeelden van de v i e r j a a r g e t i j d e n . D e b o v e n r a m e n bevat
ten taferelen met b e t r e k k i n g tot de tocht van C o r n e l i s d e H o u t m a n met vier s c h e p e n naar Indiλ in 1595. Voordat de ramen naar Batavia werden verscheept waren zij korte tijd te zien in het Stedelijk M u s e u m in A m s t e r d a m .
1 3Ook voor het n i e u w e k a n t o o r in M e d a n v o e r d e A b b i n g e n k e l e g e b r a n d schilderde ramen uit.
Bij de b e k l e d i n g van d e h o o f d t r a p p e n en b o r d e s s e n zijn diverse grijze granietsoorten toegepast, naast het groene Dia
bas voor balustraden. De baliebladen in de kasafdeling zijn van roodgeaderd donkergrijs Bois-Jourdan marmer. Vierkante Venetiaanse g l a s t e g e l s in v e r s c h i l l e n d e k l e u r s t e l l i n g e n zijn ruim d o o r het hele g e b o u w toegepast op vloeren en wanden, vooral in de p u b l i e k s r u i m t e n , v e r g a d e r z a l e n , t r a p p e n h u i z e n en directievertrekken.
Afb. 14 F.H. Abbing. gebrandschilderd raam in Afb. 15 F.H. Abbing. gebrandschilderd raam in Afb. 16 F.H. Abbing. gebrandschilderd raam in
het trappenhuis, lente (mw, Titin Tan. Jakarta) hel trappenhuis, oogst (mw. Titin Tan. Jakarta) het trappenhuis, zomer (mw. Titin Tan. Jakarta)
De r e c e p t i e v a n d e f a c t o r i j
De aandacht in de Nederlandse pers voor de n i e u w b o u w p l a n - nen v o o r de factorij, die in 1929 bekend werden g e m a a k t , w a s niet erg groot. Enkele weken na het slaan van de eerste paal in oktober dat j a a r brak wereldwijd een e c o n o m i s c h e cri
sis uit, die ook de N H M niet o n b e r o e r d liet. Passeren van dividend door de N H M in die jaren had een grotere n i e u w s w a a r d e . K r a n t e n in Indiλ schreven wel u i t v o e r i g o v e r d e voortgang der w e r k z a a m h e d e n .
1 4Voor p r e s e n t a t i e d o e l e i n d e n w a s een fraaie gipsen m a q u e t t e van het g e b o u w v e r v a a r d i g d d o o r de b e e l d h o u w e r C. van Oosschot, z w a g e r van De Bazel. Het grote publiek kon hier
van maar kort kennisnemen. De maquette werd geλxposeerd in het Nederlandse paviljoen op de Internationale Koloniale Tentoonstelling in Parijs in 1931. Bij een desastreuze brand kort na de opening in j u n i . ging het paviljoen, en d a a r m e e de maquette, in v l a m m e n op.
H a l v e r w e g e de b o u w publiceerde het B o u w k u n d i g Weekblad een uitgebreid artikel van de hand van de architecten zelf.
1 5Bij de opening, a n d e r h a l f j a a r later, was de berichtgeving in Nederlandse kranten zeer summier."
1Dit in tegenstelling tot Indiλ zelf. waar men van J a v a b o d e tot Soerabaiasch Handels
blad k o l o m m e n tekort k w a m v o o r de b e s c h r i j v i n g van het nieuwe o n d e r k o m e n van de N H M .
1 7De toon w a s daarbij zeer positief. Pas ruim een j a a r na de oplevering verscheen in het B o u w k u n d i g W e e k b l a d e e n u i t v o e r i n g artikel o v e r het g e b o u w .
1 8Van de Linde was inmiddels weer naar Nederland teruggekeerd en deed uitgebreid verslag van zijn bevindingen in Indiλ. Wat daarin opvalt is zijn aandacht voor het b o u w a m bacht, en de wijze w a a r o p dat in Indiλ. en met name aan zijn gebouw, d o o r de Javanen werd bedreven. Hun o m g a n g met materialen en het respect voor eikaars werk stelde hij tegen
over de 'grofpotigheid* van b o u w v a k k e r s in Nederland, waar hij zich groen en geel aan ergerde.
Ook in een twee j a a r eerder gepubliceerd artikel over b o u w e n in Indiλ had Van de Linde al laten zien o o g te hebben voor het b i j z o n d e r e in het b o u w a m b a c h t ter plaatse. Vooral de
Afb. 17 Interieur factorij Batavia centrale bal 1933 (ABN AMRO-archief in Weesp)
Afb. 20 Java-Bode 6 januari 1933 (Archieferven C. van de Linde te Voorburg)
doeltreffende wijze w a a r o p de inlander zich met e e n v o u d i g e middelen tegen zon en regen beschermde vond hij b e w o n d e r e n s w a a r d i g .
1 9In Indiλ werd het g e b o u w gezien als een a a n w i n s t v o o r de benedenstad. Ook na de onafhankelijkheid bleef dit oordeel ongewijzigd. Het g e b o u w werd veelvuldig gefotografeerd en in boeken over Indonesiλ afgebeeld. Z o werd het een vanzelf
sprekend onderdeel van het stadsbeeld in Jakarta. Het N H M gebouw behield zijn functie van b a n k g e b o u w o o k n a 1960 toen de N H M door de Indonesische regering werd genationa
liseerd. Vanaf die tijd w a s het in gebruik bij de E x i m b a n k . later de Bank Mandiri. N a verloop van enkele decennia ont
stond in Indonesiλ het besef dat het cultureel erfgoed dat de Nederlanders er hadden achtergelaten, ook onderdeel van hun g e s c h i e d e n i s u i t m a a k t e . In 2005 werd het g e b o u w g e r e n o veerd en werd het M u s e u m Bank Mandiri erin gevestigd. Het v o r m t t h a n s een van de a n k e r p u n t e n bij p o g i n g e n o m dit inmiddels verloederde deel van de o u d e stad nieuw leven in te b l a z e n .
2 0Afb. 19 Interieur factorij Batavia Chinese kas 1933 (ABN AMRO-archief
in Weesp)
2 7 0 BUI L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 6
Afb. 18 Interieur factorij Batavia kantoren. 1933 fA:\iRO-archief in Weesp)
D e factorij en het g e b o u w a a n de Vijzelstraat
Hoewel de bouwopgaven van beide projecten vergelijkbaar zijn en de actoren goeddeels dezelfden zijn, vallen bij een vergelij
king tussen de factorij in Batavia en het N H M - g e b o u w in Amsterdam vooral de verschillen op. D e zakelijke helderheid van de eerste en de monumentale zwaarte van de laatste zijn nogal tegengesteld. Z o maakt d o o r d e vijfvoudige risaliet opbouw de gevel in Amsterdam een sterk verticale indruk, ter
wijl in Batavia de horizontaliteit overheerst. Andere verschillen zijn toe te schrijven aan de stedenbouwkundige ligging en kli
matologische omstandigheden. Het lijkt er tevens op dat met name Van de Linde zich onder die andere omstandigheden enigs
zins bevrijd voelde van de loodzware erfenis van De Bazel.
Het f a c t o r i j g e b o u w w e r d aan een d r u k e n l e v e n d i g plein g e b o u w d , staat vrij in de ruimte, en vormt een m o n u m e n t a l e b e g r e n z i n g van dat plein t e g e n o v e r het station. Het N H M - g e b o u w aan de Vijzelstraat ligt aan een vrij nauwe straat voor doorgaand verkeer, en hoewel het zich d o o r zijn massaliteit nadrukkelijk laat gelden in het fijnmazig stedelijk weefsel ter p l a a t s e , is v a n w e g e die situering de d o o r De Bazel in zijn o n t w e r p b e o o g d e frontaliteit juist slecht te z i e n .
2 1In B a t a v i a m a a k t e de r u i m t e die ter b e s c h i k k i n g stond een g e b o u w van slechts drie verdiepingen mogelijk. In Amster
dam moest het verlies aan grond -door verbreding van de Vij
zelstraat- in de h o o g t e worden g e c o m p e n s e e r d , en kreeg het g e b o u w acht v e r d i e p i n g e n . Het l a n g w e r p i g e t e r r e i n in A m s t e r d a m -100x32 meter- noopte tot een plattegrond waar
bij de ruimten o m t w e e s m a l l e l i c h t h o v e n w e r d e n g e g r o e peerd. D o o r de intensiteit van deze verticale lichtinval kon
den de r a m e n aan de b u i t e n g e v e l , z o a l s b e o o g d d o o r De Bazel, naar verhouding klein blijven. In Batavia w a s 100x100 meter beschikbaar, en werd de hoofdvleugel met twee zijvleu
gels rond een breed opengelaten middenterrein g e b o u w d . De lichttoetreding komt daardoor overal van twee zijden, waarbij de felle tropenzon getemperd wordt door de o m g a a n d e gaan
derijen. G e v o l g was dat de buitengevels, naar de w e n s van Van de Linde, transparanter konden w o r d e n .
Ook de gekozen moduulmaat was afwijkend. In Amsterdam was gekozen voor een 3.60x3.20 moduul. Binnen deze maat werden in de werkvertrekken twee-persoons lessenaars geplaatst. Bank- employees hadden binnen dit systeem 11,5 m
2met zijn tweeλn ter beschikking. Hoewel dit al ruim was, werden de werkplekken in Batavia door het gekozen 3.00x3.00 moduul met 9 m
2per per
soon nog aanzienlijk ruimer. Het vormde een onderdeel van de pogingen om in de tropische omstandigheden extra luchtvolume te verschaffen. Om die reden waren de verdiepingshoogten ook beduidend hoger dan in Amsterdam.
Een b a n k g e b o u w diende destijds vooral autoriteit, soliditeit en veiligheid uit te stralen. Het publiek moest er zijn geld met een gerust hart kunnen achterlaten. In A m s t e r d a m kwam dit o n d e r m e e r tot uitdrukking in de bekleding en decoratie van de g e v e l , en in een kleine entree, die het g e b o u w moeilijk toegankelijk m a a k t e v o o r o n g e w e n s t e , m a a r ook g e w e n s t e bezoekers. Onderdeel van die soliditeitsgedachte vormden de beelden van drie voormalige gouverneurs-generaal van Indiλ.
J.P. C o e n . H.W. Daendels en J . B . Van H e u t z , die wezen op de verbondenheid tussen de N H M en Indiλ. Tien j a a r later waren de opvattingen kennelijk wel enigszins gewijzigd. In Batavia w a s de gevel geen pantser, m a a r betrekkelijk o p e n , en spaar
z a a m met m e a n d e r m o t i e v e n g e d e c o r e e r d . D e t o e g a n g w a s direct herkenbaar voor het publiek, en alleen in het gebrand
schilderde glas van het trappenhuis waren enkele referenties naar het verleden te zien. Niet van b o v e n g e n o e m d e m a n n e tjesputters, m a a r van d e g e n e die door zijn tocht in 1595 hun latere optredens mogelijk m a a k t e , Cornelis de H o u t m a n . M e e s t in het o o g lopende punten van o v e r e e n k o m s t tussen beide g e b o u w e n zijn juist te vinden in het interieur. Dit is niet zo verwonderlijk. Bij de d o o d van De Bazel w a s n o g m a a r een beperkt deel van het interieur van de Vijzelstraat ontwor
pen. Van de Linde heeft dit in de geest van De Bazel gete
kend, waarvoor hij van Van Gendt alle lof k r e e g .
2 2Afgezien van de e x c e s s i e v e o r n a m e n t i e k in de d i r e c t i e v l e u g e l , p u b l i e k s h a l en d e k l u i s r u i m t e n , is d e a f w e r k i n g van het g e b o u w in A m s t e r d a m eigenlijk vrij s o b e r te n o e m e n . In Batavia is dit ook het geval, m a a r dat is gezien de zakelijke uitstraling aan de buitenkant geen echte verrassing. De door De Bazel o m hun l e v e n d i g h e i d en k l e u r v a r i a t i e v e e l v u l d i g toegepaste Venetiaanse glastegeltjes op w a n d e n en vloeren, komen ook in Batavia op grote schaal terug. D e kleurvariatie in de tegels gaf in A m s t e r d a m aanleiding tot vele geometrisch meanderende patronen, terwijl d i t in Batavia nauwelijks voor
k w a m . Hier werden vooral grote vlakken g o u d g e l e tegeltjes t o e g e p a s t , afgebiesd met stroken d o n k e r g r o e n e en z w a r t e , w a a r m e e toch een rijk effect is bereikt. A n d e r e materialen die in beide g e b o u w e n werden toegepast waren onder
m e e rhet Bois Jourdan m a r m e r v a n de balies en de bronzen afscheidin
gen
v a nde loketten. Ook in de keuze
v o o rvrij
S p a r t a a n smeu
bilair
v o o rhet kantoorpersoneel
w a ser
v e e lo v e r e e n k o m s t .
N a terugkeer in Nederland realiseerde Van de Linde samen
met zijn c o m p a g n o n S m i t s n o g vele v i l l a ' s en l a n d h u i z e n ,
vooral in het Gooi en de duinstreek. Hun s a m e n w e r k i n g werd
in 1938 beλindigd. Van de Linde overleed vrij kort daarna in
1941, evenals De Bazel slechts 5 4 j a a r o u d .
Noten
1
M. Hageman, R. Smit, R.. (red). De Bazel Tempel aan de Vijzel- straat in Amsterdam. Bussum 2007.
A.W. Reinink. K.RC. de Bazel - architect. Rotterdam 1993. 254.
J Ibid.. 188.
d
Architecten die zich. zoals De Bazel, nadrukkelijk als bouwmeester/
kunstenaar presenteerden, trokken voor de uitvoering van hun werk wel vaker juist personen aan die een wat nuchterder kijk op het bouwvak hadden. In dergelijke gevallen profiteerden beiden van eikaars aanvullende kwaliteiten. Zie bijvoorbeeld de virtuoos gete- kende ontwerpen van M. de Klerk voor de woningblokken in de Spaarndammerbuurt die door B.T. Boeyinga naar een zintuigenlijk waarneembare werkelijkheid werden vertaald.
I
J.J.J. de Bruijn was een als civiel ingenieur opgeleide marine-offi- cier, die vanaf 1916 als technisch adviseur voor de NHM optrad. Hij bleef dit tot na de voltooiing van de factorij in Batavia. Later was hij o.m. betrokken bij de bouw van de Prins Hendrik Stichting in Egmond aan Zee van architect C. Elffers (1937).
fi
H. Akihary, Ir. F.J.L. Ghijsels Architect in Indonesië. Utrecht 1996.
53.
7
Nationaal Archief. NHM archief 2.20.1. inv. nr. 4083.
8
Ondermeer H. Akihary in Architectuur en Stedebouw in Indonesië.
Zutphen 1990. en C L . Temminck Groll in The Dutch Overseas, an architectural survey, Zwolle 2 0 0 2 , 154. komen tot deze onjuiste conclusie.
9
C. van de Linde, brief 06.07.1928 aan zijn vrouw Jacoba Brinkhuis:
collectie erven C. van de Linde.
1 0
Nationaal Archief, N H M archief 2.20.1. inv. nr. 4 0 8 3 .
II
Batavia als handels- industrie- en woonstad. Batavia 1937, 35.
a
P.A.J. Mooijen. "Bouwkunst'. Weekblad voor Indië. 2. 1907.
1 3
Een gedeelte van de ramen werd van 17-27 oktober 1932 geëxpo- seerd in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Abbing ontwierp hier- voor een affiche. Hoe belangrijk de door president van de NHM C.
J.K. van Aalst geschonken ramen gevonden werden, blijkt wel uit het feit dat Prins Hendrik bij een bezoek aan de hoofdstad deze spe- ciaal ging bezichtigen (Vaderland 19.10.1932).
'
JJava-Bode. 15.09.1930.
I ?
A.P. Smits. C. van de Linde, 'Nederlandsche Handel-Maatschappij N.V'. Amsterdam. B a n k g e b o u w ' F a c t o r i j ' B a t a v i a ' . Bouwkundig Weekblad 52(1931), 365-370.
« NRC. 15.01.1933: Algemeen Handelsblad. 17.01.1933.
7
Krantenknipsels in collectie erven C. van de Linde.
* A.P. Smits. C. van de Linde. 'Kantoorgebouw der Nederlandsche Handel- Maatschappij NV' Factory Batavia', Bouwkundig Weekblad 55(1934). 125-130.
y
C. van de Linde, 'Bouwen en Wonen in Indië', Bouwkundig Week- blad 53(1932), 343-346.
2 , 1
B. K n a p e n , ' S t a d z o e k t een c e n t r u m ' . NRC-Handelsblad
12.04.2006.
2 1
J. M o l e m a . ' H e t V i j z e l p a l e i s ' , in Jaarboek Amstelodamum 94(2002). 144.
2 2
