Empowerment in Nicaragua:
Religie en cultuur als belemmeringen voor een goede
reproductieve gezondheid
Karlijne van der Ende
Ijsvogel 35
3602 XK Maarssen
kvanderende@gmail.com
0031628258288
s1486306
Masterscriptie IB/IO
Rijksuniversiteit Groningen
Docent:
Drs. M.I. van DijkInhoudsopgave
Inleiding...3
Hoofdstuk een. Empowerment voor het garanderen van een goede reproductieve gezondheid...9
1.1 De reproductieve gezondheidszorg en haar elementen: Cairo 1994 ... 9
1.2 De erkenning van een goede reproductieve gezondheid op internationaal niveau ... 11
1.3 De internationale en regionale problemen voor het behalen van een hoge reproductieve gezondheid ... 13
1.3.1 De gespannen relatie tussen reproductieve gezondheid en religie... 14
1.3.2 Genderongelijkheid, mannen en reproductieve en seksuele rechten ... 15
1.4 Empowerment als oplossing voor een goede reproductieve gezondheid ... 16
1.4.1 Het meten van empowerment ... 17
1.4.2 Empowerment in de familiare dimensie... 18
Hoofdstuk twee. Empowerment in Nicaragua op het nationale/internationale niveau ...21
2.1 De invloed van de katholieke kerk in Nicaragua vandaag de dag ... 21
2.1.1 De komst van president Daniel Ortega en de gevolgen van zijn conservatieve beleid ... 22
2.1.2 De gevolgen van Ortega’s conservatieve beleid voor de gezondheidszorg... 24
2.1.3 De gezondheidszorg in Nicaragua met betrekking tot de reproductieve gezondheid... 25
2.1.4 De invloed van de kerk op de reproductieve gezondheid voor de komst van president Ortega ... 27
2.2 Politieke, wettelijke, religieuze steun voor de veranderingen in het huwelijk... 29
2.3 Politieke, wettelijk, religieuze steun voor opties tot echtscheiding ... 30
Hoofdstuk drie. Empowerment in Nicaragua op het gemeenschapsniveau ...33
3.1 De Nicaraguaanse vrouw in de Sandinistische revolutie ... 33
3.1.1 De veranderingen voor de Nicaraguaanse vrouw in de Sandinistische revolutie... 33
3.1.2 De belemmeringen voor de veranderingen... 35
3.1.3 Effect op huidige situatie ... 37
3.2 De veranderingen in het familieleven ... 38
3.2.1 Verschuiving in moment huwelijken ... 38
3.2.2 De veranderingen in de vrije keuze voor een echtgenoot ... 40
3.2.3 Acceptatie van scheidingen... 41
3.3 Campagnes tegen huiselijk geweld ... 43
Hoofdstuk vier. Empowerment in Nicaragua op het huishoudelijk niveau ...47
4.1 Wettelijke situatie op internationaal en nationaal niveau... 47
4.2. Controle over seksuele relaties... 48
4.3 Autonomie over het krijgen van kinderen; de toegang tot anticonceptie en abortus ... 50
4.3.1 De toegang tot anticonceptie ... 50
4.3.2 Toegang tot veilige abortus ... 53
4.4 Het zelf kiezen van een echtgenoot... 54
4.5 Het participeren in huiselijke beslissingen... 56
4.6 Het vrij zijn voor de Nicaraguaanse vrouw van huiselijk geweld... 57
Conclusie ...61
Inleiding
Zwangerschapsvergiftiging met als gevolg moedersterfte en kindersterfte, illegale abortus met onvruchtbaarheid tot gevolg, geen goede begeleiding tijdens bevalling met een verzakking van de baarmoeder tot gevolg. Dit zijn slechts enkele voorbeelden uit het leven van vele vrouwen in ontwikkelingslanden die geen mogelijkheid hebben tot een goede en hoge standaard reproductieve gezondheid. Vrouwen, in het specifiek diegene in ontwikkelingslanden, lijden disproportioneel aan gender-gebaseerd geweld, seksueel overdraagbare aandoeningen (waaronder HIV), sterfte van zowel moeder en kind bij bevalling, niet-geplande zwangerschappen en andere problemen die gerelateerd zijn aan het reproductieve systeem en het seksuele gedrag.1 Deze problemen met betrekking tot de reproductieve gezondheid zijn de grootste doodoorzaak van vrouwen wereldwijd.
Reproductieve gezondheid wordt gedefinieerd als een toestand van complete fysieke, mentale en sociale welzijn. Reproductieve gezondheid houdt in dat alle mensen de mogelijkheid moeten hebben tot een veilig en bevredigend seksleven. Daarnaast moet iedereen de mogelijkheid hebben om vrij te beslissen over het krijgen van kinderen; of ze dat willen, hoeveel kinderen ze willen en wanneer ze dat willen. Impliciet hieraan zijn de reproductieve en seksuele rechten van zowel vrouwen als mannen. Reproductieve en seksuele rechten zijn twee rechten die onderling met elkaar verbonden zijn maar die niet als hetzelfde beschouwd moeten worden. Onder reproductieve rechten valt onder andere het recht van alle stellen en individuen om zelf te beslissen over het aantal kinderen en waar en wanneer deze te krijgen. Onder seksuele rechten valt onder andere het recht op de hoogste standaard van seksueel welzijn. 2 Het behalen van een complete staat van fysieke, mentale en sociale welzijn kan alleen worden behaald als de reproductieve en seksuele rechten worden gegarandeerd.
In Latijns- en Centraal Amerika doen zich ook de problemen omtrent een goede reproductieve gezondheid voor, waar in het bijzonder de reproductieve gezondheid van vrouwen in Nicaragua slecht is. 3 Zo kent Nicaragua het hoogste percentage tienerzwangerschappen van heel Latijns- en Centraal Amerika en sterven er jaarlijks vele vrouwen ten gevolge van complicaties bij bevallingen.4 Uit onderzoek is gebleken dat 63 procent van de dood van deze vrouwen te voorkomen bleek en maarliefst 82 procent hiervan bleek veroorzaakt te zijn door een niet-functionerende gezondheidszorg.5
1 United Nations Development Fund (UNFPA), ‘Improving reproductive health’, < http://www.unfpa.org/rh/index.htm> (geraadpleegd op 27 mei 2009).
2 ‘Report from the ICPD’, United Nations population information network. UN population division, department of economic and social affairs with support form the UNFPA
< http://www.un.org/popin/icpd/conference/offeng/poa.html> (18 oktober 1994; geraadpleegd op 23 mei 2009).
3 Teresa Valdes, Ana Maria Muñoz ed., ‘1995-2003 Have women progressed? Latin American index of fulfilled commitment’, United Nations Development Fund for Women
(UNIFEM)<http://www.unifem.org/attachments/products/ICC_rev_eng.pdf >( New York 2003).
4 ‘Consideration of reports submitted by state parties under article 18 of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women’, Committee on the elimination of discrimination against women <http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N05/409/10/PDF/N0540910.pdf?OpenElement>(5 juli 2005) 5. 5 ‘Women’s empowerment issues in Nicaragua’, Foundation for sustainable development, <
Daarnaast is abortus in 2007 volledig illegaal geworden, na vele jaren waarin abortus onder bepaalde omstandigheden wel was toegestaan.6
Het niet garanderen van de reproductieve en seksuele rechten kan leiden tot volledig ontwrichte samenlevingen. Een goede reproductieve gezondheid is essentieel voor de verbetering van de positie van vrouwen zowel op sociaal, economisch en politiek niveau als voor de ontwikkeling van een land. Het niet hebben van een goede reproductieve gezondheid is dan ook zowel een mensenrechtenprobleem als een ontwikkelingsprobleem. Van alle moedersterfte ieder jaar, is ongeveer dertien procent het gevolg van onveilige abortus. Daarnaast heeft tachtig procent van de negentien miljoen vrouwen die ieder jaar onveilige abortus doen te maken met ziektes, letsel als gevolg van de abortus en invaliditeit. De economische gevolgen hiervan zijn aanzienlijk. Vrouwen zijn dan niet meer in staat om te werken met als gevolg dat ze geen eigen inkomen hebben en afhankelijk blijven van de man. Op deze manier krijgen ze nooit een kans om zichzelf volledig te ontwikkelen. Dit is een schending van de verschillende mensenrechtenverdragen zoals het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (CEDAW-verdrag) en het Verdrag inzake de economische, culturele en sociale rechten (ESOCUL-verdrag). Door het niet hebben van een goede reproductieve gezondheid wordt onder andere het recht op het hebben van een goede gezondheidszorg en het recht om eigen keuzes te maken met betrekking tot gezinsplanning geschonden.7 Tegelijkertijd is het niet hebben van een goede reproductieve gezondheid een ontwikkelingsprobleem omdat dit economische consequenties heeft voor een land.8 Wereldwijd gaat ieder jaar 250 miljoen ‘productief leven’ verloren als gevolg van de problemen met de reproductieve gezondheidszorg. Daarnaast doet zich in ontwikkelingslanden tevens het probleem van een te grote populatie voor omdat vrouwen in deze landen vaak geen mogelijkheid hebben tot anticonceptie. Dit leidt tot een tekort aan hulpbronnen en grootschalige ziektes wat vervolgens weer leidt tot andere problemen. 9 Dit terwijl juist een goede reproductieve gezondheidszorg kan resulteren in economische opbrengsten en in de ontwikkeling van een land, omdat zij kan zorgen voor demografische veranderingen. Een laag geboortecijfer betekent namelijk een hoog percentage jonge mensen die hun productieve jaren ingaan. Gekoppeld met sociaal en economisch beleid kan dit resulteren in meer bronnen en meer geld om te investeren in ieder kind.
6 Mark Lacey, ‘Nicaragua passes Total ban non abortion’, New York Times
<http://www.nytimes.com/2006/10/27/world/americas/27nicaragua.html?_r=1&fta=y> (27 oktober 2007). 7
‘International Convention on Economic, Social and Cultural Rights’, United Nations <
http://www2.ohchr.org/english/law/cescr.htm > (3 januari 1976; geraadpleegd op 13 oktober 2009) Artikel 12 (hierna ESOCUL verdrag) en ‘Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination against Women’, United Nations,
< http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm#article12 > (18 december 1979; geraadpleegd op 13 oktober 2009) artikel 16 (hierna CEDAW-verdrag).
8 ‘The promise of equality. Gender equity, reproductive health and the millennium development goals’, UNFPA, < http://www.unfpa.org/swp/2005/pdf/en_swp05.pdf> (2005; geraadpleegd op 28 juni 2009).
9‘Sexual and reproductive rights and health’, International women’s health program, <
De situatie waarin de vrouwen in Nicaragua en in de rest van de wereld zich bevinden is het resultaat van ongelijke gender-relaties die leiden tot de ontkenning van gelijkheid en zelf-beschikkendheid van vrouwen. Jonge meisjes hebben vaak een lage educatie, geen kennis van hun lichaam of van seks en een lage autonomie als het gaat om seksualiteit en anticonceptie.10 Door onder andere culturele waarde wordt de seksualiteit van de vrouw in ontwikkelingslanden, niet alleen gedomineerd door de man, maar is deze seksualiteit gevestigd in eeuwenoude tradities. Tevens is de seksualiteit van een vrouw vaak een symbool van status en eer in de familie van de vrouw. 11 Om uiteindelijk een goede reproductieve gezondheid te bereiken, is het doorbreken van deze scheve gender-machtrelaties essentieel. Een oplossing voor het doorbreken van deze machtrelaties wordt gevonden in de empowerment van vrouwen, een begrip dat in Cairo in 1994, tijdens de Internationale conferentie voor populatie en ontwikkeling (ICPD) in één zin werd genoemd met reproductieve en seksuele rechten. Empowerment kent veel definities. In dit onderzoek wordt uitgegaan van de definitie van wetenschapper Naila Kabeer. Zij definieert empowerment als de uitbreiding in de mogelijkheden
van de mens om strategische levenskeuzes te maken in een context waar dit voorheen niet mogelijk was.12 Deze definitie van empowerment benadrukt het vrij zijn van de mens om strategische
levenskeuzes te maken, wat met name betrekking heeft op de reproductieve gezondheid; een vrouw moet zelf kunnen beslissen over haar eigen lijf en leven. Empowerment gaat hierbij over het mogelijk maken van het weten, verkrijgen en doen gelden van de reproductieve en seksuele rechten.13 Als eenmaal empowerment is bereikt en vrouwen door dit proces op de hoogte zijn van hun seksuele en reproductieve rechten, hebben zij een sterkere positie om te bepalen hoe zij toegang krijgen tot de gezondheidszorg en hoe zij hierin worden behandeld. Dan pas kan er een hoge standaard reproductieve gezondheid voor vrouwen worden behaald.
De vraag is waarom de situatie van de Nicaraguaanse vrouw op het gebied van de reproductieve gezondheid vandaag de dag zo slecht is. Zijn het hier ook de scheve gender machtsrelaties die ertoe leiden dat er geen goede reproductieve gezondheid is? Of spelen er wellicht andere factoren mee die zorgen dat de reproductieve en seksuele rechten niet gegarandeerd worden? De macht van de kerk is bijvoorbeeld erg groot in Nicaragua. 73 procent van de bevolking is katholiek en de kerk blijkt in het dagelijks leven nog veel invloed te hebben op het leven van de mensen. Wellicht is de kerk, die op gespannen voet staat met het garanderen van de reproductieve en seksuele
10 Gita Sen en Srilatha Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’ in Harriet B. Presser en Gita Sen, Women’s empowerment and demographic processes. Moving beyond Cairo (Oxford 2000) 3-36 aldaar 22.
11Sen en Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’, 24.
12 Anju Malhotra en Sidney Ruth Schuler, ‘Measuring women’s empowerment as a variable in international development’, Gender and development group of the World Bank, <
http://hdr.undp.org/docs/network/hdr_net/GDI_GEM_Measuring_Womens_Empowerment.pdf>(28 juni 2002; geraadpleegd op 13 mei 2009)6.
rechten, zo machtig dat er wellicht empowerment is, maar blijkt dat empowerment alleen niet voldoende is.
In dit onderzoek wordt een antwoord gegeven op deze vragen. De vraag die centraal staat is: In hoeverre is empowerment een oplossing voor het garanderen van een goede reproductieve gezondheid in Nicaragua?
Om antwoord te geven op deze vraag zal de empowerment in Nicaragua worden onderzocht aan de hand van het schema van het meten van empowerment opgesteld door Sidney Ruth Schuler14 en Anju Malhotra15. Zij hebben onderzocht op wat voor verschillende niveaus en dimensies
empowerment wordt gemeten. Aan de hand van verschillende onderzoeken hebben zij een schema
opgesteld dat laat zien hoe empowerment over het algemeen gemeten wordt en daar zal in dit onderzoek van uit worden gegaan. Juist deze manier van empowerment meten is relevant omdat deze ook andere factoren naar voren laat komen die de empowerment van vrouwen in de weg kan staan, zoals religieuze en politieke factoren.
Om de hoofdvraag te beantwoorden wordt in het eerste hoofdstuk onderzocht in hoeverre
empowerment in het algemeen een oplossing kan zijn voor het garanderen van een reproductieve
gezondheid. Ten eerste zullen in dit hoofdstuk verschillende internationale en regionale verdragen geanalyseerd worden, evenals de beleidsdocumenten die gerelateerd zijn aan het behalen van een goede reproductieve gezondheid. Tevens wordt in dit hoofdstuk een regionaal kader geschetst waarin de verschillende factoren aan de orde komen die in de weg staan van het behalen van een hoge reproductieve gezondheid. Na de verdere uiteenzetting hiervan wordt het schema van Schuler en Malhotra geanalyseerd. Dit zal stapsgewijs worden gedaan aan de hand van verschillende elementen die zij hebben opgesteld op het nationale/internationale niveau, het gemeenschapsniveau en het huishoudelijk niveau om zo in de daaropvolgende hoofdstukken aan de hand van deze elementen onderzoek te doen naar de empowerment van vrouwen in Nicaragua op het gebied van de reproductieve gezondheid van vrouwen.
In het tweede hoofdstuk wordt onderzocht in hoeverre er sprake is van empowerment op het nationale/internationale niveau. Hierin zal de invloed van de katholieke kerk de leidraad zijn omdat zij van grote invloed is op de reproductieve gezondheid in Nicaragua. Ten eerste zal de komst van president Daniel Ortega door de steun van de kerk worden geanalyseerd en de gevolgen van zijn conservatieve ideeën voor de reproductieve gezondheid en zorg. Daarnaast wordt onderzocht hoe de
14 Schuler is sociale antropologe en heeft in de Verenigde Staten het Empowerment of women program JSI research and training institute opgericht. Ze heeft zich gespecialiseerd in gender, empowerment van vrouwen, gezondheid en ontwikkeling. Tevens heeft ze vele onderzoeken gedaan op deze gebieden in met name
Bangladesh en Nepal
gezondheidszorg in Nicaragua is. Zonder een goede gezondheidszorg is een hoge reproductieve gezondheid namelijk niet mogelijk en een goede gezondheidszorg is daarom essentieel. Tot slot wordt onderzocht in hoeverre er sprake is van politieke, wettelijke en religieuze steun voor de veranderingen in het huwelijk en de mogelijkheid tot scheiden. De empowerment op dit niveau is van belang omdat de elementen op dit niveau van invloed zijn op de empowerment op het gemeenschapsniveau en het huishoudelijk niveau.
In het derde hoofdstuk wordt dan ook onderzocht in hoeverre er sprake is van empowerment op het gemeenschapsniveau. In dit hoofdstuk zal de nadruk komen te liggen op de veranderingen die zich hebben voortgedaan in de autonomie op het gebied van de reproductieve gezondheid van de Nicaraguaanse vrouw. Sinds de Sandinistische revolutie van 1979 is er voor de vrouw veel veranderd. In dit hoofdstuk wordt ten eerste dieper ingegaan op deze veranderingen sinds de revolutie, waar tevens de belemmeringen voor bepaalde veranderingen worden geanalyseerd. Daaropvolgend wordt onderzocht in hoeverre huwelijken later worden gesloten en of er verandering is opgetreden in de vrije keuze voor een echtgenoot, wat een vorm van groeiende autonomie aangeeft. Daarnaast wordt geanalyseerd in hoeverre er voor vrouwen veranderingen zijn opgetreden in de acceptatie van de mogelijkheid tot scheiden. Tot slot wordt geanalyseerd in hoeverre er campagnes zijn tegen huiselijk geweld. Dit hoofdstuk laat de veranderingen in de autonomie van de vrouw zien gedurende de jaren. Deze veranderingen zijn van invloed op de empowerment op huishoudelijk niveau.
In het vierde hoofdstuk wordt daarom ten slotte onderzocht in hoeverre er in Nicaragua
empowerment is opgetreden op het huishoudelijk niveau, waar de veranderingen en belemmeringen
voor het behalen van een goede reproductieve gezondheid van de andere niveaus tot uiting komen. Ten eerste wordt een kort overzicht geschetst van de wettelijke situatie van Nicaragua op internationaal en nationaal niveau waar de belangrijkste verdragen met betrekking tot empowerment op het huishoudelijk niveau aan de orde komen. Ten tweede wordt aan de hand van de elementen van Schuler en Malhotra onderzocht in hoeverre er sprake is van empowerment. De elementen die onderzocht worden, zijn ten eerste of vrouwen de mogelijkheid hebben controle uit te oefenen over hun seksuele relaties. Ten tweede wordt onderzocht of de Nicaraguaanse vrouw toegang heeft tot anticonceptie en veilige abortus. Ten derde wordt geanalyseerd in hoeverre de Nicaraguaanse vrouw de controle heeft over het kiezen van een echtgenoot. Ten vierde wordt onderzocht in hoeverre de Nicaraguaanse vrouw kan participeren in de huiselijke beslissingen en tot slot wordt geanalyseerd in hoeverre er sprake is van huiselijk geweld. Dit niveau laat zien welke rechten de Nicaraguaanse vrouw daadwerkelijk in de praktijk heeft.
Na deze vragen onderzocht te hebben kan in de conclusie geanalyseerd worden in hoeverre
empowerment een oplossing is voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid voor de
Het onderzoek zal deels gebaseerd worden op informatie en resultaten van non-gouvermentele organisaties (NGO’s) die werkzaam zijn in Nicaragua en organisaties als United Nations Development Fund for Women (UNIFEM), United Nations Development Programme (UNDP) en United Nations Population Fund (UNFPA). Daarnaast wordt ook veelvuldig gebruik gemaakt van het evaluatie rapport van de CEDAW-comité, schaduwrapportages en verschillende wetenschappelijke artikelen. Dit onderzoek naar empowerment op het gebied van reproductieve gezondheid is van belang omdat er veel onderzoek gedaan is naar empowerment in het algemeen, maar nog niet veel naar empowerment op het gebied van seksualiteit en reproductiviteit. Als blijkt dat voornamelijk empowerment een oplossing is voor het behalen van een goede reproductieve gezondheid dan zou dit betekenen dat er veel meer aandacht zou moeten komen voor empowerment op dit gebied. Als echter blijkt dat andere factoren, zoals onder andere de sterke rol die religie speelt in het dagelijks leven, een dergelijke rol hebben in het niet garanderen van de reproductieve gezondheid dan zou er tevens naar andere oplossingen moeten worden gezocht. Wellicht zou dan ander beleid moeten worden ontwikkeld om zo te zorgen dat het belang van deze factoren afneemt en een goede reproductieve gezondheid gegarandeerd wordt. De gezondheid van vrouwen heeft zulke belangrijke gevolgen voor de vrouwen zelf, maar ook voor de ontwikkeling van het hele land, dat het doen van dit onderzoek naar
Hoofdstuk een. Empowerment voor het garanderen van een goede reproductieve gezondheid
Een hoge reproductieve gezondheid van vrouwen is van wezenlijk belang voor de vrouw zelf, haar omgeving en voor de economie en de ontwikkeling van een land. In vele landen wordt een goede reproductieve gezondheid niet gegarandeerd. Empowerment van vrouwen kan bijdragen aan een hogere reproductieve gezondheid van vrouwen en wordt in de internationale gemeenschap gezien als een oplossing voor het garanderen van een goede reproductieve gezondheid.16 Door empowerment hebben vrouwen namelijk een sterkere positie om te bepalen hoe zij toegang krijgen tot de gezondheidszorg en hoe zij hierin worden behandeld. Zij verkrijgen dan autonomie over hun eigen leven en hebben zelf in de hand hoe zij het leven willen indelen.
In dit hoofdstuk wordt onderzocht in hoeverre empowerment een oplossing kan zijn voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid. Dit wordt gedaan aan de hand van het schema van het meten van empowerment dat is opgesteld door Sidney Ruth Schuler en Anju Malhotra. In dit schema wordt empowerment gemeten in verschillende dimensies, waar in dit onderzoek de familiaire dimensie het belangrijkst is. Deze dimensie heeft namelijk betrekking op de reproductieve gezondheid. Om te kunnen spreken van empowerment in de familiare dimensie moet empowerment optreden op drie verschillende niveaus. Deze niveaus zijn het nationale/internationale niveau, het gemeenschapsniveau en het huishoudelijk niveau.
Om de vraag die centraal staat in het hoofdstuk te beantwoorden wordt eerst een overzicht
geschetst van hoe reproductieve en seksuele rechten zijn ontstaan. Hieropvolgend wordt geanalyseerd in welke internationale en regionale verdragen deze rechten en de reproductieve gezondheid zijn verwoord en welke verschillende beleidsdocumenten er op dit gebied zijn waar de staten zich, na ratificatie, aan moeten houden. Tevens worden de internationale en regionale belemmeringen voor het behalen van een goede reproductieve gezondheid onderzocht. Omdat dit onderzoek zich beperkt tot Nicaragua, zullen de problemen die geanalyseerd worden zich beperken tot Centraal- en Latijns-Amerika. Aansluitend hierop wordt geanalyseerd waarom empowerment een oplossing kan zijn voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid. Om te kijken of empowerment een oplossing kan zijn, moet onderzocht worden of empowerment heeft plaatsgevonden. Dit wordt tot slot geanalyseerd aan de hand van het schema die Schuler en Malhotra hebben opgesteld.
1.1 De reproductieve gezondheidszorg en haar elementen: Cairo 1994
Reproductieve en seksuele zorg als zowel de daaraan gerelateerde rechten werden tijdens de ICPD in Cairo in 1994 officieel internationaal erkend. Door religieuze tegenstand uit de conservatieve hoek werd er wel overeenstemming bereikt over de definitie van reproductieve rechten en de rol die zij spelen om een hoge standaard van reproductieve gezondheid te bereiken, maar nog niet over seksuele
rechten. Deze seksuele rechten lagen toen en vandaag de dag zeer gevoelig bij religieuze instellingen zoals onder andere Vaticaanstad. Het ICPD programma voor actie was in eerste instantie dan ook nog zeer voorzichtig in haar bewoording omtrent de reproductieve rechten. Daarnaast werden de seksuele rechten volledig van de baan geschoven. Een jaar later, in 1995, werden de seksuele rechten echter alsnog gedefinieerd en kwam nogmaals erkenning voor het belang van reproductieve en seksuele rechten voor het behalen van een hoge standaard gezondheid tijdens de vierde wereldconferentie betreffende vrouwen in Beijing.17
Reproductieve en seksuele rechten zijn twee rechten die onderling met elkaar verbonden zijn maar die niet als hetzelfde beschouwd moeten worden. Onder reproductieve rechten valt het recht van alle stellen en individuen om zelf te beslissen over het aantal kinderen en waar en wanneer deze te krijgen. Daarnaast moeten zij ook toegang hebben tot informatie met betrekking tot het krijgen van kinderen. Tevens omvatten de reproductieve rechten het recht om de hoogste standaard seksuele en reproductieve gezondheid en het recht op de voorzieningen en informatie die daarvoor nodig zijn. Tot slot omvatten de reproductieve rechten het recht om beslissingen te maken vrij van discriminatie en geweld.
Onder seksuele rechten wordt het volledig respecteren van de fysieke integriteit van het lichaam verstaan zonder geweld en seksuele misdragingen, het recht op de hoogste standaard van seksueel welzijn en het recht op de benodigde informatie en voorzieningen om dit seksuele welzijn te behouden zonder discriminatie op basis van gender, leeftijd, seksuele oriëntatie, ras, klasse en etniciteit. Tot slot bevat het ook het recht om keuzes en beslissingen te maken betreffende seksualiteit vrij van discriminatie en geweld. 18
Het garanderen en realiseren van reproductieve en seksuele rechten is essentieel voor het behalen van de hoge standaard reproductieve gezondheid van vrouwen. Zoals reeds in de inleiding is gedefinieerd, wordt onder reproductieve gezondheid een toestand van complete fysieke, mentale en sociale welzijn verstaan. Zonder het volledige realiseren van de reproductieve en seksuele rechten zullen vrouwen nooit een goede reproductieve gezondheid hebben.19 Deze begrippen zijn onderling zo verweven met elkaar dat ze niet gescheiden van elkaar worden gezien. Om een hoge reproductieve gezondheid te bereiken moet onder andere worden voldaan aan het recht om zelf te beslissen om kinderen te krijgen en het recht op een goede gezondheidzorg zodat reproductieve ingrepen zoals bevallingen of problemen omtrent te zwangerschap goed verholpen worden en dat vrouwen dus op dat gebied gezond zijn en blijven.
Het bereiken van een goede reproductieve gezondheid leidt tot een verbetering van de positie van vrouwen en is zeer belangrijk voor de ontwikkeling van een land. Reproductieve gezondheid is een essentieel onderdeel van de algemene gezondheid en een centrale factor in de menselijke
17 Sen en Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’,15-18.
ontwikkeling. Het reflecteert de gezondheid gedurende de kindertijd en is cruciaal gedurende adolescentie en volwassenheid. Daarnaast heeft de reproductieve gezondheid invloed op de gezondheid van volgende generaties. De gezondheid van een pasgeborene is afhankelijk van de gezondheid van de moeder en haar toegang tot gezondheidszorg. Een goede gezondheid is een voorwaarde voor sociale, economische en menselijke ontwikkeling. De hoogste standaard gezondheid is een sociaal en economisch vereiste aangezien menselijke energie en creativiteit de drijvende krachten zijn in ontwikkeling. Deze energie en creativiteit vindt niet plaats als vrouwen een slechte gezondheid hebben. Een gezonde populatie, met gezonde vrouwen die niet belemmerd worden door hun reproductieve gezondheid is kortom een voorwaarde voor sociale en economische ontwikkeling. 20
Het belang van een goede reproductieve gezondheid is in de loop der jaren dan ook internationaal erkend. In paragraaf 1.2 worden de verschillende internationale verdragen en beleidsdocumenten geanalyseerd die in relatie staan tot het behalen van een goede reproductieve gezondheid.
1.2 De erkenning van een goede reproductieve gezondheid op internationaal niveau
In Cairo kwam duidelijk naar voren dat de rechten niet los konden worden gezien van de behoeftes. In het specifiek als het gaat om vrouwen is goede prenatale en een verloskundige zorg gedurende de zwangerschap en bij de bevalling, evenals veilige anticonceptie onafscheidelijk van andere basisbehoeftes zoals goede hygiëne, betrouwbaar transport en schoon water. 21 De reproductieve en seksuele rechten komen dan ook zowel impliciet als expliciet naar voren in de verschillende internationale mensenrechtenverdragen en in de Universele verklaring voor de rechten van de Mens (UVRM). De reproductieve en seksuele rechten zijn hierdoor mensenrechten die wereldwijd gegarandeerd moeten worden.
In het UVRM en het ESOCUL-verdrag worden de reproductieve gezondheid en daaraan gerelateerde rechten gerelateerd impliciet genoemd. In het UVRM komt dit naar voren in artikel 25 waar ieder mens het recht heeft op “een levensstandaard, die hoog genoeg is voor de gezondheid en
het welzijn van zichzelf en zijn gezin”. Speciale aandacht in het UVRM gaat uit naar moeder en kind
die het recht hebben op “bijzondere zorg en bijstand”. 22 In het ESOCUL- verdrag worden deze rechten verwoord in het recht op de hoogste kwaliteit zorg.23 Het CEDAW-verdrag is het enige verdrag dat expliciet de reproductieve gezondheid erkent met haar verwante rechten. Artikel twaalf stelt dat de staten alle mogelijke maatregelen moeten nemen om discriminatie op het gebied van
20 ‘Guidelines on reproductive health, UNFPA, <
http://www.un.org/popin/unfpa/taskforce/guide/iatfreph.gdl.html> (1994; geraadpleegd op 10 oktober 2009). 21 ‘Reproductive rights are human rights’, Women’s coalition for the International Conference on Population and Development(ICPD)<http://www.iwhc.org/storage/iwhc/docUploads/ICPD5_HumanRtsfactsheet.PDF?document ID=64> (9 mei 2001; geraadpleegd op 13 oktober 2009).
22 ‘Universele verklaring voor de rechten van de mens’, United Nations
gezondheidszorg tegen te gaan. Dit moet ervoor zorgen dat alle vrouwen toegang krijgen tot gezondheidsinstellingen en dan ook deze die zijn gerelateerd aan gezinsplanning. In lid twee krijgen de reproductieve rechten echt vorm als staten verplicht zijn goede zorg te bieden met betrekking tot zwangerschap, bevalling en de postnatale zorg. Staten moeten toegangbare voorzieningen bieden als wel adequate voeding gedurende de zwangerschap. 24Tevens moeten de artikelen veertien en zestien leiden tot een goede reproductieve gezondheidszorg. Naast deze expliciete vernoeming zijn er ook, aan reproductieve gezondheid gerelateerde, artikelen die gerealiseerd moeten worden om zo een goed reproductieve gezondheid te bereiken. Artikelen vijf, tien en veertien betreffen ieder een ander onderwerp, maar een gezamenlijke overeenkomst in deze artikelen is dat staten seksuele educatie moeten aanbieden. 25
Naast deze verdragen zijn er tevens bepaalde verklaringen ondertekend die het recht op de hoogste kwaliteit zorg garanderen. In de verklaring van Alma Ata uit 1978 wordt gesteld dat ieder mens recht heeft op zorg. Overheden moeten zorgen dat er primaire zorg voor iedereen is. 26
Op regionaal niveau kennen de landen in Centraal en Latijns-Amerika wel een regionaal verdrag voor de rechten van de mens zoals het handvest van de organisatie van Amerikaanse staten, maar hierin worden de reproductieve en seksuele rechten evenals het recht op de hoogst mogelijk zorg niet genoemd. 27
Waar in Beijing en het ICPD de reproductieve en seksuele rechten officieel erkend werden en de belangrijke rol duidelijk werd die zij innemen in de ontwikkeling van zowel de vrouw als van een land, heeft dit in de Millenium development doelen (MDG’s) meer vorm gekregen. In de MDG’s worden de reproductieve en seksuele rechten en de daaraan gerelateerde hoge reproductieve gezondheid als een essentiële factor gezien voor het behalen van de doelen. Zo betreft MDG vijf het verminderen van de geboortesterfte. Zonder een goede reproductieve gezondheid is het verminderen van de geboortesterfte namelijk niet mogelijk. Pas als er sprake is van een hoge reproductieve gezondheid kan de geboortesterfte afnemen. 28
Het hebben van een goede reproductieve gezondheid wordt dus op internationaal niveau erkend. Hoewel deze rechten ertoe zouden moeten leiden dat de situatie van vrouwen op reproductief gebied aanzienlijk verbeterd wordt, blijken in de realiteit de rechten niet voldoende te worden
24 CEDAW-verdrag, art 12.
25 Asociación de Mujerers por el desarollo intergral, Catolicas por el Derecho de decidir e.a. ‘ CEDAW shadow report Nicaragua’, < http://www.fidh.org/IMG/pdf/Nicaragua_alternative_report_CEDAW_Committee.pdf> (december 2006; geraadpleegd op 13 oktober 2009).
26 ‘Declaration of Alma Ata’, International Conference on Primary Health Care,
<http://www.who.int/hpr/NPH/docs/declaration_almaata.pdf> (6-12 september 1978; geraadpleegd op 24 september 2009).
27 ‘Charter of the Organization of American States’, <
http://www.oas.org/dil/treaties_A-41_Charter_of_the_Organization_of_American_States_sign.htm> (30 april 1948; geraadpleegd op 24 september 2009.
geïmplementeerd in de nationale wetgeving. Vijftien jaar na Cairo is de reproductieve en seksuele zorg voor vrouwen namelijk nog niet voldoende. Zo bleek in 2006 dat het percentage vrouwen dat sterft ten gevolge van een bevalling even hoog is als in 1990.29 In 2006 was de kans voor vrouwen in de ontwikkelingslanden om te sterven als gevolg van complicaties van de bevalling nog steeds 1 op de 22, dit terwijl in de ontwikkelde landen de kans minder dan 1 op 6000 is. Van iedere vrouw die sterft, lijden twintig vrouwen aan de beperkingen als gevolg van de bevalling.30 De reproductieve en seksuele rechten worden dus nog steeds niet voldoende gegarandeerd met als gevolg dat de reproductieve gezondheid van vrouwen in vele werelddelen zeer slecht is. Hier liggen verschillende oorzaken aan ten grondslag die in de aankomende paragraaf worden geanalyseerd.
1.3 De internationale en regionale problemen voor het behalen van een hoge reproductieve gezondheid
Vrouwenrechten en dan met name reproductieve en seksuele rechten worden wereldwijd bekritiseerd waardoor ze in vele landen niet gegarandeerd worden. Ten eerste komt de kritiek vanuit de individualistische en universalistische kant. Deze kritiek heeft betrekking op de Westerse notie van reproductieve en seksuele rechten. 31 Het gebruik van vrouwenrechten wordt toegepast in de strijd tegen oppressie en deprivatie, wat kenmerkend is voor iedere cultuur. Steeds meer worden de vrouwenrechten, door verschillende culturen, gebruikt om hun eigen claims te maken, aldus de universalisten. 32 Zo is besnijdenis een grove schending van de reproductieve en seksuele rechten wat kan leiden tot vele fysieke en psychische problemen bij vrouwen. In vele islamitische samenlevingen is besnijdenis echter nog aan de orde van de dag. Deze praktijken zijn verwikkeld in de eeuwenoude culturen.33 Het garanderen van de reproductieve en seksuele rechten vraagt dan in dit geval om volledige afschaffing van de praktijken van besnijdenis en dus ook van het afschaffen van eeuwenoude culturen wat een zeer moeizaam proces is. De frictie tussen cultuur en de reproductieve en seksuele rechten is dus groot met als gevolg dat deze rechten vaak niet worden gegarandeerd omdat het in strijd is met de tradities en gewoontes van een bepaald land of samenleving.
Kenmerkend voor tradities en gewoontes is religie. Religie en een hoge reproductieve gezondheid staan al jaren op gespannen voet met elkaar. In de aankomende paragraaf wordt ingegaan op deze gespannen relatie.
29 ‘Healthy expectations. Celebrating achievements on the Cairo consensus and highlighting the urgency of action’, UNFPA <http://www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2009/chartbook.pdf
> ( 2009; geraadpleegd op 25 september 2009) 2. 30 UNFPA, ‘Healthy expectations’, 3.
31 Sen en Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’, 25.
32 ‘UNFPA state of the world population 2008, Reaching common ground. Culture, gender and human rights’, UNFPA< http://www.unfpa.org/swp/2008/presskit/docs/en-swop08-report.pdf > (2008; geraadpleegd op 11 september 2009) 3.
1.3.1 De gespannen relatie tussen reproductieve gezondheid en religie
Religie staat centraal in het leven van vele samenlevingen. 33 procent van de wereldbevolking is christelijk, 20 procent is islamitisch en 13 procent is Hindi. 34 Dit zijn grote percentages en laten duidelijk zien dat religie anno 2009 voor vele samenlevingen en dan met name in de onderontwikkelde landen van groot belang is. In Centraal- en Latijns-Amerika speelt het katholicisme een belangrijke rol in het dagelijkse leven van de mensen. Religie bepaalt niet alleen het beeld van de individuen in een samenleving, maar religie heeft ook de macht om op politiek niveau overheidsbeleid te beïnvloeden en te bepalen. Zij kan het publiek beleid beïnvloeden door de betrokkenheid van religie in politieke processen en tevens door het geloof van de politieke leiders en beleidsmakers. Door de politiek te beïnvloeden, heeft religie hierdoor ook invloed op het dagelijks leven van mensen. Als religie beleid kan beïnvloeden of zelfs beleid kan bepalen, werkt dit beleid door in het dagelijks leven van de vrouw. De invloed van religie is dus groot; van grassroot tot aan nationaal niveau heeft zij invloed op het denken en doen van de mens. 35
Dit bleek al in 1994 tijdens Cairo toen door veel kritiek en protest van het Vaticaanstad er geen overeenstemming werd bereikt over seksuele rechten en waar de reproductieve rechten voorzichtig werden geformuleerd. Religie heeft in de daarop volgende jaren ook geen positieve rol gespeeld in het beschermen van de reproductieve en seksuele rechten. De stilte vanuit de kerk is zeer groot als het gaat om verkrachtingen, incest, besnijding en discriminatie van minderen. Met betrekking tot anticonceptie en abortus laat de kerk wel van haar horen. De katholieke kerk erkent niet het eigen besef van de vrouw in het specifiek als het gaat om het nemen van reproductieve en seksuele beslissingen. 36 Het gebruik van anticonceptie gaat in tegen alle normen, waarden en regels die de kerk heeft. De reden hierachter is dat de kerk seks buiten het huwelijk niet goedkeurt. Enkel en alleen door onthouding kan het krijgen van kinderen worden voorkomen. Seks heeft geen waarde en bestaat alleen voor de voortplanting. Het gebruik van anticonceptie stimuleert in de ogen van de kerk slechts het hebben van zinloze seks. Daarnaast wordt abortus gezien als moord. Het leven begint volgens de kerk al bij de bevruchting.
De gevolgen van deze gedachte zijn enorm. Onlangs bracht Paus Benedictus XVI een bezoek aan het grootste aids-continent ter wereld, namelijk Afrika, en hier sprak hij zich wederom uit over het gebruik van condooms in de derde wereld. Hij zei over deze ziekte het volgende; “a tragedy that
cannot be overcome by money alone, that cannot be overcome through the distribution of condoms,
34 ‘Religion and sexual and reproductive health and rights. An inventory of organizations, scholars and foundations’, Center for health and social policy’,
<http://www.chsp.org/Religion_and_Sexual_and_Reproductive_Health_and_Rights.pdf > (januari 2005; geraadpleegd op 11 september 2009)1.
which even aggravates the problems." 37 Dit wordt over de vier continenten verspreid en juist in de onderontwikkelde landen zoals de landen van Centraal en Latijns-Amerika waar hiv/aids een groot probleem is, heeft religie een aanzienlijke invloed met alle gevolgen van dien als de gelovigen in deze landen deze teksten horen.
In Centraal– en Latijns-Amerika is de laatste paar jaren mede door de kerk en de conservatieven de strijd ingezet tegen abortus. In vele landen waar abortus eerst was toegestaan, is dit door de strijd en invloed van de kerk nu weer verboden. Zo heeft president Vásquez van Uruguay, bekend als een zeer religieus persoon, een wet voor de versoepeling van abortus weten te verkomen door een veto uit te spreken, dit terwijl de wet al door de meerderheid van het parlement was goedgekeurd. 24 september 2009 werd ook in de Dominicaanse republiek abortus illegaal en in bepaalde staten van Mexico hebben vrouwen nu niet langer meer toegang tot veilige abortus onder andere door het erkennen van het recht op leven vanaf de bevruchting. 38
Kortom religie vormt een grote belemmering voor het behalen van een goede reproductieve gezondheid. Naast religie staan ook genderongelijkheid en de negatieve houding van mannen in de weg van het garanderen en realiseren van de reproductieve gezondheid. Dit zal in de komende paragraaf worden geanalyseerd.
1.3.2 Genderongelijkheid, mannen en reproductieve en seksuele rechten
In bepaalde gemeenschappen, in het specifiek als het gaat om landen in Latijns- en Centraal-Amerika, speelt het machismo een sterke rol. Het machismo uit zich in vele vormen en gaat met name om het zijn van een ‘echte man’. Het hoogste bewijs van het zijn van een ‘echte man’ is het zich zo vaak mogelijk voortplanten en met zoveel mogelijk vrouwen naar bed gaan. De vrouw hoort haar man te gehoorzamen en haar rol in het leven is het krijgen van kinderen. Daarnaast uit het machismo zich in veel agressie, waar het gebruik van geweld om problemen op te lossen als normaal wordt gezien. Deze macho-cultuur kan leiden tot gevaarlijk seksueel gedrag door het hebben van veel gemeenschap zonder enige bescherming. Door deze machocultuur kunnen bepaalde ziektes zoals hiv/aids maar ook het zwanger maken van een ongetrouwde vrouw leiden tot veel schaamte en taboe met als gevolg dat er niet naar een ziekenhuis wordt gegaan. Het zoeken van hulp wordt door mannen gezien als zwak en zij laten zich dan ook minder snel testen op hiv/aids als vrouwen. Druk en stress leiden ertoe dat mannen zichzelf willen bewijzen in deze cultuur door het uitoefenen van hun mannelijkheid op vrouwen die daar niets van willen weten. Dit gedrag beïnvloedt niet alleen de gezondheid van vrouwen maar heeft ook sociale gevolgen voor de vrouw. Deze sociale gevolgen houden onder andere
37 Nick Squires, ‘Pope Benedict XVI: condoms make Aids crisis worse’, The Telegraph <
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/vaticancityandholysee/5005357/Pope-Benedict-XVI-condoms-make-Aids-crisis-worse.html>(17 maart 2009; geraadpleegd 10 september 2009).
in dat sommige vrouwen moeten trouwen met hun verkrachter en worden beschuldigd van overspel als ze worden verkracht. 39
Concluderend kan gesteld worden dat reproductieve en seksuele rechten door de internationale gemeenschap worden erkend. Door de problemen en gevoeligheden die er echter aan deze rechten zitten verbonden, die voornamelijk zijn gericht op religie en cultuur worden deze rechten in vele landen nog niet gegarandeerd met als gevolg geen goede reproductieve gezondheid van vrouwen. Religie en machismo vormen in Centraal en Latijns-Amerika een belangrijke belemmering voor het behalen van de reproductieve gezondheid van vrouwen. Als oplossing voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid wordt internationaal de empowerment van vrouwen genoemd. Om te analyseren of empowerment een oplossing kan zijn voor het garanderen van de bovengenoemde rechten is het noodzakelijk te onderzoeken hoe empowerment gemeten wordt.
In de aankomende paragrafen wordt verder ingegaan op de manier waarop empowerment gemeten wordt om zo te onderzoeken of empowerment een oplossing kan zijn voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid.
1.4 Empowerment als oplossing voor een goede reproductieve gezondheid
Naast het feit dat tijdens de ICPD begrippen als seksuele en reproductieve rechten officieel werden erkend, wordt het ICPD programma voor actie ook geroemd om het concept van gender. Het begrip empowerment werd gekoppeld aan het garanderen van een goed gezond leven. Voor een goede reproductieve gezondheid is empowerment essentieel. Het zijn in het bijzonder de ongelijke machtsrelaties die worden gezien als een belemmering voor de vrouw om een gezond leven te hebben.40
Empowerment gaat om het verkrijgen van autonomie. Als empowerment is opgetreden,
betekent dit dat vrouwen zelf beslissingen kunnen maken en op deze manier hun eigen leven kunnen beïnvloeden. Vrouwen zijn dan zelfstandig in de zin dat ze, niet afhankelijk van andere, belangrijke beslissingen kunnen nemen om zo hun eigen leven te leiden. Kortom ze hebben dan autonomie. Dat deze begrippen onderling zo verbonden zijn, blijkt niet alleen uit het feit dat empowerment zorgt voor autonomie maar ook dat naarmate vrouwen meer autonomie hebben, er tevens meer empowerment is. De relatie tussen deze autonomie en empowerment werkt dus beide kanten op.
Empowerment leidt ertoe dat de vrouw de mogelijkheid heeft om de reproductieve en seksuele
rechten te verkrijgen, te doen gelden en zeer belangrijk dat zij op de hoogte is van deze rechten. Het is de afwezigheid of ontkenning van deze rechten die de vrouwen achterstelt aan de autonomie, controle over bronnen en beslissingsmacht die essentieel zijn om de hoogste standaard van seksuele en
39 UNFPA, State of the world population 2008, 4.
reproductieve rechten te bereiken.41 De mogelijkheid van vrouwen om hun seksualiteit en reproductiviteit te controleren is een essentieel punt in de toegang tot andere rechten.
Empowerment is een van de eerste stappen in het garanderen voor een goede reproductieve
gezondheid aangezien vrouwen voldoende zelfvertrouwen moeten hebben om de traditionele gebruiken, waar hun seksualiteit en reproductiviteit uit voortkomt te doorbreken om zo hun rechten te bevestigen en zo zelf te kunnen beslissen over hun seksualiteit en reproductiviteit. Als eenmaal
empowerment is bereikt en vrouwen door dit proces op de hoogte zijn van seksuele en reproductieve
rechten, hebben zij een sterkere positie om te bepalen hoe zij toegang krijgen tot de gezondheidszorg en hoe zij hierin worden behandeld. Zij verkrijgen dan autonomie over hun eigen leven en hebben zelf in de hand hoe ze het leven willen indelen. Empowerment is tevens belangrijk voor de gezondheid van vrouwen om zo hun behoeftes en problemen met betrekking tot gezondheid onder woorden te brengen. Daarnaast vergroot het de verantwoordelijkheid van de zorg en gerelateerde instanties als zowel die van donoren en programmamakers. 42
Om te kunnen onderzoeken of empowerment in de praktijk daadwerkelijk ook een oplossing is, moet onderzocht worden of er sprake is van empowerment. Naar aanleiding van vele onderzoeken en studies naar empowerment hebben Sidney Ruth Schuler en Anju Malhotra een schema opgesteld hoe empowerment over het algemeen gemeten wordt. Dit schema zal in de komende paragraaf worden geanalyseerd.
1.4.1 Het meten van empowerment
Empowerment is een dynamisch proces en het meten van empowerment vindt plaats op
verschillende niveaus volgens het schema van Schuler en Malhotra. Om te kunnen spreken van
empowerment, moet empowerment ontstaan in zes dimensies. De eerste dimensie waar empowerment
moet optreden is in de economische dimensie waar vrouwen meer controle moeten krijgen over hun inkomen en hun toegang tot werk. De tweede dimensie is de sociaal culturele dimensie waar vrouwen onder andere vrij moeten zijn van discriminatie. In de wettelijke dimensie is empowerment bereikt als vrouwen op de hoogte zijn van hun rechten en ze zich mobiliseren in campagnes. In de politieke dimensie moeten vrouwen onder andere kennis hebben van het politieke systeem. De vijfde dimensie is de psychologische dimensie waar vrouwen een collectief bewustzijn moeten hebben voor onrechtvaardigheid. 43 De belangrijkste dimensie voor dit onderzoek is de familiare dimensie waar het voornamelijk gaat om de reproductieve gezondheid van de vrouw.
Empowerment moet dus ontstaan in deze dimensies. Deze dimensies zijn zeer uitgebreid en
bevatten verschillende subgebieden. Het is daarom mogelijk dat vrouwen in deze dimensies slechts op één onderdeel empowerment bereiken. Daarnaast is het niet vanzelfsprekend dat als empowerment bereikt wordt in de economische dimensie dat dit automatisch ook betekent dat empowerment is
41 Sen en Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’, 24. 42Sen en Batliwala, ‘Empowering women for reproductive rights’, 30.
opgetreden in de politieke dimensie. Vrouwen kunnen empowerment bereiken in een deel van hun leven en in andere delen van hun leven niet. 44 Wel kunnen deze verschillende dimensies elkaar versterken. Empowerment in de economische dimensie betekent dat vrouwen economisch minder afhankelijk zijn van de man. Financieel gezien minder afhankelijk zijn van de man, kan doorwerken in bijvoorbeeld de familiare dimensie waar vrouwen dan zelf medicijnen en anticonceptie kunnen veroorloven. Daarnaast is empowerment in de wettelijke dimensie van belang voor bijvoorbeeld de politieke dimensie waar vrouwen op de hoogte moeten zijn van hun stemrecht.
Om deze dimensies te operationaliseren zijn er verschillende niveaus waarin empowerment plaatsvindt. Omdat machtsrelaties, die aan het begin staan van het niet hebben van empowerment, op verschillende niveaus actief zijn, is ook empowerment op verschillende niveaus actief.45 Om te kunnen spreken van empowerment in een bepaalde dimensie moet er empowerment zijn het nationale/internationale niveau, het gemeenschapsniveau en tot slot op het huishoudelijk niveau. Deze niveaus zijn zeer gerelateerd aan elkaar. Gebeurtenissen die gerelateerd zijn aan de empowerment op het nationale/internationale niveau zijn namelijk van invloed op het gemeenschapsniveau en het huishoudelijk niveau. Dit geldt tevens voor de gebeurtenissen op het gemeenschapsniveau. De
empowerment op dit niveau heeft weer gevolgen voor de empowerment op het huishoudelijk niveau.
Kort samengevat is de ideale situatie dat empowerment optreedt in alle dimensies. Deze dimensies zijn echter zo uitgebreid, dat ook binnen iedere afhankelijke dimensies empowerment kan optreden. Daarnaast vindt empowerment in de verschillende dimensies plaats op het nationale/internationale-, het gemeenschaps- en het huishoudelijk niveau die gerelateerd zijn aan elkaar en niet los van elkaar worden gezien.
Aangezien in dit onderzoek, onderzoek wordt gedaan naar empowerment op het gebied van de reproductieve gezondheid van vrouwen wordt in de aankomende paragraaf dieper ingegaan op de
empowerment in de familiare dimensie.
1.4.2 Empowerment in de familiare dimensie
In dit onderzoek ligt de nadruk op de empowerment in de familiare dimensie omdat deze dimensie de reproductieve en seksuele rechten verwoord. Ook in deze dimensie kan empowerment optreden op het nationale/ internationale niveau, het gemeenschapsniveau en het huishoudelijk niveau. Ieder niveau bestaat, volgens het schema van Schuler en Malhotra, uit enkele elementen waaraan voldaan moet worden om te kunnen spreken van empowerment. De elementen op het nationale/ internationale niveau zijn van belang voor het gemeenschapsniveau. Het nationale/internationale niveau en het gemeenschapsniveau zijn vervolgens weer van invloed op het huishoudelijk niveau. Er bestaat dus een wisselwerking tussen de drie niveaus.
44 Ibidem, 11.
Om te kunnen spreken van empowerment op het nationale/internationale niveau wordt op dit niveau empowerment gesitueerd in nationale en internationale trends waar voornamelijk empowerment wordt gemeten aan de hand van politieke, wettelijke en religieuze steun voor veranderingen op het gebied van de reproductieve gezondheid. Zo is er sprake van empowerment als er politieke, wettelijke en religieuze steun is voor de veranderingen in timing van huwelijk en de veranderingen in de optie tot scheiden. De problemen omtrent reproductieve en seksuele rechten zijn in paragraaf 1.3 reeds aan de orde gekomen. Dit niveau analyseert deels deze problemen. In hoeverre is bijvoorbeeld religieuze steun voor de veranderingen op het gebied van huwelijk en de mogelijkheid tot strijden voor scheiding? Deze steun is van belang voor de empowerment op de andere twee niveaus. Indien er bijvoorbeeld geen wettelijke, politieke en religieuze steun is voor de veranderingen binnen het huwelijk, zullen deze veranderingen niet worden doorgezet en is dit van grote invloed op het dagelijkse leven van de vrouw dat zich uit in het gemeenschaps- en huishoudelijk niveau. Op dit niveau worden tevens de gezondheidsvoorzieningen in het land geanalyseerd. Zonder een goede gezondheidszorg is een hoge reproductieve gezondheid namelijk niet mogelijk. Indien er geen voldoende zorg wordt geboden vanuit nationaal beleid heeft dit wederom gevolg voor de
empowerment op het gemeenschaps- en het huishoudelijk niveau. 46 Dit niveau is van belang omdat het ook de andere factoren naar voren laat komen die het proces van empowerment in de weg kunnen staan zoals het gebrek aan steun op politiek, wettelijk en religieus gebied.
Om empowerment te meten op het gemeenschapsniveau moet een analyse worden gemaakt naar de veranderingen die de laatste jaren zijn opgetreden in de autonomie van de vrouw op het gebied van de reproductieve gezondheid. Op dit niveau wordt onderzocht of het moment waarop er getrouwd wordt is verschoven en of er meer acceptatie is gekomen voor de optie tot scheiden. Daarnaast wordt onderzocht of er verandering is opgetreden in het kiezen van een echtgenoot. Op dit niveau wordt tevens geanalyseerd of er sprake is van campagnes tegen huiselijk geweld, omdat deze bijdrage aan de erkenning van het probleem. Op dit niveau worden de veranderingen in de autonomie gemeten om te concluderen of er voor vrouwen op dit vlak empowerment is opgetreden.47 De elementen die op het gemeenschapsniveau worden onderzocht zijn verbonden met het laatste niveau waarop empowerment moet plaatsvinden. De veranderingen binnen het gemeenschapsniveau zijn namelijk van invloed op het huishoudelijk niveau.
Op het huishoudelijk niveau wordt onderzocht in hoeverre de reproductieve rechten die zijn gevestigd op nationaal niveau daadwerkelijk worden gegarandeerd en of de veranderingen op het gemeenschapsniveau doorwerken op dit niveau. Om te spreken van empowerment op het huishoudelijk niveau moeten vrouwen ten eerste de mogelijkheid hebben controle uit te oefenen over hun seksuele relaties. De vrouw moet zelf kunnen beslissen met wie, waar en hoe vaak ze seks wilt hebben met een man. Ten tweede moeten vrouwen gebruik kunnen maken van anticonceptie en
moeten ze veilige toegang hebben tot veilige abortus. Ten derde is er sprake van empowerment als vrouwen de controle hebben over het kiezen van een echtgenoot. Daarnaast moeten vrouwen kunnen participeren in huiselijke beslissingen, zodat niet alleen de man de beslissingen neemt. Tot slot moet er geen sprake zijn van huiselijk geweld. 48
Als er binnen de niveaus aan deze verschillende elementen wordt voldaan, kan geconcludeerd worden dat er sprake is van empowerment in de familiare dimensie.
Kortom uit dit hoofdstuk blijkt dat het voor de ontwikkeling van een land alsmede voor de vrouw zelf van belang is dat er sprake is van een hoge reproductieve gezondheid. Religie en het machismo blijken in het bijzonder in Latijns-Amerika een hoge reproductieve gezondheid in de weg te staan. In het behalen van die goede reproductieve gezondheid wordt empowerment gezien als essentieel. Door het ontwikkelen van autonomie, kan de vrouw zelf haar leven bepalen en indelen. In de aankomende hoofdstukken wordt aan de hand van het schema van Schuler en Malhotra onderzocht in hoeverre empowerment in Nicaragua een oplossing kan zijn voor het garanderen van een hoge reproductieve gezondheid. In het volgende hoofdstuk wordt geanalyseerd in hoeverre er sprake is van
empowerment op het nationale/internationale niveau.
Hoofdstuk twee. Empowerment in Nicaragua op het nationale/internationale niveau
In Nicaragua zijn per 1000 geboortes 135 van deze geboortes van moeders in de leeftijd 15 tot 19 jaar. Van deze 1000 geboortes is de meerderheid ongewenst. Daarnaast overlijden in Nicaragua jaarlijks per 100.000 geboren 230 baby’s. In Nicaragua bestaat een relatie tussen dit hoge geboorte-sterfte cijfer en de onveilige abortus in dit land. 49 Uit deze percentages is onder andere te concluderen dat de Nicaraguaanse vrouw geen goede reproductieve gezondheid heeft. Om wel een goede reproductieve gezondheid te behalen, kan empowerment essentieel zijn. Om te onderzoeken of empowerment ook de oplossing is voor het garanderen van een goede reproductieve gezondheid voor de Nicaraguaanse vrouw, moet onderzocht worden in hoeverre er sprake is van empowerment in de familiare dimensie volgens het schema van het meten van empowerment van Schuler en Malhotra. In de familiare dimensie kan empowerment plaatsvinden op drie niveaus. In dit hoofdstuk wordt onderzocht in hoeverre er in Nicaragua sprake is van empowerment op het nationale/internationale niveau. Dit niveau is bepalend voor de ontwikkelingen en veranderingen die op de andere niveaus plaatsvinden. De empowerment in een land op dit niveau is afhankelijk van de politieke, wettelijk en religieuze steun voor veranderingen op reproductief gebied. In Nicaragua blijkt dat voornamelijk de katholieke kerk een zeer belangrijke rol heeft in de situatie van de Nicaraguaanse vrouw op reproductief gebied. In dit hoofdstuk ligt de nadruk dan ook voornamelijk op de rol van de kerk en haar conservatieve ideeën die van wezenlijk belang zijn voor de verdere elementen die op dit niveau moeten worden onderzocht om te kunnen spreken van empowerment. Daarnaast blijkt ook machismo van invloed te zijn op de situatie van de vrouw. In dit hoofdstuk zal ten eerste dieper worden ingegaan op de komst van Oud-Sandinistische president Daniel Ortega. Zijn herbenoeming is van invloed op de huidige situatie van de Nicaraguaanse vrouw op reproductief gebied en laat de grote invloed van de katholieke kerk zien. Een tweede element dat in dit hoofdstuk wordt onderzocht is de situatie met betrekking tot de gezondheidszorg. Er wordt geanalyseerd in hoeverre deze zorg voldoende is en wat de problemen omtrent de zorg zijn, die onder andere te herleiden zijn naar de aanzienlijke invloed van de katholieke kerk. Het laatste element uit het schema van Schuler en Malhotra is de wettelijke, politieke en religieuze steun voor de veranderingen die plaatsvinden in het huwelijk en de veranderingen in de acceptatie van scheidingen.
In dit hoofdstuk speelt autonomie een belangrijke rol. Pas als veranderingen worden geaccepteerd en een goede gezondheidszorg wordt aangeboden, kunnen vrouwen zich volledig ontwikkelen en eigen beslissingen maken.
2.1 De invloed van de katholieke kerk in Nicaragua vandaag de dag
Het geloof neemt in Nicaragua een belangrijke plaats in. Ruim ¾ van de Nicaraguaanse bevolking is sterk katholiek georiënteerd. Daarnaast heeft de katholieke kerk een grote invloed op het
politieke leven, al is Nicaragua officieel een seculier staat. De invloed van de katholieke kerk op het politieke leven is van grote invloed op de situatie van de vrouw op reproductief gebied. Het CEDAW-comité sprak in 2006 dan ook haar zorgen uit over de sterke invloed van de katholieke kerk op het leven van de vrouw in Nicaragua.50 De katholieke kerk blijkt namelijk zowel invloed te hebben op de ideeën van de politieke leiders als wel verandering tot stand te kunnen brengen op beleidsniveau. In de aankomende paragraaf zal de invloed van de katholieke kerk worden geanalyseerd naar aanleiding van de herverkiezing van oud-sandinistische president Daniel Ortega en de gevolgen van zijn conservatieve beleid voor de Nicaraguaanse vrouw.
2.1.1 De komst van president Daniel Ortega en de gevolgen van zijn conservatieve beleid
In 1979 kwam na jarenlange rechtse dictatuur een links idealistisch revolutionair regime aan de macht in Nicaragua. Deze revolutie werd geleid door het Sandinistische Nationale vrijheidsfront (FSLN) met president Daniel Ortega aan het hoofd. In 1990 liet Ortega echter verkiezingen uitschrijven. In 2006 ontstond voor Daniel Ortega ruimte om opnieuw aan de macht te komen in Nicaragua, maar daarvoor had hij de steun van de katholieke kerk nodig. In oktober 2006 stelde hij een wet op om alle vormen van abortus te verbieden als een teken van ‘goed vertrouwen’ om zo de steun van de katholieke kerk te verkrijgen.51 Dit was een zeer onverwachte wending aangezien de Sandinisten bekend stonden om hun relatief positieve ideeën met betrekking tot de positie van vrouwen en de reproductieve gezondheid. Zo werd in de Sandinistische revolutie abortus gedoogd en zelf voorzieningen opgesteld om abortus zo veilig mogelijk te laten verlopen.52 Daarnaast was het verbeteren van de positie en de situatie van de vrouw gedurende de Sandinistische revolutie een van de speerpunten van het beleid.53
Met het initiatief tegen abortus van Ortega werd hij opnieuw benoemd tot president van Nicaragua. Het beleid van Ortega was compleet anders in vergelijking met zijn beleid ten tijde van de revolutie. Het veranderde van revolutionair beleid naar een traditioneel katholiek beleid en hij werd in plaats van feministisch antifeministisch. 54 Waar in eerste instantie vele mensen overtuigd waren dat de anti-abortus wet enkel werd ingezet om de verkiezingen te winnen, bleek na zijn overwinning deze wet daadwerkelijk wel serieus te zijn toen deze officieel werd aangenomen. Iedere vorm van abortus is in Nicaragua nu verboden. De gevolgen van deze anti-abortus wet zijn zeer groot voor de Nicaraguaanse vrouw en zullen tot uiting komen bij de empowerment op het huishoudelijk niveau dat
50 Susan Yoshihara, ‘UN Committee complains to Nicaragua about influence of Catholic Church, C-fam 9 (2 november 2006) 46.
51Carlos Manuel Indacochea en Elizabeth Leahy, ‘A case study of reproductive health supplies in Nicaragua’, Population action international <
http://www.populationaction.org/Publications/Reports/Reproductive_Health_Supplies_in_Six_Countries/Nicara gua.pdf> (juni 2009; geraadpleegd op 17 december 2009) 10.
52 Lois Wessels, ‘Reproductive rights in Nicaragua. From the Sandinistas to the government of Violeta Chamorro’, Feminist Studies, 15 (1991) 2 537-551, aldaar 540.
53 Wessels, ‘Reproductive rights in Nicaragua, 538.
in hoofdstuk vier wordt geanalyseerd. De mogelijkheid tot het hebben van een abortus is essentieel voor een vrouw. Niet alleen om zelf te beslissen over haar eigen leven, maar ook omdat in bepaalde omstandigheden vrouwen ten gevolge van een illegale abortus kunnen sterven. Indien abortus niet mogelijk is, hebben vrouwen namelijk twee mogelijkheden. Ten eerste kunnen ze doorgaan met de zwangerschap, dit terwijl de zwangerschap het leven van de vrouw op spel kan zetten en haar toekomst onzeker maakt. Bij zwangerschappen die het gevolg zijn van overspel of bijvoorbeeld verkrachting kan een vrouw sociaal buitengesloten worden door de familie. Daarnaast is huiselijk geweld door dit soort problemen aan de orde van de dag in Nicaragua. De tweede mogelijkheid die een vrouw heeft als abortus niet mogelijk is, is het illegaal laten afbreken van de zwangerschap. Dit gebeurt vaak onder extreme omstandigheden, door niet juist geschoolde personen met niet de juiste middelen waardoor de gezondheid van een vrouw en daarmee haar leven in gevaar komt.
De anti-abortus wet was een overwinning voor de katholieke kerk die in de maanden voor de verkiezingen een grote campagne had opgezet om alle vormen van abortus wettelijk te verbieden. 55De kerk maakte gebruik van haar invloed en macht. Gedurende deze campagne ontving de kerk steeds meer steun voor haar ideeën met betrekking tot de volledige ban van alle vormen van abortus. Door de support van de twee grootste politieke partijen van Nicaragua voor een anti-abortus wet en de steun van de katholieke kerk kon deze wet niet langer tegen worden gehouden door de verschillende organisaties. Naar aanleiding van deze wet kwam er protest vanuit de feministische beweging, die zeer heeft gestreden tegen de aanname van deze wet. Daarnaast was er ook grote internationale druk van de internationale gemeenschap die Nicaragua waarschuwde voor de gevolgen van een anti-abortus wet voor de vrouw en haar gezondheid. Deze nationale en internationale tegenstand tegen de wet heeft echter niet kunnen voorkomen dat de wet is aangenomen.
Toch is deze wet niet geheel te wijten aan de invloed van de katholieke kerk. De machocultuur heeft hierin tevens een belangrijke rol gespeeld. Het machismo in Nicaragua kenmerkt zich door agressie, systematische onderschikking van vrouwen, paternalisme en de verafgoding van hun reproductieve en voortplantingscapaciteiten. Dit uit zich niet alleen in het dagelijks leven maar zit diepgeworteld in de politieke en sociale instituties. 56 Zowel in de politiek als in de bevolking was geen of weinig sprake van kritiek op de wet, afgezien van bovenstaande kritiek. Dit komt mede door het machismo. In het machismo wat in de politiek en samenleving geworteld zit, wordt abortus gezien als een zonde. Vrouwen die abortus plegen worden over het algemeen gezien als moordenaars. Volgens de meeste mannen is het plegen van abortus de fout van de vrouw zelf, omdat zij als enige verantwoordelijk is voor anticonceptie. Daarnaast is voortplanting van groot belang voor de
55 Kristen B. Shelby, ‘Abortion outlawed in Nicaragua ten days before controversial elections’, Covering Activism and politics in Latin-America,
http://upsidedownworld.org/main/index.php?option=com_content&task=view&id=472&Itemid=0 > (27 october 2006; geraadpleegd op 18 december 2009).
Nicaraguaanse man, waarin abortus dus geen plaats heeft.57 Naast de invloed van de katholieke kerk die er uiteindelijk voor heeft kunnen zorgen dat abortus illegaal is geworden, heeft dus ook het machismo een rol gespeeld, omdat door abortus te zien als moord, er een groot draagvlak was voor de anti-abortuswet. Zowel binnen de regering als in de bevolking was er te weinige weerstand om deze wet tegen te kunnen gaan.
De benoeming van Ortega laat de zeer sterke invloed van de katholieke kerk in Nicaragua zien en wat voor een invloed deze kerk vandaag de dag nog steeds heeft op het politieke leven en hiermee ook op het dagelijkse leven van de Nicaraguaanse bevolking. Ortega moest zijn ideeën aanpassen om de steun van de katholieke kerk te krijgen en zo de verkiezingen te winnen. Zonder deze steun had hij nooit president van Nicaragua kunnen worden.
Dit conservatieve beleid van Ortega beperkt zich niet alleen op de anti-abortus regeling maar heeft ook verdere gevolgen voor de gezondheidszorg. In de komende paragraaf wordt ingegaan op de verdere gevolgen van het beleid van Ortega op de gezondheidszorg.
2.1.2 De gevolgen van Ortega’s conservatieve beleid voor de gezondheidszorg
Door de benoeming van Daniel Ortega als president van Nicaragua, hebben de katholieke conservatieven in Nicaragua de overhand gekregen. Dit heeft een zeer negatief effect op de reproductieve gezondheid van vrouwen wat alleen al blijkt uit de reeds genoemde anti-abortus wet. De verkiezingen werden internationaal verworpen, maar Daniel Ortega is vandaag de dag nog steeds aan de macht. De zeer conservatieve ideeën van Ortega leiden tot veel interne spanningen. De gevolgen van zijn conservatieve ideeën zijn voornamelijk zichtbaar in de reproductieve gezondheid. In oktober 2008 trekt Ortega de vergunningen van twee klinieken in die werken op reproductieve rechten. Het betreft hier de klinieken van PROFAMILIA, een van de grootste gezondheidsklinieken in Nicaragua, en het Nicaraguaanse instituut voor sociale veiligheid (INSS). Vrouwen kunnen nu niet langer terecht bij deze klinieken voor informatie met betrekking tot bijvoorbeeld gezinsplanning en reproductieve zorg tijdens zwangerschap en bevalling, dit terwijl er in Nicaragua al weinig klinieken zijn waar de vrouw heen kan voor zorg. De gevolgen van het sluiten van deze klinieken zijn dan ook groot voor de vrouw. Geen goede zorg bij zwangerschap en bevalling kan leiden tot miskramen en problemen voor moeder en kind bij bevallingen.
Ook internationaal wordt ferme kritiek geleverd op de conservatieve ideeën van Ortega. Zo hebben onder andere de Europese Unie, Finland en Zweden hun financiële steun teruggetrokken uit protest tegen de conservatieve regering. 58 Nicaragua is bijna volledig afhankelijk van deze hulp in het specifiek als het gaat om de reproductieve gezondheid van vrouwen aangezien deze landen financiële
