Streven. Jaargang 10 · dbnl

bron

Streven. Jaargang 10. F. Raedemaeker, Antwerpen 1942

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_str007194201_01/colofon.php

© 2014 dbnl

[Nummer 1]

Moeder van god^(*) door Em. Janssen S.J.

'Maar toen de volheid van den tijd was gekomen, heeft God zijn eenigen Zoon gezonden, die uit een vrouw werd geboren...' (Gal. IV, 4).

Dit hoofdstuk voltooit de twee voorgaande. Maria is Gods bruid en maagd der maagden, omdat zij tenslotte Gods moeder werd. Op haar moederschap loopt geheel haar persoonlijke verheffing uit; het geeft meteen het uitgangspunt aan voor de verheffing van het geheele menschdom, in zoover die door haar moet geschieden.

Zoo besluit dit hoofdstuk ons eerste deel: Maria's persoonlijke verheffing; zoo leidt het ons tweede deel in: de verheffing van het menschdom door Maria.

Maria, de moeder van God; het samenleven van Zoon en moeder; Maria bij Jesus' sterven: aan deze drie deelen laten we enkele gedachten voorafgaan over het moederschap.

Wij wezen er reeds op dat moederschap vruchtbaarheid beteekent. De moederlijke vruchtbaarheid is het aandeel van de vrouw in het menschelijke leven.

Bij den man hoort de daadkrachtigheid, de macht, de verovering: hij beheerscht het heelal, waarbij hij zich aanpast, met welker onuitputtelijke schatten hij zich verrijkt. Van den man gaat de bedrijvigheid uit, van de vrouw de rust; van den man de vervorming en verscheidenheid, de stichtingen en organisatie; van de vrouw de trouw aan het eigen wezen en de diepere eenheid van Allen. De man wordt de koning der ruimte, de vrouw de vorstin van den tijd; tijd en ruimte bezwijken voor der menschen wezen en werken.

De vrouw is vruchtbaar; door haar gaat het leven op kinderen over, die zij in zich draagt, baart en opvoedt. Alleen brengt zij het kind wel niet voort; door hààr toch geschiedt het, en het door man en vrouw geteelde kind staat voorloopig zijn moeder veel meer nabij. Haar eigen leven deelt de moeder mede; zelfs groot geworden, scheurt het kind zich moeilijk van haar los. Aan gezinnen, stammen en volkeren geven de mannen de namen, de welvaart, den roem; de vrouwen de blijvende eenheid, het bloed en het leven. Voor wie de opeenvolgende geslachten zien kan als golvenrijen op een watervlak, is

(*) Derde hoofdstuk van een boek Maria de Moeder, dat eerlang verschijnt (Reeks 'De Katholieke Kerk', Het Spectrum, Utrecht). Het boek vervlecht het verhaal van Maria's leven met de voorstelling van haar belangrijkste voorrechten en heerlijkheid. Dit hoofdstuk sluit nauw aan bij de eerste twee: 'Vol van genade' en 'Altijd maagd'.

het moederschap (waarin elk vrouwelijk bestaan zich voltooien wil) de geest Gods die vaart over de wateren.

Man en vrouw, vader en moeder! Aan den man, den beheerder, is de vrouw, de minnende, ondergeschikt; anderzijds dringt de vrouw dieper in het leven door dan de man, dieper in de liefde. De man schenkt zijn vernuft, krachten, arbeid; de vrouw schenkt zichzelf, - en als het waar is dat de levensdrang op liefde neerkomt, dan vindt het menschelijk leven, in het moederschap, zijn meest geheimnisvolle bron. Daaraan ontwelt de liefde: voor ieder mensch voedsel en vrede.

De moeder is de ziel van de menschheid⁽¹⁾. Wij vergeleken ze met den geest Gods, die vaarde over de wateren; zoo, leven gevend, vaart zij door iedere gemeenschap.

Zij is vruchtbaar; de liefde alleen is vruchtbaar. Liefde alleen is leven, en alle leven is vruchtbaarheid. Geheel en onvoorwaardelijk schenkt zij zich aan het kind dat, zoo juist, buiten haar te leven vermag. In haar schenken benaderen wij het mysterie van het zich mededeelende leven, uiteindelijk Gods liefde.

Dicht L. Reypens niet, sprekend tot God:

De schepsels die uw Goedheid schiep aan 't Vaderhart ontnomen⁽²⁾!

In elke liefde op aarde is de gedachte aan den dood aanwezig. Als de krachtproef der liefde komt de dood ons voor: niemand heeft grooter liefde dan wie, voor wien hij bemint, te sterven weet⁽³⁾.

Dood en liefde: de woorden roepen elkander op. De maat van het sterven, van het vrijwillige zich versterven, is de maat van de liefde. In zoover men te sterven weet, deelt men, vruchtbaar, het leven mede; in zoover iemand bemint, past op hem de gelijkenis van den graankorrel.

Hoe past zij op de moeder! Het moederschap is een sterven, opdat een ander zou leven. De moeder draagt het kind onder het hart; zij voedt het met haar eigen krachten en bloed. Vanaf de geboorte - het pijnlijke baren - begint de scheiding; zij voltrekt zich naargelang het kind ouder wordt en zelfstandig. De volwassen man heeft

(1) Men leze hierbij het didactisch-meditatieve gedicht 'De Moeder', van H. Roland Holst-van der Schalk (Opwaartsche wegen, Rotterdam, 1907). Ziehier den aanhef:

Bij de moeder begint de wereld: in 't hart staat ze van af het eerst-bewuste, stadig door der dagen en nachten val,

zij met de warmte van het open hart, in stem en oog en streelgebaar weldadig meevoerend het thuis-veilige overal.

En verder:

De moeder staat in 't hart van alle dingen:

er is geen waan, die van haar scheidt.

(2) Liederen van Moeder, 2de druk, Alken, s.a., blz. 71.

(3) Cfr. Jo. XV, 13.

zijn van uw Macht gekomen,

maar 't beeld voor moeder hebt Gij diep

zijn moeder niet meer noodig; niets blijft deze over dan, over den dood heen, op een nieuwe, een onbedreigde vereeniging te hopen.

Een aanhoudend sterven uit liefde: zoo alleen komt de moederlijke vruchtbaarheid tot haar recht; een aanhoudend leven-geven uit liefde...

...Maar voltrekt zich de scheiding alleen? En niet meteen, bij de besten onder de menschen, een nieuwe vereeniging?

Hoe komt het dat een volwassen mensch, als moeder heengaat, heel veel lijdt?

Alsof de zielen, wanneer de levens uit elkander liepen, dan pas elkander vonden?

In haar groot geworden kind ziet de moeder de kiemen volgroeid die zij eens zaaide. Alles heeft ze zien priemen, ontluiken, bloeien; alles kwam gelijk zij het verwachtte, en toch geheel anders! De ontluikende, de zich openbarende

persoonlijkheid herkende zij als haar eigen diepste wezen, - en toch was haar kind op een andere taak ingesteld, bewoog het zich in een anderen tijd, met andere behoeften en een andere verwachting. In haar groot geworden kind ziet de moeder geheel zichzelf, geheel anders; hoe leert zij de ziel beminnen, zij die vroeger het lichaam koesterde en verzorgde! Ziel met ziel vereenigd, neemt zij Gods wonderbare voorzienigheid waar, die de vereeniging verscheiden maakte en de verscheidenheid vereenigde: vanzelf gaat de moederliefde in godsliefde op, en integreert zich de godsliefde tot intenser moederliefde.

In het goed gebleven kind anderzijds groeit, op een andere wijze, hetzelfde beminnen. Zoolang het jong was, beschouwde het moeder nooit op een afstand.

Ouder geworden, doorpeilt het haar terwijl het zichzelf doorpeilt; de eigen ervaringen wekken herinneringen op aan moeders doen en denken: het meest eigene van hemzelf vormt moeders persoonlijkheid. Dan beseft hij hoezeer hij haar alles is verschuldigd;

niets wordt hem heiliger dan haar evenbeeld in zijn binnenste.

Toen de dichter Guido Gezelle, die van gijn 'moederken' geen portret of beeld bezat, haar zoo in zich had waargenomen, dichtte hij voort:

O moge ik, u onweerdig, nooit die beeltenis

bederven, maar eerzaam laat ze leven in mij, eerzaam in

mij sterven⁽⁴⁾.

Moeder en kind zijn vergroeid: vergroeid naar de ziel, terwijl de lichamen scheidden.

De moeder kan heengaan; in haar kind leeft zij voort; zijn heiligste taak is het, het beste van haar te doen voortleven. Het kind kan heengaan: dan voelt de moeder zich, vóór den eigen dood, als gestorven.

(4) Laatste Verzen.

I Maria, de moeder van god Maria is de moeder van God.

God bestond, dat spreekt, vóór haar moederlijk ontvangen en baren; toch bracht haar vruchtbaarheid God voort in zijn menschelijke natuur. Zij is de moeder van den Godmensch.

Haar Zoon is God. Niet làter zou Hij God worden, gelijk een koningskind eens koning wordt. Op het oogenblik der goddelijke ontvangenis werd het Woord vleesch;

bij de geboorte kwam God ter wereld.

Maria wist het. Knielend voor de kribbe, aanbad zij God, den Schepper van hemel en aarde. De eerbied, de vrees, het ontzag, door Gods aanwezigheid altijd verwekt:

zij voelde ze in zich; sidderend moet zij gebeden hebben voor dat kindje, heur zoontje, heur God en heur al.

Die haar had geschapen, was nu haar kind. Die van alle eeuwigheid haar had uitverkoren en voorbestemd, lag nu voor haar, hulpeloos, toevertrouwd aan haar moederlijke zorgen. Die altijd onveranderlijk had bestaan, was in den tijd nu gekomen.

Die de menschen en het heelal beheerschte, was een slapend borelingske, verborgen in nacht en stal. Het meest duizelingwekkende der mysteries doordrong de jonge moeder; met alles voelde zij zich daarin betrokken.

Want dat goddelijk kindje was het hare. Inniger dan eenig ander mensch wist zij zich met Hem verbonden; nog inniger dan, gewoonlijk een moeder met haar kind, want deze pasgeborene had geen mensch tot vader. Alles van zijn menschelijke natuur kwam uit en door haar. Als mensch zou Jesus precies voorkomen, gestalte en karakter, zooals zij de kiemen ter ontwikkeling in Hem had gelegd... Zoozeer besefte het Maria, en nooit heeft een mensch op aarde grooter liefde gekend dan zij nu, knielend voor de kribbe, waar haar kind sluimerde en haar God.

Maria was Gods moeder, de moeder van den tweeden Persoon der Heilige Drievuldigheid. Haar Zoon was de Zoon van den eeuwigen Vader. Van alle

eeuwigheid door den Vader geteeld, werd Hij nu door haar gebaard. Wel bestond er geen noodzakelijk verband tusschen Gods telen en haar baren: de Vader had den goddelijken Persoon voortgebracht, zij slechts God in de menschelijke natuur; de Vader was Schepper, zij slechts een schepsel. Toch loopt de betrekking tusschen beider voortbrengen in het oog; toch is Hij de Vader van God den Zoon, van Wien zij de moeder is. Nooit was een schepsel zoo, God nabij, toegelaten en toegetreden.

Op God zou zij ingewerkt hebben, ware dat mogelijk geweest.

De Zoon, door den Vader geteeld, was de tweede Persoon der Heilige

Drievuldigheid, welke zich, na Vader en Zoon, voltrok in den Heiligen Geest. De Godmensch, door Maria gebaard, bracht de Heilige Drievuldigheid onder de menschen en in de schepping over. Door de genade van den Heiligen Geest kan nu de mensch, één met

den Zoon en gehoorzaam aan den Vader, de eeuwige glorie verdienen. Dat is het werk van Maria's moederlijke vruchtbaarheid.

Maria bracht den Godmensch voort: niet gelijk de Vader den Zoon voortbracht;

ongeveer gelijk de Geest Gods eens het leven gaf.

Maria, in verband gezien met den Heiligen Geest⁽⁵⁾! Gelijk alle bovennatuurlijk leven onder de schepselen door toeëigening tot den Heiligen Geest wordt

teruggebracht: op een daaraan gelijkende wijze ontspruit het aan Maria's

vruchtbaarheid. De Heilige Geest die op haar neerdaalde bij de Boodschap, Maria die haar Fiat uitsprak: samen zetten zij de verlossing in, door den Zoon te voltrekken.

Naar den wil van den Vader zou deze geschieden, dank zij de gave van den Heiligen Geest, met Maria's vruchtbaarheid onafscheidelijk vereenigd.

Maria in verband gezien met den Heiligen Geest: dieper kunnen wij haar goddelijk moederschap niet peilen. Tusschen haar vruchtbaarheid en het werk van den Heiligen Geest bestaat gelijkenis en verschil. Alle uiting van goddelijke barmhartigheid en liefde, de bovennatuurlijke verheffing van menschen en schepping: men eigent ze aan den Heiligen Geest toe; Maria's vruchtbaarheid werkt er meteen in door. Maar de Heilige Geest is God; Maria mensch. De Heilige Geest hoort bij de goddelijke Drieëenheid, aan wier innigste wezen Hij de redelijke schepselen deelachtig maakt;

men kon de zaken voorstellen als behoorde Maria tot een Godmenschelijke Drieëenheid-der-Verlossing, die uit den Heiligen Geest, Christus en Maria zou bestaan. De Heilige Geest is alleen God, Christus God en mensch, Maria alleen mensch. De Godmensch Christus geeft, onder de menschen, gestalte aan Gods barmhartigheid (aan den Heiligen Geest toegeëigend); beider verlossende liefde vloeit samen en gaat geheel op in Maria's vruchtbaarheid. Zoo wordt de moeder van God vanzelf de 'moeder der goddelijke genade'; daarin ligt, heel bepaald, haar meest persoonlijke zending.

Zoo benaderen wij Maria's goddelijk moederschap. Het is een vruchtbaarheid, die even ver reikt als de vruchtbaarheid van de genade; op het godmenschelijke plan geeft het identisch de vruchtbaarheid-door-de-liefde weer, die op het goddelijke plan den Heiligen Geest wordt toegeëigend. Het is een onovertrefbare gelijkenis, een niet te vervolmaken vereeniging met God; zoo ver mogelijk dringt een menschelijk persoon door in Gods bestaan en werken. Niet alleen het voornaamste, het

noodzakelijke werktuig van Gods barmhartigheid, draagt Maria deze geheel in zich:

het is haar wezen ze

(5) Zie daarover Dr. H. Derckx, Psychologie der Vrouwe. Brussel 1931, blz. 202, 212, 227 vlgd., - en De Kerk als Christus' mystiek lichaam en het moederschap van Maria. Kerkrade-Brugge, 1935, blz. 144 vlgd., en passim elders. - Zie verder, over het dogma van Maria's moederschap in de overlevering en in het Concilie van Ephese (431): Al. Janssens, Theotocos (tweede bijgewerkte uitgave, Standaard-Boekhandel 1938), blz. 139-232.

mede te deelen, kinderen te baren die leven door de liefde. Uitverkoren tempel, vervult zij, mensch onder de menschen en schepsel onder de schepselen, precies het werk van den Heiligen Geest: daarin bestaat haar goddelijk moederschap.

Jesus had geen mensch tot Vader; van zijn moeder alleen ontving Hij zijn menschelijke natuur.

Hoe moet Hij dan, physiek en moreel, op haar geleken hebben!... Gezondheid en kracht, blik en gestalte, schoonheid en goedheid: alles kwam van haar. Hij was haar evenbeeld. Of andersom, als wij Jesus tot norm stellen van alle menschelijke volmaaktheid: hoe dicht kwam Maria bij het volmaakte! Nooit geleken twee menschen zoo op elkander, zoo nauw vereenigd tegelijk, als Jesus en Maria.

Eén mededeelen, één ontvangen: beider leven ging geheel daarin op. Maria gaf geheel zichzelf: dat geven had den Godmensch eens voortgebracht en werkte nu aanhoudend op Hem in. Tegelijk leefde zij steeds rijker, dieper, gelukkiger, daar Jesus haar verwachting steeds eindeloos overtrof. Alles kwam van haar; maar alles was van Hem, van zijn goddelijke persoonlijkheid doordrongen. Maria gaf alles;

eindeloos méér ontving zij terug.

Van zijn kant gaf Jesus ook alles. Aan zijn moeder trouw en onderdanig, werd Hij tegelijk zichzelf: dat was haar grootste voldoening. Allerinnigst vergroeiden beide zielen. Tot aan het mysterie der godheid drong Maria door, dat haar altijd

geheimzinniger bestraalde; Jesus nam, in zijn menschelijke natuur, van één geschapen persoon zooveel mogelijk over: van zijn beminde moeder.

Een God en een mensch, een man en een vrouw! Nooit transformeerde Gods onmiddelijke nabijheid een mensch zoo geheel; nooit werkte een mensch zoo samen met een goddelijken Persoon. Nooit bracht een vrouwelijke vruchtbaarheid zoo adaequaat den grootsten levensloop van een man voort; nooit verhief een mannelijke offerdaad zoo hoog de dienstbare liefdegave van een vrouw. Moeder en Zoon, een goddelijke Zoon van een maagdelijke moeder: geen verhouding beteekende ooit, voor een mensch, een volkomener opname in Gods barmhartige bedrijvigheid en liefde; voor God, een inniger en meer passende toenadering tot de menschelijke natuur.

II Het samenleven van zoon en moeder

Bij Jesus' geboorte ving, voor Maria, de scheiding naar het lichaam aan, tegelijk de vereeniging naar de ziel. Van zijn moeder zou Jesus geleidelijk losgroeien, met haar hart zou het zijne meer samensmelten. Meer verborgen doch veel dieper werd beider vereeniging; om Jesus en door Jesus zou Maria bestaan, - en indien het Jesus' spijs was den wil van zijn Vader te volbrengen⁶, dan mag men het ook zijn voedsel noemen de liefdevolle vruchtbaarheid van zijn moeder te genieten.

6 Cfr. Jo. IV, 34.

Met Jesus' geboorte begon de zelfstandige godmenschelijkheid; op den achtsten dag, bij zijn besnijdenis, kreeg het kindje zijn naam: nu noemde men het naar zijn bestemming. Intiem en persoonlijk doorleefde Maria dat alles: buiten de vereeniging met den goddelijken levensloop hadden haar dagen en jaren geen doel meer. Met hoeveel verbaasde dankbaarhid nam zij de feiten waar, bewaarde zij deze diep in heur hart⁽⁷⁾! Met de boodschap van d[...]n engel had zij Gods openbaring weten aanvangen, deze voortgezet gezien bij het bezoek aan Elisabeth, de vereeniging met Joseph. De geboorte in de verlaten schamelheid van den stal luidde een nieuwe phase in, en Maria speelde geen andere rol meer dan, terwijl ze alles onvergetelijk in zich opnam, haar dienende moederliefde God steeds aan te bieden.

Jesus bracht zijn verborgen leven samen met Maria door; zijn openbaar leven scheidde Hem van haar af.

Het verborgen leven begon in armoede en miskenning. Wanneer Maria en Joseph, na Bethlehem en Egypte naar Nazareth weergekeerd, het verleden overdachten: hoe was, in korten tijd, alles veranderd! Getweeën waren zij vertrokken; gedrieën kwamen zij terug, - en de geboorte in de grot, de eenzame besnijdenis door geen bezoeker gevierd, de angstige vlucht naar Egypte, de terugreis vol vrees, dit verblijf te midden van een wantrouwende familie die zij niet mochten inlichten: hoe had Maria's kind beiden meegetrokken in zijn onrustwekkend geheim van vernedering, ontbering, tegenspoed!

Wel hadden engelen gezongen voor zielsverheugde herders, die het kind als den Verlosser hadden herkend; wel had Simeon in den tempel geprofeteerd van een licht voor de heidenen en was de oude Anna als jong geworden van geluk; wel waren Wijzen gekomen, door een ster gewaarschuwd en geleid, met geschenken en aanbidding: toch waren de herders de eenige bezoekers gebleven; toch had Simeon ook van het zwaard van droefheid gesproken; toch hadden de Wijzen onwetend aanleiding gegeven tot de vlucht naar Egypte en den overval van Herodes, en in de donkere ballingschap was niets wonderbaars nog geschied!

Grooter geluk nochtans konden Joseph en Maria wel niet gesmaakt hebben. Veel later zouden Jesus' apostelen, pas gegeeseld, jubelend God bedanken, omdat 'ze waardig waren bevonden, versmading te lijden voor den Naam'⁽⁸⁾; zulke jubel zette de stille harten uit der zwijgende ouders. Bij Maria vooral overtrof Jesus' intrede in de wereld alle verwachting.

Alles sloot aan bij haar ervaring na het ontvangen. De verheffing van de nederigheid had zij toen waargenomen; nu nam zij den zegen waar van den tegenspoed. 'Zalig, die vervolging lijden om de

(7) Cfr. Lc. II, 19, 51.

(8) Hand. V, 41.

gerechtigheid'⁽⁹⁾: wat Jesus over dertig jaar zou prediken, Joseph en Maria vernamen het nu. Reeds hadden zij goren om te hooren, een binnenste om die zaligheid te genieten.

Nu werd het leven stil; in de kleine woning te Nazareth zouden zij, gedrieën, jaren doorbrengen. Jesus werd één, twee jaar oud; Hij kon loopen en waggelde zijn moeder achterna. Hij stamelde de woorden die Maria Hem voorzegde; Hij nam de houding over voor het gebed en bad mede in den huiskring. Hij liep buiten en speelde.

Angstvallig, nieuwsgierig, dankbaar en vreugdevol bespiedde Maria de eerste uitingen van zijn persoonlijkheid. Hij werd vijf, tien jaar oud. Zijn gave van opmerken en zijn dichterlijke spontaneïteit, zijn bewonderend opgaan in de heerlijke natuur, zijn aanleg in de school en zijn handigheid als Hij Joseph probeerde te helpen, de kleine diensten waarmede Hij haar wenschen voorkwam: aan alles hechtte zij zich;

alles geschiedde naar verwachting en toch boven alle verwachting uit. Zijn gedienstige goedheid, zijn haast vermetele mildheid; - en hoe Hij van behoeftigen, armen en zieken de vriend werd! Alleen waar Hij onrecht ontwaarde, kneep Hij den mond dicht en spande een goed merkbare wrevel zijn trekken.

Jesus groeide op. Hij ging naar de school, die de meester der synagoge open hield;

op den Sabbat vergezelde Hij zijn ouders. Glimlachend keken de menschen op Hem neer: in geheel Nazareth beloofde geen tweede kind zooveel. Toch vermoedde niemand de waarheid.

Diep in de kinderoogen speurde Maria naar het goddelijke. Zoo groeide God dan op: een bevallig kind te midden van genegenheid. Hoe lang zou het duren? Intusschen konden zij elkander geen dag missen, en alles van den kleinen huiskring was den hemel welgevallig. Het waren vredige jaren, een geluk zonder geschiedenis, door Maria zoo samengevat: 'Het kind groeide op, en nam in krachten toe; het werd van wijsheid vervuld, en Gods genade rustte op Hem'⁽¹⁰⁾... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Aan alles wordt men gewoon. Te gewoon misschien zouden Joseph en Maria geworden zijn aan Jesus' vreedzame verborgenheid, had het achterblijven van den twaalfjarige te Jerusalem ineens de onzekerheid en smart niet naar voren gebracht. Zonder waarschuwen bleef Hij achter, en toen, na drie dagen onrust en zoeken, zijn moeder even klaagde, leek zijn antwoord hem vanzelfsprekend: 'Wist gij dan niet, dat ik in het huis van mijn Vader moest zijn'⁽¹¹⁾? Voorloopig werd het niet begrepen.

Even raadselachtig misschien voor de ouders, Jesus' tweede ommekeer! Hij reisde mee naar Nazareth, naar het leven van voorheen.

(9) Mt. V, 10.

(10) Lc. II, 39.

(11) Lc. II, 49.

Dat van voorheen? Heel goed wist Maria nu dat haar Zoon eens voorgoed zou heengaan en hoe diep zij Hem dan missen zou. Dag na dag had zij het voorgevoel van de allerpijnlijkste scheiding: zooveel inniger zou zij haar kind van nu af beminnen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Nu werd Jesus een jonge man van achttien, van twintig jaar, van méér. In zijn armen was Joseph gestorven; door zijn stadgenoten vertrouwd, zette Hij diens ambacht voort; Hij werd de kostwinner.

Aan zijn moeder steeds onderdanig, leefde en sprak Hij als een man. De voedende wijsheid van zijn woorden, de rustige zekerheid van zijn daden, de ongeëvenaarde bekoorlijkheid van zijn verschijning en temperament: Maria besefte daaronder de verlichting van den Heiligen Geest, de volkomen gehoorzaamheid aan den Vader, de geheimnisvolle persoonlijkheid van den Zoon. Zij alleen drong door in deze eenvoudige openbaring: een God die als werkman zijn dagelijksch brood verdiende!

De grenzelooze waarde wist zij van elken dag, van elke daad: het overstelpte haar gemoed.

Nu pas versmolten de harten. Nooit hebben twee menschen zoo samengeleefd;

nooit vervulden er twee, zoo gezamenlijk, de grootste roeping. Met niets dan moederliefde vervulde Maria de hare; Jesus de zijne met kinderlijke onderdanigheid.

'En Jesus nam toe', getuigde Maria later, 'in wijsheid en jaren, en in welgevallen bij God en de menschen'⁽¹²⁾.

Tot eens de dag der scheiding zou komen, de moeder alles dan zou verliezen!

Hoezeer deze die smart ook voorzag, bijna blij durfde zij er op hopen: dàn pas gaf zij àlles. Jesus' nakend heengaan wierp zijn schaduw vooraf; in dat smartelijke voorgevoel lag een wonderbare vrede bevat: zoo zouden zij alle gerechtigheid vervullen⁽¹³⁾.

Verre geruchten kwamen tot hen: Joannes, de zoon van Zacharias en Elisabeth, doopte aan de Jordaan! Een doopsel van boetvaardigheid, 'want het rijk der hemelen is nabij'⁽¹⁴⁾. Hoeveel luider en geweldiger klonk ineens deze roep van den profeet, boven de ijdele beloften uit der valsche messiassen die herhaaldelijk Galilea, bepaald Nazareth zelfs, in rep en roer hadden gezet! Als een loopend vuur ging het nieuws door Palestina; verder zelfs waar Joden woonden: God spreekt weer tot ons! Hij zond zijn profeet! Scharen stroomden naar Joannes toe; mensch na mensch beleed zijn zonden en daalde af in de Jordaan. Volksmenschen, tollenaars en soldaten bejegende de boetgezant vriendelijk; Farizeën en Sadduceën schold hij uit voor addergebroed:

de komende wraak zouden zij niet ontvluchten, en reeds lag de bijl aan den wortel der boomen! Vrees en hoop verdeelden de gemoederen; nu - Maria besefte het - was Jesus' tijd gekomen.

(12) Lc. II, 52.

(13) Cfr. Mt. III, 15.

(14) Mt. III, 2.

Op een morgen liet de jonge timmerman zijn gereedschap onverlet: Hij ging heen.

Naar zijn doopsel en vasten, naar zijn openbaar leven! Zijn moeder bleef. Langer dan voor drie dagen was zij, sedert dertig jaar, van haar eenig kind nooit gescheiden geweest. Nu, onderworpen weliswaar, schikte zij zich in haar verlatenheid; doch als de duivel Jesus bekoorde, liet hij zijn moeder dan met rust? ... ... ... ... ... ... ... ... ...

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Waar woonde Maria tijdens Jesus' openbaar leven?

Te Nazareth? Te Capharnaum? Volgde zij soms, met de dienende vrouwen, den Heiland en zijn apostelen? Op haar bloedverwanten was zij aangewezen:

kleingeloovige menschen die, door haar, op Jesus drukking wilden uitoefenen. Hen bracht zij tot het aanvaarden van zijn zending en waardigheid.

In het verhaal van Jesus' openbaar leven komt Maria zelden voor. Eens bij den aanvang er van: op de bruiloft te Cana geschiedde door haar voorspraak het eerste wonder. Eens werd zij, met haar bloedverwanten, afgewezen: 'Wie is mijn moeder en wie zijn mijn broeders?' Toen keek Jesus naar den kring om zich heen: 'Ziedaar mijn moeder en broeders! Want wie den wil van God volbrengt, hij is mijn broeder en zuster en moeder'⁽¹⁵⁾. Eens prees haar een vrouw: 'Zalig de schoot die u heeft gedragen, en de borsten die u hebben gevoed'; waarop Jesus wedervoer: 'Zalig eerder die luisteren naar Gods woord, en het beleven'⁽¹⁶⁾... Geen andere verwanten kende de predikende Jesus, dan wie, deemoedig en gedwee, Hem volgen wilde en volmaakt zijn. Geheel zijn bezit diende men voor de armen te verkoopen; vader en moeder moest men haten; zijn kruis moest men opnemen en het dragen na Hem: Maria zag hoe haar Zoon, ook tegenover haar, zijn leer toepaste, en zijn kruis had opgenomen.

Gewillig nam zij het hare op; ook door het geestelijke verwantschap van 'wie den wil van God volbrengt', genaakte niemand dichter den Godmensch dan zijn moeder naar het vleesch.

Zij hield zich dan afgezonderd. Was zij te Nazareth, toen men Jesus van de rots wilde stooten? Hoorde zij te Capharnaum het zoo pijnlijke vonnis: 'Dit woord is hard; wie kan zoo iets aanhooren'⁽¹⁷⁾? Vernam zij uit Jesus' mond parabelen of zaligheden? Was zij, na Cana, nog getuige van mirakelen? Stond zij ooit te midden van een geestdriftige menigte die haar Zoon tot koning wilde uitroepen; of zweeg men waar zij verscheen, omdat men juist over bezetenheid en Beëlzebub had gesproken? Geen spoor van dat alles in het evangelie! - en liefst stellen we ons Maria nogal eenzaam voor, met wat kleine diensten overgelukkig, opgaande in de

overweging van Jesus' woorden en daden. Want zij begreep veel meer dan wie ook:

niets van Gods openbaring ging voor haar verloren.

(15) Mc. III, 34, 35.

(16) Lc. XI, 27, 28.

(17) Jo. VI, 60.

Geen mensch doorzag, als zij, den gang van Jesus' openbaar leven. Zijn leering verhelderde wat ze reeds lang had vermoed; de meest duistere parabels hielden voor haar niets verborgen. Zijn onverbiddelijke eischen; de nadruk die op de armoede viel, de zuiverheid en nederigheid, den tegenspoed, de vervolging: het was alsof de Zoon het diepste ervaren navertelde der moeder. Haar ervaren in het verleden; de veel bitterder toekomst! Want Maria wist waar ze heenging.

Geen mensch leed, zooals zij, door de afwijzing, den laster, de lagen waar Jesus op stuitte. Door de ondankbaarheid van Gods volk; zijn uitverkoren wijngaard nochtans! Akelig zag zij, in de woekerende boosheid, den groeienden godsmoord:

dan zou Jesus' bloed neerkomen op de schuldigen en op hun kinderen.

Alles bewaarde Maria in heur hart. Geen blijde herinneringen waren het, als die van Jesus' kindsheid, toen zelfs de droefste ervaring gedrenkt lag in een sereen geluk.

Smartvolle indrukken nu: een lang wennen was soms noodig, eer zij er in berusten kon. Soms werden het bekoringen, gelijk aan degene waarmede Jesus werd bekoord;

zwoegend moest haar vertrouwend geloof dan overwinnen. Alles bewaarde zij in heur hart: niemand voelde zich, met Jesus' geheele openbaring, zoo innig verbonden.

Angstig en strijdend in haar eenzaamheid, wist zij zich één met haar weldoenden en wakenden Zoon. Arbeid en prediking zijn het aandeel der moeder niet; alleen kommer en gebed. Soms bracht zij nachten biddend door; dan vereenigde zij zich met Hem die bad op een berg. En als zij aan Diens nakenden dood dacht, al te duidelijk nakend: hoe zou ze daarna nog leven? Als in een doodsstrijd voelde ze het komende onheil aan; altijd weer vond ze, in deemoed, berusting.

III Maria bij Jesus' sterven

Jesus' bitteren doodsstrijd overwegen we soms; heeft ook Maria geen doodsstrijd doorworsteld?

Geheel Jesus' openbaar leven door, was ze vervuld van een bange verwachting.

Doch toen Lazarus van de dooden was opgewekt, toen Jesus triomfantelijk Jerusalem was binnengereden: toen wist ze dat, op het nakende Paaschfeest, het ergste zou geschieden.

Nu brak de storm los! In den nacht van de gevangenneming en van het vonnis, op den dag van het lijden en sterven: ach, de moeder die bijna alles bij voorbaat had geweten..., zooveel vreeselijker greep het haar nu aan! Water en bloed heeft zij, aan haar Zoon gelijk, misschien gezweet, en haar smartelijk gebed moet op het zijne hebben geleken in den olijfhof: 'indien het mogelijk is, laat dezen kelk mij voorbijgaan; maar niet zooals ik wil, maar zooals Gij het wilt'⁽¹⁸⁾.

(18) Mt. XXVI, 39.

Moeders van soldaten hebben wij gezien, die, in oorlogstijd, bijna stierven van angst;

toch konden ze zich aan hoop en verlangen dikwijls nog vastklampen. Maria was de moeder van een ten dood veroordeelde: veel folteringen gingen het vonnis vooraf;

onherroepelijk zou het straks worden uitgevoerd.

Menschen zagen we soms zoo met elkaar vergroeid, dat de dood van den eene de levenskracht van den andere brak: lang konden ze elkander niet overleven! Doch Jesus en Maria waren, intiemer dan wie ook, vereenigd. Zonder een doodelijke smart, hoe kón zij getuige zijn van den kruisweg, van het sterven op Calvarië? Minder had ze geleden, durven we haast denken, indien hààr lichaam de pijnen doorstond die ze Jesus verduren zag. Maar nu werd de uiterste smart in het verhakkelde lichaam van haar Zoon in heur moederhart als geëvenaard. Hoe bezweek ze niet, toen ze daar recht stond aan den voet van het kruis? Zij mócht nog niet sterven. ... ... ... ... ... ... ...

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 'Jesus zag zijn moeder staan, en naast haar den leerling dien Hij beminde. En Hij sprak tot zijn moeder: Vrouw, ziedaar uw zoon.

Daarna sprak Hij tot den leerling: Ziedaar uw moeder'⁽¹⁹⁾.

Gaven deze woorden aan Maria niet een nieuwe opdracht; hield een gehoorzame trouw haar niet recht en levend? Had zij aan den voet van het kruis, haar woorden aan den engel niet kunnen herhalen: 'Zie de dienstmaagd des Heeren; mij geschiede naar uw woord'⁽²⁰⁾?

Het was alsof alles herbegon. Een nieuw kind werd haar geschonken; weer was het Jesus. De mystieke Jesus nu: alle geloovigen, alle menschen! Aan den voet van het kruis werd Maria ons aller moeder; daarom mocht zij niet sterven.

Na de boodschap van den engel en het maagdelijke baren, is Jesus' sterven de derde groote gebeurtenis in Maria's leven, de derde voltooiing.

De boodschap en de menschwording hadden eens haar goddelijk bruidschap voltooid, dat met de Onbevlekte Ontvangenis een aanvang had genomen. Het ongerepte baren voltooide later de maagdelijkheid, aangevat eens in de gelofte, opgegaan daarna tot het goddelijke moederschap. Met Jesus' menschwording, met zijn geboorte vooral, was dat moederschap werkelijkheid: nu pas, bij Jesus' dood, stond het volgroeid. Nu was de aar uit de halm geschoten: over alle menschen strekte het moederschap zich uit, allen tot een goddelijk leven geroepen.

Dit is de groote vrucht van Maria's leven; daarom mocht zij nog niet sterven. Toen Jesus zijn verlossingswerk had volbracht, stond zij aan een nieuw begin. De reeds bestaande, nog ongeboren Kerk zou zij, gelijk eens Jesus vóór Diens geboorte, onder het hart nu dragen. Op Sinksendag zou deze, als een pas geboren mensch, te voor-

(19) Jo. XIX, 26-27.

(20) Lc. I, 38.

schijn treden: dan begon de groote verkondiging, onder de zichtbare leiding van den Heiligen Geest; dan zou Jesus met zijn stichting zijn tot aan het einde der eeuwen.

Wanneer de Kerk zich daarna, zelfstandig, openbaren en verspreiden zou: weer mocht Maria, gelijk bij Jesus' openbaar leven, zich terugtrekken en bidden. In de

verborgenheid mocht ze dan sterven.

Wonderbare vruchtbaarheid van Maria's moederschap, dat uit den dood het leven doet ontstaan! Het brengt den Godmensch voort; bij diens sterven brengt het Hem nog eens voort, mystiek nu in zijn Heilige Kerk; na haar eigen ontslapen wordt haar hemelbestaan een voortbrengen, zoolang de wereld duurt, van nieuwe kinderen Gods.

Zoo voltooit zich, in het moederschap van de goddelijke genade voor de menschen, Maria's goddelijk moederschap; haar centraal voorrecht en wezenlijkste verheffing.

Vanzelf gaan we tot ons tweede deel dan over: Maria, moeder der menschen.

Bevolkingsonderzoek op ruimere schaal door ir. J.M.L. Demeyere

In een voorgaande bijdrage⁽¹⁾hebben wij getracht de demographische evolutie van een kleine stad te ontleden en aan te toonen hoe het mogelijk is de innerlijke componenten van het stadsleven en van de toekomst van dit stadsleven te ontdekken.

In hetgeen volgt zullen wij pogen een breeder terrein te omvatten: namelijk de Belgische bevolking. Verder dan 1885 dienen wij niet op te klimmen en wel om drie redenen:

1^oSinds 1895 hebben zich uiterst belangrijke demographische bewegingen voorgedaan.

2^oIn dezelfde tijdspanne ontwaart men een snellen opgang van de nijverheid: er ontstaan en verspreiden zich nieuwe nijverheden waarvan de techniek ten nauwste met de wetenschap in verband staat (electriciteit, scheikunde, natuurkunde,

thermodynamica), terwijl de verspreiding van de motoren met inwendige verbranding, de motorwagen, de stoomturbine, het vliegtuig, de kinema, de radio, enz. een echten ommekeer in het gemeenschapsleven teweegbrengen.

3^oOnder de bevolking welke op het huidig oogenblik in België leeft is het deel dat sedert 1885 geboren is, de drager van het levenspotentieel waarmede België zijn onmiddellijke toekomst moet opbouwen.

Om het overzicht over deze vijf-en-vijftigjarige periode eenvoudiger te maken, meenen wij goed te doen tijdvakken van 5 jaar te onderzoeken, zoodanig gekozen dat de oorlogsjaren 1915-1916-1917-1918 en het jaar 1919 (onder demographisch oogpunt ook een oorlogsjaar) in één periode samenvallen.

Op 1 Januari 1885 telt de bevolking van het Rijk 5.784.958 inwoners. Zij stijgt snel en zonder onderbreking, afgezien van de inkrimping door den eersten

wereldoorlog teweeggebracht.

De waarde der bevolking op het einde van iedere vijfjarige periode wordt aangeduid in volgende tabel:

Tabel I - Waarde der bevolking

Bevolking Data

5.784.958 inwoners 31.12.1884

6.093.798 inwoners 1889

(1) Streven, IX, Nr 6, Augustus 1942, blz. 467.

6.341.958 inwoners 1894

6.744.432 inwoners 1899

7.074.910 inwoners 1904

7.451.093 inwoners 1909

7.684.492 inwoners 1914

7.577.027 inwoners 1919

7.684.474 inwoners 1924

8.60.189 inwoners 1929^(*)

8.275.552 inwoners 1934

8.396.276 inwoners 1939^(**)

Gelet op de beperkte ruimte waarop deze snel aangroeiende bevolking leeft en werkt, was België houder van het record der bevolkingsdichtheid met 275 inwoners per km²in 1939.

De economische waarde van een groote bevolkingsdichtheid wordt door alle economisten aanvaard, het is dus nutteloos hier verder op in te gaan. Toch dient er even op gewezen dat, indien men zich tot de z.g. actieve bevolking, de bevolking nl.

tusschen 15 en 65 jaar beperkt, België ook hiervoor het record der bevolkingsdichtheid op zijn naam brengt: een uitstekende positie bij stijgende, een moeilijke positie bij dalende conjunctuur.

Tabel 2 geeft voor ieder der vijfjarige perioden de waarde van het gemiddeld jaarlijksch accres aan, en de waarde van dit deel van het accres dat door

vestigingsoverschot geboekt wordt.

Tabel II

Gemiddelde jaarlijksche waarde van het

vestigingsoverschot Gemiddeld jaarlijksch

accres Tijdvak

+ 5.782,0 61.768,0

1885-1889

- 3.919,6 49.632,0

1890-1894

+ 10.150,4 80.314,8

1895-1899

- 8.149,4 66.075,6

1900-1904

+ 9.836,2 75.236,6

1905-1909

- 9.099,4 46.679,8

1910-1914

- 5.709,4 - 21.493,0

1915-1919

(*) Tusschen 1924 en 1929 hebben wij rekening te houden met de inlijving van enkele gemeenten ten Oosten van het land.

(**) Van 1940 tot 1941 is, na het onttrekken aan de Belgische rechtsmacht van enkele gemeenten, de Belgische bevolking gedaald tot 8.294.674 en 8.257.392 inwoners.

1925-1929

+ 8.013,0 43.072,6

1930-1934

+ 1.797,8 24.144,8

1935-1939^(**)

(*) Voor de periode 1924-1929 is er rekening te houden met de inlijving van enkele gemeenten ten Oosten van het land.

(**) Voor de oorlogsjaren 1940-1941 zijn de getallen de volgende, waarbij voor 1940 dient gelet op de onttrekking van 80.063 inwoners aan de Belgische rechtsmacht:

- 86.842 - 101.602

1940

- 10.529 - 37.282

1941

Gelet op het feit dat de inlijving, in het tijdvak 1925-1929, van enkele gemeenten ten Oosten van het land tenslotte neerkomt op een abnormale inwijking, is het opvallend, dat het vestigingsoverschot zoowel vóór als na den eersten wereldoorlog een zeer kleine rol speelt in de aangroeiende Belgische bevolking, zoodat het accres tenslotte overwegend te wijten is aan innerlijken aangroei: aan het feit dat geboorten zich talrijker voordoen dan sterfgevallen.

Het schijnt ons gepast reeds hier te wijzen op het grondig waardeverschil tusschen het jaarlijksch accres vóór 1909 en het accres na 1909.

Dit jaar is een scheidingsjaar tusschen een tijdvak met groot jaarlijksch accres, en een volgend met klein en zelfs inkrimpend jaarlijksch accres.

De feiten welke aan de basis liggen van dit verschijnsel zullen wij verder aanduiden.

Vooraf willen wij de aandacht vestigen op de geographische structuur, op de verspreiding van onze bevolking over de Belgische ruimte.

Einde 1939 was de toestand als volgt:

a) in het midden en naar het Westen toe vinden wij een groep van vijf provinciën met groote bevolking:

Brabant met 1.769.516 inwoners, Antwerpen met 1.260.504 inwoners.

Henegouwen met 1.234.390 inwoners, Oost-Vlaanderen met 1.196.209 inwoners, West-Vlaanderen met 970.695 inwoners.

Oostelijk België bevat 4 provinciën waaronder alleen Luik een dichte bevolking heeft:

969.948 inwoners, Luik

420.817 inwoners, Limburg

355.554 inwoners, Namen

218.663 inwoners.

Luxemburg^(*)

(*) Op 31.12.1941 is de verspreiding als volgt:

(21.27%) 1.755.942 inwoners

Brabant

(15.11%) 1.247.675 inwoners

Antwerpen

(14.70%) 1.214.101 inwoners

Henegouwen

(14.53%) 1.200.121 inwoners

Oost-Vlaanderen

(11.76%) 971.472 inwoners

West-Vlaanderen

(10.54%) 870.447 inwoners

Luik

(5.18%) 427.740 inwoners

Limburg

(4.26%) 352.173 inwoners

Namen

(2.64%) 217.721 inwoners

Luxemburg

economische ontwikkeling of zelfs omvorming van bepaalde deelen van het land, provincies of streken.

Steunende eenerzijds op de telling van 1890 en anderzijds op den loop der bevolking in 1939, kan men vaststellen dat in Namen en Luxemburg - provincies met overwegend agrarische structuur - de waarde der globale bevolking praktisch onveranderd is gebleven.

Luxemburg Namen

211.711 335.471

31-12-1890

218.643 355.554

31-12-1939

Hieruit volgt dat de aangroei van 2.326.955 inwoners welke zich heeft voorgedaan tusschen 1890 en 1939, op zeer weinig na, terug te vinden is in de zeven volgende provincies:

663.358 inwoners, In Brabant: aangroei van

560.585 inwoners, Antwerpen: aangroei van

246.683 inwoners, Oost-Vlaanderen: aangroei van

232.253 inwoners, West-Vlaanderen: aangroei van

185.844 inwoners, Henegouwen: aangroei van

In Oostelijk België vinden wij

een aangroei van 213.214 inwoners, voor Luik

een aangroei van 198.003 inwoners.

voor Limburg

Voor elk dezer zeven provincies staat de bevolkingsaangroei in verband met de economische structuurwijzigingen, waaronder wij bijzonder naar voor brengen: de nijverheidsconcentratie beiderzijds de as Charleroi - Brussel - Mechelen - Antwerpen, de ontwikkeling van groot Gent, groot Luik, het groeien van de uitzonderlijk dichte 'open' agglomeratie Kortrijk-Roeselare, eindelijk, de sedert 1905 merkwaardige industrieele ontwikkeling van Limburg.

Het onderzoek naar de ontwikkeling der globale bevolking in iedere provincie laat daarenboven uitschijnen:

1^o den invloed van den eersten wereldoorlog 1914-1918: des te sterker als de provincie min verwijderd is van de frontlijn.

2^o tusschen 1930 en 1939 blijft de ontwikkeling in stijgende lijn merkbaar in West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Limburg - Brabant. Voor Luik en Henegouwen is er een kleine teruggang te bespeuren terwijl, zooals reeds hooger gezegd, Namen en Luxemburg practisch onveranderd blijven.

Bij de ontwikkeling van de gezamenlijke Belgische bevolking hebben wij doen opmerken dat, sedert 1909, de aangroei merkelijk vertraagd was; uit het voorgaande blijkt dat deze vertraging in hoofdzaak te wijten is aan het feit dat bepaalde sterk bevolkte provincies zooals Henegouwen en Luik hun maximum bereikt en overschreden hebben en nu een dalende bevolkingsbeweging vertoonen.

De snelle aangroei van de Belgische bevolking is dus terug te vinden in zeven provincies die, zonder nochtans vaarwel te zeggen aan hun landbouwstruktuur, het expansieveld zijn geworden waarop talrijke en verschillende nijverheden zijn ontstaan, zich ontwikkeld, vervormd en verplaatst hebben, soms zelfs verdwenen zijn, naar gelang de beweging van de wereldmarkt of van de nationale markt, de uitvindingen

In deze zeven provincies zien wij dan ook belangrijke samengebalde bevolkingskernen groeien waarvan de grootste reeds sedert

lang het voorwerp zijn van merkwaardige opzoekingen op alle gebied: Groot Brussel, Groot Antwerpen, Groot Luik, Groot Gent, Groot Charleroi.

Benevens deze vijf groote bevolkingskernen die meer dan 30 p.c. van de bevolking der zeven provincies bevatten, ontwikkelt zich met merkwaardige snelheid een gesternte van min of meer omvangrijke bevolkingskernen welke wij 'steden' kunnen noemen, gelet op het feit dat in deze kernen de groote meerderheid der bevolking niet meer verbonden is aan landarbeid maar ter plaatste of in naburige kernen, in handel of nijverheid, of administratie, werkzaam is.

Wij nemen aan dat een gemeentebevolking van 5.000 inwoners een grens uitmaakt tusschen de landbouwgemeenten en de bevolkingskernen aan dewelke wij met meer recht den naam van stadskern geven, ofschoon in de gemeenten beneden 5.000 inwoners niet iedereen aan landbouw doet, en in de gemeenten boven 5.000 inwoners nog veel inwoners in den landbouw hun bestaansmiddel vinden.

Ofschoon de gekozen grens willekeurig kan lijken, toch heeft zij voor ons betoog een zekere waarde.

Inderdaad, waar in 1890, 3.175.000 inwoners gemeenten beneden de 5.000 inwoners bewoonden, vinden wij in 1939 enkel 3.000.000 inwoners in dergelijke gemeenten. Hieruit volgt dat de sedert 1890 opgeteekende aangroei van 2.326.955 zielen, uitsluitend in oude en nieuwe stadskernen een onderkomen heeft gevonden:

met als gevolg een snelle, wij aarzelen niet te zeggen, te snelle uitbreiding van deze stadskernen met al de stedebouwkundige vergissingen die eraan verbonden zijn, met als gevolg ook een te snelle omvorming in de levenswijze van onze bevolking met al de zedelijke en sociale nadeelen verbonden aan het 'stadsklimaat'.

Het stadsklimaat is in België overwegend geworden. Gelet op de gekozen grens van 5.000 inwoners, vinden wij in gemeenten met meer dan 5.000 inwoners:

der bevolking van de provincie Antwerpen,

87%

der bevolking van de provincie Brabant, 73%

der bevolking van de provincie Oost-Vlaanderen,

66%

der bevolking van de provincie West-Vlaanderen,

65%

der bevolking van de provincie Limburg, 46%

Vóór 1940 was in elk dezer vijf provincies, het stadsklimaat sterk groeiend. Het scheen eerder geremd in de andere provincies waar wij volgende cijfers vinden: 60%

in de provincie Henegouwen, 59% in de provincie Luik, 28% in de provincie Namen en 10% in de provincie Luxemburg.

Het is hier wel de plaats om even te wijzen niet alleen op het verschil tusschen de tendenzen in de noordelijke of Vlaamsche provincies en de zuidelijke of Waalsche, maar ook op het feit dat de Vlaamsche provincies veel meer dan de Waalsche, met groote en kleine 'steden' bezaaid zijn, en dat de Vlaamsche provincies beter zullen gediend zijn met een politiek die op deze werkelijkheid steunt

dan met romantische uitboezemingen die meer tot de literatuur dan wel tot de realiteit behooren. De leuze 'Terug naar het land' heeft geen zin meer daar waar voor een stijgende bevolking maar twee wegen openstaan: sterkere stadsconcentratie in eigen land door sterkere nijverheidsontwikkeling of uitwijking.

Een merkwaardig voorbeeld van sterk uitgesproken stadskernvorming is merkbaar in West-Vlaanderen waar de groote bevolkingsaangroei sedert 1890 opgeteekend, zich beperkt tot vier arrondissementen op de acht: Kortrijk, Roeselare, Brugge en Oostende en in deze vier arrondissementen voor het grootste gedeelte in de steden boven 10.000 zielen voor een minder deel in gemeenten tusschen 5.000 en 10.000 zielen. In gansch West-Vlaanderen, sedert 1930, vermindert de bevolking in de gemeenten van minder dan 5.000 zielen.

Naar onze meering, wordt met dit aspect van de geographische verspreiding van onze bevolking te weinig rekening gehouden. Wij aarzelen niet te verklaren, dat, ook in het belang van een goede stedebouwkundige ordening, een diepere studie van deze verspreiding, haar oorzaken, haar ontwikkeling en haar toekomstig karakter, van uitzonderlijke beteekenis is.

Zoo is het b.v. opvallend, hoe terwijl zich de menigvuldige stadskernen vormen en ontwikkelen om den bevolkingsaangroei arbeid en huisvesting te verschaffen, diepe wijzigingen in de demographische ontwikkelingen van het Rijk optreden welke van verregaande beteekenis zijn voor den verderen stadskernuitbouw.

Wij hebben er reeds op gewezen dat in den aangroei der Belgische bevolking het vestigingsoverschot een onaanzienlijke rol speelt en dat bijgevolg deze aangroei volledig bepaald wordt door het wederzijdsche spel van sterfgevallen en geboorten.

In tabel 3 geven wij het verloop der sterfgevallen:

Tabel III

Gemiddeld jaarlijksch aantal sterfgevallen Tijdvak

119.759,6 1885-1889

126.553,4 1890-1894

119.380,4 1895-1899

120.526,8 1900-1904

118.421,8 1905-1909

113.598,8 1910-1914

119.522,8 1915-1919

102.353,0 1920-1924

108.075,8 1925-1929

106.563,6 1930-1934

104.593,0 1935-1939^(*)

(*) 1940 125.083 sterfgevallen.

118.670 sterfgevallen.

1941

van de gezamenlijke bevolking, de gezondheidstoestand zoodanig verbeterd is, dat niet alleen het getal sterfgevallen minder snel gestegen is dan de gezamenlijke bevolking, maar zelfs verminderd is vanaf het vijfjarig tijdvak 1890-1894, dat door een uitzonderlijk maximum van 126.553,4 sterfgevallen gekenmerkt werd.

De vermindering der sterfgevallen sedert 1895 komt overeen met het behoud van 625.000 menschenlevens, zij nagenoeg 22% van de totale aangroei tot 1939. Deze menschenlevens behooren in overwegend getal tot den jongeren leeftijd, daar de vermindering der sterfte vooral ten goede is gekomen aan kinderen en jonge lieden (bijzonder in de steden)⁽²⁾.

De specifieke rol der geboorten, bestaat hierin dat zij elk jaar onze bevolking moet vernieuwen, onzen menschenrijkdom herscheppen met nieuwe jonge levens. Het ligt dus voor de hand dat de geboorten niet moeten afgestemd zijn op de sterfgevallen, maar op de geboorten, d.w.z. dat elk jaar de nieuwe levens de voorgaande moeten vervangen. In dit licht beschouwd is het woordje geboorteoverschot (geboorte - sterfgevallen) zonder beteekenis. Alleen dan kan er sprake zijn van geboorteoverschot, wanneer de geboorten in het jaar X + 1 talrijker zijn dan in het jaar X, en van geboortedeficit wanneer het jaar X + 1 minder geboorten telt dan het jaar X.

Uit tabel 4 blijkt dat het vijfjarig tijdperk 1900-1904 de scheiding uitmaakt tusschen een tijdvak van geboorteoverschot en een tijdvak van sterker en sterker uitgesproken geboortedeficit.

Tabel IV

Gemiddeld jaarlijksch aantal geboorten Tijdvak

175.745,6 1885-1889

180.105,0 1890-1894

189.544,8 1895-1899

194.751,8 1900-1904

183.822,2 1905-1909

169.378,0 1910-1914

103.739,2 1915-1919

157.858,8 1920-1924

148.540,6 1925-1929^(*)

142.623,2 1930-1934

126.940,0 1935-1939^(**)

(2) De eerste wereldoorlog beteekent een jammerlijke onderbreking in deze verheugende ontwikkeling, wat nog meer het geval dreigt te worden voor den tweeden wereldoorlog.

(*) Inlijving van enkele gemeenten ten Oosten van het land.

(**) 1940 110.323 geboorten.

98.417 geboorten.

1941

Het geboortedeficit is in hoofdzaak aan het stadsklimaat te

wijten: hieruit volgt dat sedert meer dan een halve eeuw, in de steden althans, het jonge leven slechts op onvoldoende wijze werd vervangen⁽³⁾.

De aangroei die de stadskernen hebben vertoond en nog vertoonen is dus te wijten eenerzijds aan de vermindering der sterfgevallen en anderzijds aan een zeer intense verhuizingsbeweging waardoor elementen gewonnen in landbouwstreken werden verplaatst naar de groeiende steden en grootsteden.

In hoofdzaak behooren dergelijke elementen tot het jongere deel van de actieve bevolking. Tot voor kort kon de landelijke ruimte deze elementen afstaan zonder dat de gezamenlijke bevolking in deze ruimte hierdoor verminderde. Sedert een vijftiental jaren is dit niet meer het geval. De gezamenlijke landelijke bevolking vermindert onder den invloed van den menschenhonger der stadskernen, waar het jonge leven niet meer voldoende opborrelt.

De geboortebeperking welke reeds meer dan 35 jaar duurt, d.w.z. langer dan de helft van een normaal menschenleven, schaadt geweldig aan de jaarlijksche hernieuwing van onze bevolking. Het is dan ook logisch dat de gezamenlijke bevolking een maximum nabij is en binnen korten tijd, ook zonder tweeden wereldoorlog, moest inkrimpen.

Hetzelfde moeten wij herhalen voor de actieve bevolking welke tot hiertoe met de jaren toenam en nu ook op het punt staat te verminderen. Men kan er niet genoeg den nadruk op leggen: tot hiertoe heeft de economische ontwikkeling zich kunnen voordoen in een groeiende actieve bevolking; voortaan en zonder overgang is zij gebonden aan de remmende kracht van een verminderde actieve bevolking.

Meer nog, op de zelfde wijze als de geboortebeperking in de globale bevolking het aandeel der jonge bevolking vermindert en het belang der bejaarde bevolking vermeerdert, zoo ook heeft zij voor gevolg dat in de actieve bevolking, de jongere actieve bevolking sterk inkrimpt terwijl de oudere lagen dezer actieve bevolking verdere uitbreiding nemen.

Dit is duidelijk op te maken uit tabel 5 welke den leeftijdsopbouw der Belgische bevolking weergeeft op 31 December 1910, 31 December 1930, 31 December 1940.

Tabel V - Leeftijdsopbouw der Belgische bevolking

Op 31.XII.1940 Op 31.XII.1930

Op 31.XII.1910 Leeftijd

574.707 667.487

759.536 0-5 j.

614.527 691.309

765.021 5-10 j.

645.721 500.387

742.462 10-15 j.

678.695 649.912

686.921 15-20 j.

485.841 703.658

632.179 20-25 j.

625.940 720.386

606.117 25-30 j.

676.792 671.551

563.458 30-35 j.

(3) cfr. Streven IX, Nr 6, Augustus 1942.

690.700 587.522

514.763 35-40 j.

638.500 536.177

450.973 40-45 j.

551.225 516.722

388.930 45-50 j.

491.932 474.440

339.435 50-55 j.

458.158 417.610

274.075 55-60 j.

399.009 340.572

226.840 60-65 j.

762.977 614.271

473.074 meer dan 65 j.

_____

_____

_____

8.294.724 8.092.004

7.423.784

In 1910 is de leeftijdsopbouw normaal, uitgezonderd de jongste groep van 0 tot 5 jaar, welke om reden van onvoldoende geboorte minder talrijk is dan de oudere groep van 5 tot 10 jaar.

In 1930 is de totale bevolking 668.000 eenheden sterker dan in 1910.

De groep van 0 tot 20 jaar is echter met 445.000 zielen geslonken, terwijl de bevolking boven de 20 jaar met 1.113.000 is gestegen. De talrijkste groep is die van 25 tot 30 jaar: van de vijf jongere groepen die haar opvolgen kan geen enkele haar voltallig vervangen. Men bemerkt hoe de groep 10 tot 15 jaar de gevolgen van den eersten wereldoorlog vertoont, en hoe het geboortedeficit de jongste groep vermindert tegenover de groep 5 tot 10 jaar.

In 1940 is de totale bevolking nogmaals 202.000 zielen sterker dan in 1930: dit cijfer is weer de resultante van een vermindering van 309.000 inwoners beneden 30 jaar, een aanwinst van 363.000 inwoners tusschen 30 en 5 jaar en een aanwinst van 148.000 inwoners boven 65 jaar.

Vooraleer verder te ontleden wat de toekomst ons voorbehoudt dient een ander aspect van de structuur onzer bevolking onderzocht. Wij verdeelen de Belgische bevolking in drie groepen:

a) Brabant.

b) de Vlaamsche groep samengesteld uit West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen en Limburg.

c) de Waalsche groep, samengesteld uit Luik, Henegouwen, Namen en Luxemburg.

De verhouding tusschen de drie groepen heeft groote wijzigingen ondergaan in het voordeel van Brabant en van de Vlaamsche groep.

Tabel VI

1939 1930

1910

1.769.616 1.680.065

1.469.677 Brabant

3.848.225 3.591.792

3.238.838 Vlaamsche gr.

2.778.535 2.820.147

2.715.269 Waalsche gr.

der bevolkingsstructuur van beide groepen, aan de hand van de volkstelling 1930, heeft echter aangetoond dat de verhouding tusschen beide groepen steeds grooter