De Rotterdamse villa Maaslust en Berlage
John Veerman
D e villa M a a s l u s t
Het huis M a a s l u s t , nu met het adres Parklaan 9, staat in de M u i z e n p o l d e r , w e l k e is gelegen tussen d e Parklaan en de W e s t z e e d i j k , westelijk van de o u d e stad. S i n d s de a a n l e g tegen het eind van de 13de e e u w van de zeedijk - later d e S c h i e l a n d s c h e H o g e Zeedijk g e n o e m d - was dit buitendijks land. Het werd voornamelijk gebruikt als weidegrond met in de 17de e e u w hier en daar, m a a r in t o e n e m e n d e m a t e , een tuin met enige g e b o u w e n . Bij een muizenplaag in 1633 kreeg het gebied zijn naam Muysverdriet. In 1702, n a vele overstro- m i n g e n , besloot de V r o e d s c h a p tot inpoldering waarna ook de naam veranderde. In de 18de e e u w werd de M u i z e n p o l d e r een tuinenlandschap met buitenhuizen, theekoepels en oranjerie- en. Het landelijke karakter m a a k t e in de l o o p van de 19de e e u w geleidelijk plaats voor de bedrijvigheid die k w a m met de aanleg van het N i e u w e Werk, de Veer- en Zalmhaven en de later weer g e d e m p t e Westerhaven. Tegelijkertijd breidde een deel van de R o t t e r d a m s e elite zijn in de M u i z e n p o l d e r gele- gen buitens uit.
Recente publicaties van Machteld van Limburg Stirum en van T h i m o de Nijs bieden waardevolle informatie over de Rotter- d a m s e elite in deze periode.' E e r s t g e n o e m d e auteur geeft e n i - ge details over Maaslust. Veel m e e r is er over de villa niet geschreven. Ter plaatse van Maaslust lagen aanvankelijk drie
Aft). 1. Rotterdam. Parklaan 9, villa Maaslust. de voorgevel nu (foto auteur)
P A G I N A ' S
130-137
t u i n e n met v e r m o e d e l i j k n o g b e s c h e i d e n architectuur. Het eerste huis Maaslust werd omstreeks 1749 g e b o u w d . Dat huis is van enkele prenten b e k e n d en staat in omtrek ook op de 19de-eeuwse kaarten. In het tweede kwart van de 19de e e u w is het huis aanzienlijk vergroot d o o r de t o e n m a l i g e eigenaar, j o n k h e e r mr. D.G. van Teylingen. Bankier Mr. Rudolph Adri- aan M e e s kocht het b u i t e n in 1846 van k o o p m a n R i c h a r d Smith voor ƒ 28.500,--. D e zoon van g e n o e m d e bankier, ook met de naam R u d o l p h M e e s , gaf vier j a a r na het door verer- ving in bezit krijgen opdracht tot afbraak en n i e u w b o u w van Maaslust. De h e r i n n e r i n g s s t e e n in de achtergevel vermeldt:
' D E E E R S T E S T E E N G E L E G D D O O R J U S T I N E A D R I A N A M E E S , O u d
11 jaren 24 augustus 1874.'. De b o u w s o m w a s ƒ 107.828,—.
De plannen voor de n i e u w e villa k w a m e n van de architecten J . M . van B i n s b e r g e n en J . C . B e l l i n g h o u t . O f s c h o o n g e e n illustere n a m e n , wisten de o n t w e r p e r s , z o a l s blijkt uit het gerealiseerde g e b o u w , wat er voor nodig was o m de rijke bur- gerij van een gepast decor te voorzien. Het werd een groot s y m m e t r i s c h opgezet huis met souterrain, bel-étage, verdie- ping en zolder. Alle gevels k r e g e n een m i d d e n r i s a l i e t (afb.
1-2). H e t m i d d e n d e e l van het huis w e r d v o o r z i e n van e e n h o g e r d a k . D e p l a t t e g r o n d e n w a r e n streng g e o r d e n d , met g e s c h a k e l d e v e r t r e k k e n a a n voor- en a c h t e r z i j d e van e e n dwars gelegen m i d d e n g a n g (afb. 3-6). In de details tekende zich de rijkdom van de opdrachtgever af: stucplafonds, betim-
AJb. 2. 'Maaslust', de achtergevel nu (foto auteur')
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
Afb. 3. 'Maaslust', plattegrond van het souterrain in de huidige toestand (Rijksgebouwendienst [RGD]. ¡979)
Afb. 4. 'Maaslust'. plattegrond van de bel-etage in de huidige toestand (RGD. ¡979)
m e r i n g e n , w a n d b e s p a n n i n g e n en m a r m e r e n platen b i n n e n , grote ruiten in de vensters, allerhande ornamenten (waaronder ' G r i e k s e ' ) en hardsteen aan het exterieur. Vader en zoon Jan David en Louis Paul Zocher - wél vooraanstaande ontwerpers - kregen de opdracht voor de landschapstuin.
Aan het begin van de 20ste e e u w werd reeds een grote ver-
i" V e r - c t i o p i . n y
Afb. 5. 'Maaslust'. plattegrond van de eerste verdieping in de huidige toestand (RGD, 1979)
Afb. 6. 'Maaslust', plattegrond van de zolder in de huidige toestand (RGD, 1979)
b o u w i n g uitgevoerd, welke we hieronder behandelen. Later,
g e d u r e n d e het g r o o t s t e deel van de 2 0 s t e e e u w , w a s het
g e b o u w in handen van de staat der Nederlanden. Het diende
o n d e r m e e r de directie van de Belastingdienst. Z o a l s vaker,
hadden hier o n d e r de regie van de R i j k s g e b o u w e n d i e n s t de
b e s t e m m i n g van het g e b o u w enerzijds en de kunst- en archi-
t e c t u u r h i s t o r i s c h e w a a r d e n a n d e r z i j d s niet altijd hetzelfde
g e w i c h t ; o n d a n k s de status van r i j k s m o n u m e n t schreed de
kaalslag langzaam voort. In de laatste decennia w a s Maaslust
weer particulier bezit. Ook dit deed het interieur weinig goed,
hoewel behalve in de aankleding echt fundamentele ingrepen
achterwege bleven.
132
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8- 4Aft). 7. 'Maaslust', de uit 1900 stammende entree in de rechterzijgevel (foto auteur)
u E r u —
F
Ëj— j
r ! • i .
K —Xj'ytvll
Afb. 8. 'Maaslust', tekening van de rechterzijgevel in de huidige toestand (RGD, 1979)
Het o n d e r z o e k
Voorafgaand aan een v o l g e n d e v e r b o u w i n g is in november/
d e c e m b e r 2 0 0 7 b o u w h i s t o r i s c h o n d e r z o e k in o p d r a c h t van ProDelta uitgevoerd.
2Het pand was en bleef een kantoor. Tij
d e n s de o p n a m e van het g e b o u w t e k e n d e zich een handvol bouwfasen af. Een aanzienlijke wijziging van de entree en de a a n g r e n z e n d e vertrekken heeft omstreeks 1900 plaatsgevon
den. Deze datering is in de eerste plaats gebaseerd op materi
aalgebruik en vormgeving zoals bij de Jugendstilornamenten van het toegangshek en van de hoofdentree van het pand met de luifel, de relingen langs de toegangstrap en de voordeur (afb. 7 - 9 ) . Later, n o g v o o r de R i j k s g e b o u w e n d i e n s t z i c h m a n i f e s t e e r d e , zijn relatief b e s c h e i d e n wijzigingen aan de indeling en de a a n k l e d i n g d o o r g e v o e r d . E e n s per o n g e v e e r vijftien j a a r vonden moderniseringen plaats. Deze fasen zijn te herkennen aan materiaal- en kleurgebruik, aan de inrichting en aankleding van keukentjes en toiletten, aan parketvloeren, dubbele beglazing op diverse plaatsen, installaties en systeem
plafonds.
Afb. 9. 'Maaslust'. de pui (uit 1900) tussen portaal en gang, gezien vanuit de gang. Merk op dat beide ruimten eenzelfde stucplafond (uit 1874) hebben (foto auteur)
Het archiefonderzoek gaf o n d e r b o u w i n g aan o n z e h y p o t h e sen. B o u w t e k e n i n g e n uit 1874 w e r d e n niet g e v o n d e n . Wel bleek het R o t t e r d a m s e g e m e e n t e a r c h i e f e e n b l a u w d r u k te bewaren waarop de ' n i e u w e toestand' van de begane grond na de verbouwing van omstreeks 1900 is weergegeven (afb. 10).
H i e r m e e w a s ook de n i e u w b o u w s i t u a t i e van 1874 in grove trekken te reconstrueren. Zeker is, dat er in 1938 verbouwd is, m a a r d e p l a n n e n zijn o n s , v o o r a l s n o g , o n b e k e n d . Het gemeentearchief kent bij de b o u w t e k e n i n g e n een lacune voor de periode 1905-1940. Het archief van B o u w - en Woningtoe
zicht werd bewaard in het S t a d s t i m m e r h u i s aan het Haring
vliet in het centrum. Het werd na het b o m b a r d e m e n t aan het
begin van de T w e e d e Wereldoorlog door brand verwoest. De
archieven geven verder een redelijk goed inzicht in hoe vanaf
1948 stapsgewijs de luxe v e r d w e e n die R u d o l p h M e e s zich
had gepermitteerd.
B U L L E T I N K N O B
2 O O 8 - 4 133
Afb. 10. 'Maaslust'. de blauwdruk uit het gemeentearchief - hier in Afb. 11. 'Maaslust', het 'praatplaatje' dat aan de definitieve plannen negatief weergegeven - waarnaar de verbouwing van 1900 is uitgevoerd vooraf ging (Archief H.P Bertage, 0187-003. Nederlands
(Archief Bouw- en Woningtoezicht. 4-5-1900 BW636. Gemeentearchief Architectuurinstituut. Rotterdam [Nai]) Rotterdam)
D e v e r b o u w i n g in 1900
In haar boek over de Muizenpolder maakt Van Limburg Sti- r u m de o p m e r k i n g dat Wijnand Mees, b e w o n e r vanaf 1899, '"met de b e k e n d e architect Berlage enkele veranderingen in het huis [heeft] laten a a n b r e n g e n " . ' Aanvankelijk hebben we deze mededeling voor kennisgeving a a n g e n o m e n . Nadat ech- ter bij een aantal details gebleken was hoezeer de auteur o p de hoogte w a s van de feiten, werd het toch aantrekkelijk om de veronderstelde invloed van Berlage nader te o n d e r z o e k e n .
4D e b l a u w d r u k in het R o t t e r d a m s e g e m e e n t e a r c h i e f geeft ontegenzeggelijk de bel-étage van Maaslust weer. Er is door de architect geen signatuur of stempel aangebracht, m a a r de tekenwijze e n het handschrift horen thuis r o n d het begin van de 20ste eeuw. Vanwege de g e n o e m d e lacune in het g e m e e n - tearchief moet de tekening op zijn laatst in 1905 zijn gearchi- veerd. Het precieze jaartal blijkt opgesloten te zitten in het inventarisnummer: 4 - 5 - 1 9 0 0 B W 636. D e stilistische kenmer- ken van s o m m i g e details van het g e b o u w (zie bijvoorbeeld de g e n o e m d e luifel boven de entree en het beslag op de deuren) komen met die datering overeen.
H o e kan Hendrik Petrus Berlage hier mee verbonden w o r d e n ? De overzichtswerken en monografieën s o m m e n diens ontwik- keling en schetsen op, meestal in chronologische v o l g o r d e .
5Het gaat daarbij eigenlijk altijd over nieuw ontworpen gebou- wen en in de oeuvrelijsten vindt men Maaslust niet. Evenmin komt de villa voor temidden van de o m s t r e e k s 1900 ontstane
werken in de chronologisch geordende inventarislijst van het Archief H.P. B e r l a g e , b e w a a r d in het N e d e r l a n d s A r c h i t e c - tuurinstituut ( N A i ) te R o t t e r d a m . T e k e n i n g e n van het huis worden echter gevonden in een restcategorie in de Berlage- inventaris. Zij zijn g e n u m m e r d B E R L 0 1 8 7 . 0 0 1 t/m 0 0 4 : ' W o o n h u i s voor dhr. M e e s ' . Dit is een bijzonder interessante set. We treffen de calque aan waarnaar de hierboven behan- delde blauwdruk is vervaardigd en waarnaar de wijzigingen aan de bel-étage zijn uitgevoerd. M e t grijs gevulde m u r e n zijn op de plattegrond de reeds bestaande m u r e n en de zwarte zijn de n i e u w e . Goed is te zien waar de serre, de stookplaatsen, w a n d e n , vensters en een wc moesten worden toegevoegd. De andere drie tekeningen tonen de voorafgaande ontwerpstadia.
Hiervan geven t w e e tekeningen grofweg hetzelfde weer. O p beide is uitsluitende de plattegrond van de bel-étage weerge- g e v e n . De m u r e n zijn met m a g e n t a ( b e s t a a n d ) en r o o d ( n i e u w ) i n g e k l e u r d (afb. 11). Van s o m m i g e r u i m t e n is de functie in geïnkte letters aangeduid. Met een grote hoeveel- heid potloodbijschriften in een vlotter handschrift worden o o k g e w e n s t e veranderingen o p het plan a a n g e g e v e n . In e n k e l e gevallen geven de bijschriften e c h t e r j u i s t aan wat o p dat m o m e n t aanwezig is. D e z e b l a d e n zullen o p tafel h e b b e n gelegen bij het overleg met Wijnand M e e s , die M a a s l u s t in 1899 van zijn vader Rudolph erfde en meteen tot verbouwing wilde overgaan. De doorhalingen en bijschriften m a k e n dui- delijk dat de ideeën van de architect niet altijd zijn aanvaard.
D e plannen betreffen vooral veranderingen aan de rechterzij-
134
B U L L E T I N K N O B2008-4
de van het pand. D e hoofdentree had zich vanaf de n i e u w bouw in 1874 in de middenrisaliet van de rechtergevel bevon
den. D a a r a c h t e r lag een vestibule die toegang gaf tot de in het midden van het pand dwars gelegen g a n g . In 1900 wilde men in dit deel van de bel-étage een keuken aanbrengen. Een nieu
we trap moest de verbinding met een andere keuken, eronder in het souterrain, gaan v o r m e n . In s a m e n h a n g hiermee werd de bestaande entree in de rechterzij gevel naar voren gehaald.
In het achterste of rechterdeel van de zijgevel werd (of w a s reeds) een toegang tot het souterrain geplaatst. Het vertrek rechtsvoor, dat aanvankelijk deel uitmaakte van een driedelige suite, werd door de ingreep gereduceerd tot een veel kleinere s p r e e k k a m e r met garderobe.
Deze toestand bestaat vandaag de dag nog: in het voorste (of linker) deel van de rechterzijgevel bevindt zich de entreepartij met een trap van hardsteen. Deze trap begint buiten de rooi
lijn en loopt het portiek in. Het buitenste deel van de trap wordt geflankeerd door g e s m e d e balustrades en heeft een rijk versierde, deels ijzeren, deels glazen luifel. Het portiek wordt afgesloten d o o r een blank gelakte deurpartij met siersmeed- werk. Hierachter ligt een vestibule die aan voor- en achterzij
de door eenvoudiger puien wordt begrensd. Vloer en lambri
sering bestaan uit marmerplaten. Opvallend is het stucplafond met o m l o p e n d e bloklijsten. Dit plafond is van exact hetzelfde type als dat van de m o n u m e n t a l e dwarsgang die aan de ach
terzijde o p de vestibule aansluit. Voor de vestibule ligt het b e s c h e i d e n vertrek, dat als s p r e e k k a m e r diende. D e tekenin
gen met m a g e n t a deelden dit nog verder op o m ruimte te b i e den aan een garderobe en een w c , m a a r dit is niet uitgevoerd.
In plaats daarvan k w a m er aan de linkerzijde van het huis een uitbouw met w c . O p tekening werd die uitbouw eerst achter
Afb. 12. 'Maaslust'. de plattegronden bij Berlages vroegste plannen (Archief H.P. Berlage, 0187-004, NAi)
de risaliet van de linker zijgevel geplaatst, m a a r hij ging met e n k e l e p o t l o o d h a l e n naar de voorzijde. H o e w e l de verdere opdeling van het vertrek rechtsvoor a c h t e r w e g e bleef, maakte het u i t g e v o e r d e plan een eind aan de h e l d e r e structuur van voorvertrek, gang (met entree) en achtervertrek. Dit blijkt uit de calque en de b l a u w d r u k die de uiteindelijke plannen weer
geven én uit de tegenwoordig ter plaatse a a n w e z i g e indeling en b o u w s p o r e n .
R i g o u r e u z e p l a n n e n
Het vierde blad in het NAi beeldt in plattegrond zowel souter
rain, b e l - é t a g e als eerste v e r d i e p i n g af (afb. 12 en 13). O p deze plattegronden zijn de b e s t a a n d e m u r e n zwart gekleurd en de n i e u w e m a g e n t a . N a a s t de g e n i k t e opschriften staan nadere bepalingen in potlood. De keuken wordt in deze vari
ant linksvoor in het souterrain gesitueerd. Dit vertrek zou dan tegen zijn l i n k e r w a n d een s t o o k p l a a t s krijgen. O n d e r i n het t r a p p e n h u i s , achter de risaliet van de linkerzijgevel, m o e s t een n i e u w e t o e g a n g tot het souterrain k o m e n . Belangrijker zijn de v o o r g e s t e l d e w i j z i g i n g e n in het r e c h t e r d e e l van de plattegrond. Zij hebben betrekking o p alledrie de afgebeelde b o u w l a g e n . D e a r c h i t e c t w i l d e het deel van M a a s l u s t dat rechts van de voorgevelrisaliet is gelegen grotendeels slopen en vervangen door nieuwbouw. D e rooilijn van de bestaande risaliet van de rechtergevel zou worden aangehouden. O p het niveau van het s o u t e r r a i n en van d e b e l - é t a g e w e r d e n de m u r e n voor, achter en rechts van de g a n g gehandhaafd. A a n d e voorzijde zou een uitbouw w o r d e n gerealiseerd die even
Afb. 13. 'Maaslust', uitsnede uit de zelfde tekening. De bei-etage, waarvan het rechtse deel, als het aan Berlage had gelegen, geheel vernieuwd zou worden (Archief H.P. Berlage, uitsnede uit 0187-004, NAi)
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
breed was, maar half zo diep als het gesloopte stuk. In deze nieuwe strook moest de zijentree komen te liggen. Achter w a s een smalle m a a r hogere uitbouw voorzien met w c ' s o p bel
étage en eerste verdieping. De architect p r o g r a m m e e r d e tegen de voor- én achtergevel een serre - om de opgegeven ruimte te herwinnen en om de toekomstige b o u w m a s s a een nieuwe, meer gecentraliseerde compositie te geven.
De hier als laatste beschreven plannen staan duidelijk het m e e s t ver af van wat uiteindelijk is gerealiseerd. Een schets geeft een indruk van wat de ruimtelijke gevolgen zouden zijn geweest (afb. 14). De plannen stammen uit het vroegste stadi
um, waarin de architect g e w o o n m a a r e e n s aan de g a n g is g e g a a n met een ' p r o g r a m m a van e i s e n ' . Dit p r o g r a m m a is bewaard gebleven. Het k w a m in de vorm van notities o p twee folioblaadjes tevoorschijn uit het Archief H.P. Berlage in het NAi (de tekst is hierachter o p g e n o m e n als bijlage). Niet alleen geeft het p r o g r a m m a de wensen van Wijnand Mees weer, het biedt ook inzicht in wat in het j a a r 1900 reeds bestond en/of toegevoegd was: de k a m e r links achter in het souterrain waarin een g e d e c o r e e r d e stucplafond wordt aangetroffen, blijkt de biljartkamer; d e vaste kastenwand in een achtervertrek op de eerste verdieping werd door Berlage ontworpen (later opnieuw vertimmerd); het achterbalkon bestond in 1900 al, maar moest met ruiten worden dichtgemaakt en kreeg een tuintrap; een deur met een witje als bovendeurstuk werd uit de middensalon aan de voorzijde verwijderd; het witje verhuisde naar de ach
t e r s a l o n : e t c . L e u k zijn de v e r m e l d i n g e n van " R o e p e r s ' (spreekbuizen?), van 'Electrischlicht in eenige k a m e r s ' en van de 'Telephoon'. Het p r o g r a m m a leert ook dat het schilderwerk serieus ter hand werd g e n o m e n . Misschien blijkt later uit kleu- ionderzoek wat Berlage liet wegwerken - zoals de wandschil
dering waarvan op de praatplaat sprake is ( ' b e s c h i l d e r d ' , afb.
11)? - en welke alternatieven hij voorstelde.
Afb. 14. 'Maaslust'. een indruk van het uiterlijk van de villa na realistatie van Berlages aanvankelijke plannen. De vorm van de vensters van het rechterdeel is uiteraard speculatief, uitgezonderd hun breedte (schets auteur)
De lijst met eisen en de reeks plattegronden maken duidelijk dat Wijnand M e e s . toen hij in 1899 eigenaar werd, moderni
seringen v e r l a n g d e . A f g a a n d e o p de g e v o n d e n o n t w e r p e n heeft de gekozen architect in eerste instantie de vrije hand gekregen. Maar deze b o u w m e e s t e r ging kennelijk te ver; een c o m p r o m i s moest worden gezocht en werd gevonden.
H e n d r i k Petrus B e r l a g e
Renovaties van bestaande g e b o u w e n zijn in Berlages o e u v r e uitermate schaars. Is het feit dat de tekeningen en de eisenlijst in het Berlage-archief van het N A i worden gevonden eigen
lijk wel v o l d o e n d e g r o n d o m de v e r b o u w i n g van M a a s l u s t aan Berlage toe te schrijven? Bij de b e a n t w o o r d i n g van die vraag lijkt "grafologisch' o n d e r z o e k geen doorslag te kunnen gaan geven. Wat zegt het ons bijvoorbeeld dat o p Berlages s c h e t s o n t w e r p e n de titel heel vaak in kapitalen tussen twee horizontale strepen staat? De hier besproken set tekeningen vertoont een tekentrant die omstreeks 1900 algemeen gang
baar was. Ook moet men zich bedenken dat Berlage in deze p e r i o d e al b e s c h i k t e over een b u r e a u van een b e h o o r l i j k e o m v a n g en dat het uitwerken en inkten van tekeningen en het vervaardigen van opschriften d o o r h e m aan anderen kon wor
den overgelaten (de vraag of de doorgehaalde S in 'Souster- rain' en 'Serre' typisch Berlage was, is d a a r o m bijvoorbeeld weinig relevant).
6Van belang is dat we bij de Maaslustplannen het architectoni
sche handschrift van Berlage aantreffen. De architect wilde de strenge s y m m e t r i e van het g e b o u w doorbreken. Het n i e u w e p r o g r a m m a gaf hem aanleiding om met de indeling ook het uitwendige drastisch te wijzigen. Helaas zijn er geen schetsen van de beoogde opstand gemaakt (althans niet overgeleverd), maar men kan er zeker van zijn dat er onder Berlages handen van dat neoklassieke uiterlijk weinig over w a s gebleven. De b o u w m a s s a die hem voor ogen stond kunnen we ons op grond van de eerste schetsen immers voorstellen (afb. 14).
Afb. 15. Den Haag, een min of meer gelijktijdig ontwerp (1898) van Berlage voor een huis aan de Stadhouderslaan (Archief H.P. Berlage, NAi)
136
B U L L E T I N KNOB 2 O O 8 - 4Berlage wordt b e s c h o u w d als een van de belangrijkste w e g - bereiders van de Nederlandse modernistische of functionalis- tische a r c h i t e c t u u r van de 20ste e e u w .
7In m e n i g h a n d b o e k wordt hij o n d e r het kopje Rationalisme behandeld. Hij kreeg e e n i n t e r n a t i o n a l e o p l e i d i n g , waarbij k e n n i s kon w o r d e n gemaakt met zowel traditionele als vooruitstrevende opvattin- g e n .
8Toen M a a s l u s t w e r d g e b o u w d s t u d e e r d e B e r l a g e in Zwitserland en hij zou pas in 1881 na zijn Grand Tour d o o r Duitsland en Italië in N e d e r l a n d terugkeren. Het architectuur- discours was hier, zoals in het buitenland, in die j a r e n leven- d i g ; de g e n e r a t i e s of g e z i n d t e n botsten. De j o n g e architect m e n g d e zich er volop in. Hij keerde zich tegen het neoclassi- cisme en, later, het eclecticisme en propageerde een eerlijker b o u w e n , w a a r i n m a t e r i a a l en c o n s t r u c t i e z o u d e n w o r d e n g e t o o n d zoals zij waren - in plaats van verbloemd, v e r m o m d en verfraaid. Hierin stond Berlage geenszins alleen, wel was hij snel een van de m e e s t s u c c e s v o l l e architecten van zijn generatie d o o r onder andere de alternatieven die hij b o o d . Dit is niet de plaats om B e r l a g e s woorden en d a d e n nog eens in hun context te b e s c h o u w e n .
9M e t enkele o n t w e r p e n die de architect tegen 1900 m a a k t e , willen we slechts illustreren dat er in de voorafgaande d e c e n n i a veel w a s veranderd (afb. 15 e n 16). Ten g o e d e , schreef hij zelf in 1900, doelend o p de N e d e r l a n d s e a r c h i t e c t u u r .
1 0M a a r de v e r a n d e r i n g e n voltrok- ken zich o o k in zijn persoonlijke o n t w i k k e l i n g . De plannen met Maaslust passen goed in die ontwikkeling. Wanneer zijn v i l l a o n t w e r p e n w o r d e n b e s c h o u w d (tot 1914 o n t s t a a n er o n g e v e e r t w i n t i g ) , valt o p dat B e r l a g e er vanaf 1892 naar streefde o m de plattegrond te r a t i o n a l i s e r e n . D e o n t w e r p e n tonen dat steeds m e e r vanuit functie werd gedacht. De centra- le hal kreeg zijn plek in de plattegrond als gevolg van de logi- sche ordening van de vertrekken. De plaats van de vestibule e n van het t r a p p e n h u i s w e r d op v e r g e l i j k b a r e m a n i e r e e n afgeleide, net als de p o s i t i e v a n v e n s t e r s en daar w e e r uit voortvloeiend de composities van gevels en b o u w m a s s a . D e a s y m m e t r i e die in de ontwerpen dominan t werd, is zo o o k te b e s c h o u w e n als een gevolg.
B e w e r e n dat B e r l a g e r i g o u r e u s de zaag w i l d e zetten in de n a a r o u d e r w e t s e m a a t s t a v e n g e b o u w d e villa M a a s l u s t uit afkeer van klassieke elementen zoals het hoofdgestel, het tim- paan en d e s y m m e t r i e , gaat d a a r o m wat te ver. Maar de wijze
Aft>. 16. Katwijk aan Zee. het eerste, niet uitgevoerde ontwerp (¡898) voor de villa van Jan Toorop (Archief H.P. Berlage, NAi)
Bijlage
Beschrijving
Staat van werkzaamheden voor de verbouwing van het huis van de Weledelgestr Heer Mr.
W. A. Mees aan de Parklaan te Rotterdam
Sousterrain
le Afsluiten der trappen naar de Bei-Etage.
2C Stookgelegenheid in de gang van het Souterrain.
3C Nieuwe kelder onder de dessertkamer.
4e Kolenhok onder de serre met raam « g e n w o o c d i g e a w p mei raam naar
buiten.
5C deur van de kluis veranderen.
6e glasdeuren tuin en biljartkamer met luiken binnen sluiten.
Bei-Etage
\e Voordeur met kozijn ">«•«& verplaatsen.
2e nieuwe spreekkamer met stookplaats en glasdeur in de vestibule.
3e nieuwe keuken met trap naar het sousterrain.
raam verplaatsen en schoorsteen.
4e in de serre een kast wegbreken en stookgelegen heid om een gaskachel te maken, lift wegbreken.
5e Zaal verven, behangen enz.
balkon gedeeltelijk met glas bezetten aan vier kanten en boven afdekken met glasramen.
6* trap van het balkon naar den tuin.
7e Alle raamkozijnen aan de achterkant van rolluiken te voorzien
8C In den hall : schoorsteen voor vulkachel en het verven der muren.
9C Middensalon : een deur met witje wegnemen ('t witje naar achtersalon overbrengen.
Ï O bordes bij de kamer trekken en inrichten voor serre
1 le tuimelraam of ventilator 12e jalouziën
1 3e schoorsteen in de middensalon van vulkachel.
14c Nieuwe W.C. aan de Westzijde van het huis
le Verdieping
le badkamer in slaapkamer uitkomend van houten b cschotten in aangrenzende voorkamer.
2C een der deuren van slaapkamer naar gang dichtmaken 3e tuimelraam of ventilator in slaapkamer.
4e kastbetimmering in slaapkamer.
5C achterkamer lift wegbreken. [pagina-einde]
Zolderverdieping lc voorkamer
Diverse werken
lc alle trappen en gangen verven.
2e tuin ophogen tot balkontrap (zand) 3C ijzeren spijlen sousterrainramen (voor) 4C " hekken tot afsluiting tuin.
5C het huis van buiten verven (in 't najaar) [8 of ?]
6° Alle ramen en deuren met sluitingen nazien 7e Roepers
8e Telephoon.
9= Electrischlicht in eenige kamers.
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
v/aarop d e architect het n e o c l a s s i c i s m e van Van B i n s b e r g e n en B e l l i n g h o u t wilde uitvlakken en tegelijkertijd a s y m m e t r i e w i l d e d o o r v o e r e n ( h o e f u n c t i o n e e l w a s d i t e i g e n l i j k g e w e e s t ? ) , k o m t uit B e r l a g e s vroegste p l a n n e n met M a a s l u s t w e l als tamelijk agressief n a a r voren. Wijnand M e e s heeft het niet goed g e v o n d e n . O p d r a c h t g e v e r en architect zijn tot een m i s s c h i e n v o o r b e i d e n o n b e v r e d i g e n d c o m p r o m i s g e k o m e n . J a m m e r g e n o e g is van dat vergelijk, d o o r d e v o o r t g a a n d e ver- s o b e r i n g in d e afgelopen e e u w van M a a s l u s t s a a n k l e d i n g , niet veel m e e r te zien: in d i e a a n k l e d i n g b e s t o n d na B e r l a g e s i n g r e e p het l a a t - 1 9 d e - e e u w s e discours eigenlijk nog voort.
Noten
1 M . van Limburg Stirum, De Muizenpolder in Rotterdam met zijn buitens en bewoners in de 18e en 19e eeuw, Rotterdam 2 0 0 1 : T. de Nijs, In veilige haven. Het familieleven van de Rotterdamse gegoede burgerij 1815-1890. Nijmegen 2001 en P. van de Laar; M . van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, Amsterdam 2004.
Een van de oudste gevonden bronnen over de Muizenpolder is nota bene geschreven door Rudolph Mees: 'De Muizenpolder door R. Mees' in het Rotterdams Jaarboekje 1917, 114-126. Driejaar later verscheen R. Mees, Gedenkschrift van de firma R. Mees en Zoonen ter gelegen- heid van haar tweehonderdjarig bestaan 1720-1920, Rotterdam 1920.
Dit geeft geen relevante informatie over de villa Maaslust.
: Uitgevoerd door Droge, Bureau voor Bouwhistorie, Leiden.
3 Van Limburg Stirum 2 0 0 1 , 141.
4 Van Limburg Stirum is uiterst terughoudend met het prijsgeven van de bronnen. Terwijl sommige 19de-eeuwse brieven integraal worden afgedrukt, is de enige bronverantwoording een opsomming van bezochte archieven en instituten op het achterste schutblad.
5 Relevante Berlageliteratuur: S. Polano, Hendrik Petrus Berlage. Het complete werk / Opera Completa, Alphen aan de Rijn 1988/Milano 1987 en C.H.A. Broos, P. Singelenberg en E.R.M. Taverne (red.), H.
P. Berlage, ¡856-1934. Een bouwmeester en zijn tijd, Bussum 1975 (Nederlandsch Kunsthistorisch Jaarboek 25 [1974]), p.IX.
6 Als argument voor de toeschrijving aan Berlage mag ook niet wor- den aangevoerd dat de fa. Mees en de architect later nog contacten onderhielden. Het Berlage-archief in het NAi bevat brieven van 15 en 17 mei 1924, 5 en 7 december 1927 en 13 mei 1933. Er is sinds de renovatie van Maaslust te veel tijd verstreken. De briefjes uit 1924 en 1933 hebben bovendien betrekking op bankzaken.
De brief van mr. W.A. Mees. gedateerd 5 december 1927, is interes- sant. Hierin wordt uiteengezet dat men het kantoorpand aan het (Rotterdamse) Beursplein wil verbouwen. Het naastgelegen Poolsch Koffiehuis is aangekocht en daar moet een uitbouw van het kantoor verrijzen. Mees vertelt dat Van der Heyden en Van Nieuwenhuyzen al plannen hebben gemaakt. Men wil echter dat een andere architect het gevelontwerp bekijkt, o m te zien of het nieuwe goed o p het oude aansluit en voldoet aan 'aesthetische eischen'. Berlages antwoord (op 7 december) is kort: maandagochtend zal hij komen praten. Ver- dere correspondentie ontbreekt. Hoe het komt dat de fa. Mees in de periode 1930-'34 ter plaatse een nieuw kantoor liet bouwen naar plannen van A.J. Kropholler en A.A. van Nieuwenhuyzen, zou nog eens uitgezocht kunnen worden.
Die status geniet Berlage al zeer lang. Als enige architect werd hij hoog genoeg geacht door Jan en Annie Romein om in hun beroemde 'Erflaters' uit 1938 te worden geportretteerd. J. en A. Romein, Erf- laters van onze beschaving. Nederlandse gestalten uit zes eeuwen.
Geïllustreerd met 198 afbeeldingen. Amsterdam 1977 [1938], 'H.P.
Berlage. Bouwmeester der beurs', 841-864.
8 M. Bock, Anfänge einer neuen Architektur. Berlages Beitrag zur architektonischen Kultur der Niederlande im ausgehenden 19. Jahr- hundert, 's-Gravenhage/Wiesbaden 1983, met name 139.
9 Zie voor de achtergronden A. van der Woud, Waarheid en karakter.
Het debat over de bouwkunst, 1840-1900, Rotterdam 1997 en C R Krabbe, Ambacht Kunst Wetenschap. Bevordering van de bouwkunst in Nederland (1775-1880), Zwolle 1998.
m Drie van Berlages lezingen of opstellen publiceerde en becommen- tarieerde H. van Bergeijk, De steen van Berlage. Theorie en praktijk van de architectuur rond 1895, Rotterdam 2003.
