In die volgcndo pD.ragrnY:o 1-rord kortliks nngegaan >,:-'J.t dio opvoodlamdige sielkundo ons loor om trent ~ic ont·;:ikkoling van die kind so tnal vormoe,

HOOFSTUK _________ ^... DR!E. ____ _ ---

DIE PSIGIESE ONTi-riKICELING VAE DIE 1,\ERSKOOLKDm.

====================================================

Dio algomono gobruik is vandag om loor- Iinge aan iho begil1· van dio skooljanr wnarin hullo dio oudordom van sos jaar boroik, tot dio primore skool too to laat .• Die laorskoolli:14rsus duur tD.11S sewo jac.r indion die loorling olko jaar na 'n ⁽ hoor standord bovorder ·word.

Dit botelwn dat die loorling 11a t normaal bovordor -rrord, dio prim8:,:o skool vorl nat op t1rat.lf- of dortionja.rigo looftyd. In Transvaal lflOOt allo loorlingo CLIJ.l'l clio begin van die jo.ar imarin hullo voortion jaar oud <lord na 111

sokundoro skoal oorgoplnas Hord. Vc:nnf syvyfdc of sosdo lommsjao.r tot sy t>malfdo of dortiende lo·;;ensjanr bosoek die normale loorling die primero skool.

In die volgcndo pD.ragrnY:o 1-rord kortliks nngegaan >,:-'J.t dio opvoodlamdige sielkundo ons loor om trent ~ic ont·;:ikkoling van die kind so tnal vormoe,.

donko ,. gc¹.1.ouo, 17aarnoming on bolnngstelline in loos godurondo dio porioclo no..arin die kind dio primoro skoal bosook.

B •. · Dio Ta~tlont1likkoling van dio kind.

---

Dio vorbasondo snollo aanlering van taal

· dour die jong kind is 'n verskynsel vro.t moor on moor die aandr::g van taal- on siolkundiges goniot.1

Dio noue vorband wat claar bestaan tussen taal- on donkontuikkoling bring moe dat 'n sekerc minimum tn.o..llwnnis 'n voroisto vir doel troffendo onderrig op skoal is. Dio t:J.dont7rikkoling van diB kind ·is baio snol godurende die oerste vyf lm-:onsjure.

1. Carmichael, L.(oditor): n:Mnnua.l of.Child Psychologyt^1, bl .. "-176.

Die leerling viio so tnalvormoo op vyfjarigo loeftyd good ontYrikkel is., lmn dndelik die voordole · goniot 'van hiordie waardovollo·instrument ~at ton grondslag

le van al sy sosialo en intolloktuolo akti·)ri toi to.

Vir die dool van hiordie navorsing sal di t dus vt:.u1 bolang weos om kortliks na to g~nn wattor stadia van' taalont~;ikkoling die kind dourmauk voordat hy dio primero skool vir dio oorste koor bosook.

1 ~ -:--:--~.;..-_ Die voorskoolso taD .. lont.-riklwling. .... _ _ _ _ _ _ !""" _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~_,.... _ _ _

Dour gobruil:;:: to maak van govooligo

opnamo~apparato on as govolg va~ vorbotordo meottognie~

ko, is noukourigo rokords vorkry van dio kindorlikc uitingo, solfs voordat dio kind ~erklik kan praat.

Navorsors hot solfs opnamos gomaak van va.gitus uterinus of die voorgoboortoliko skroou. 2 Navorsors stem ooroon dat die eorsto goluido van dio kind na gohoorte

rofloksiof van anrd is on dus nie boskou kan word as botoko~isvollo sprank.uio~ 3

Volgons lff.oormann vind dio oorsto uorklike taaluiting plaas sodra die kind· bosef dat mot sokere goluido een of andor stro-·

lando offek boroik kan uord~

a.Die bogrip vnn taal.

---·-· ... --~---

Kindors kan gosproko taal vorstaan voordat

4·· 5

hullo Si!>lf kan praat •. ·volgens Strickland kan ongeveer vyftig DGrsent babas op die oudordom van nege m~ande

eenvoudige bovelo vorstaan₁ hoouol dio moerderheid kinders oers vanaf die eersto tot dio t\modo leuons-

'

jaar. eonvoudige instruksies kan vorst.aan on korrek uitvoor.

=========================~===========================

2 •. Carmichael, 1 •. :. op. cit. hl •. 489.

3 •. :Moormann, dr •. J .• G.:r.,r •. :. ;;Do Moodorto.al ^{11 ,} bl. 13 •..

4._·carmichaol, 1.: OlJ •.. .cit •. bl 497.. ·

5. Strickland, R.G.:nTho Language Lrts "in tho Elomontary

·school",. bl. 61 •.

\

b. Die oersto woord.

~---·-··--.. -

O:tlgovoor vanaf die tiondo maand gobruik baio kinders al ocm-Troord-sinne. ⁶ Y(oons die ·beporkto

woordos~;:at -;-rord hiordio oon-vroord-sinno tot botGkonis- volle u.i tinge aaxJ:govul deur go bare,. infleksio en into- nasio.7

Hiorna volg 'n periodo_van insinking, want oars vanaf die tuoodo lo~onsjaar gebruik dio kind sinno van tuoe tot drio uoord.o. Hiordio woordo hot vir clio l:loin kind all~ ^i7aardo bil'2.l~o die sins- on si tue.sie- verb and. Ui t oio uanrneming blyk dat diosolfde vroord dikwols vir vorsldllondo wonsui tinge gobruik word •. So byvoorhoold is dio ·:word atata:' gobruik vir 11totsions^11, of uek -rril gaan loop^{11 ,} of ₁₁ek rril saamgaann, . of solfs vir die stootknrrotjio, dio motor on 'n hood.

Volgens verskillende navorsers⁸ gebruik die "tweejarige kind sinne van gemiddeld een tot tv.ree woorde, tervryl die driejarige kind sinne met 'n gemid- delde.lengte van drie tot vier 17oordc gebruik. Teen die vierde lewensjaar kan die meeste kind.ers hulleself deur middel van taal verstaanbaar maak, hoewel dit opmerklik is dat kindGrs van hierdie leoftyd moeilik een of ander mododoling in :a11.der TIOorde kan Se aS ·wat hulle reeds ' gobruik het. Tee;:J. die vyfde le>Tensjaar gebruik die kind sinne van gemiddeld vier· tot agt voorde en sal die :uieer- intolligente kinders sinne gebruik wat in h~potakti?2G

vorband tot mekaar staan.

==============================~=======================

6. Gesell, A. and Ilg, Jl.L.: nThe Child from Five to Tontt,

bl. 444. .

7. Buhler, K.: nThe i't.T.ontal DevelopmeEt of the Child^11, bl. 133.

8. Carmichael, L.: op~ cit. ble. 520-521.

d. Die oEL;r:i,kkeling van die woordeskat.

---

Madorah.Smith9

ste.l die ontwikk~ling

Yan die kind se ~oordeskat soos volg: die eenjarige kind ken drie woorde, die tweejarige eenhonderd-en- ngtien, ^011. die driejarige eenduisend t"r;eehonderd tv-reo- en tvrintig. Op vierjarige looftyd ken die kind 1, 870 woordo 01: o:p vyfj arige loeftyd 2, 289 woorde. Waddle 10

beweer dat die vyfjarige kind reeds 2,837 woorde ken.

S~ndiford ¹¹ stel dio bogri:pswoo;deskat van die ses- jnrige kind op ongoveer tueeduisend woorde. Coetzeol2 stel die algemene >7oordeskat van die vyfjar~ge kind op 2,070 woorde en die van die sesjarige op 2,560 v,roorde.

Die vyfjarige kind kan homself dus redelik vorstaanbaar in taal uitdruk, gobruik sinno van vier tot agt ''corde _.. ⁰¹¹ ken ongeveer:2,5QQ,_woorde •

.. ^{, '..} ~ . . . .. ~ ... ^" ~ . . . ~-. .; . .. .. ^{' '} . . .. ...

2. Die ont\iiklwling ^VD.l1 die ~nalvermoo godurende die

---":""'----~---v.-;--"""':'---~---.. ----*;"----~---

laerskoo1jaro.

-~---~---

Hoewol dio :t;osu,ltate vo.n-'bnio no.vorsing. in verban(J. met dio kind. so to.o.lolJ,twikkeling bekend is,.

hot·s~~ge ~n klein gode.olto hiery4n botrekking op.die taaloht;;·ri ~-~~(3ling vo.xi.. die laerskoolkind •. , Die .,omvang vo.n ·d-ie :·ouer :_kin9. · se. taalui tinge· is nie so mc.klik- lr:rmnti tatief en kuo.1i tatief meetbaar /?.S dio vaJ;l die ..

voorskoo1se kind ni(3. T<J,alvermoe is so· tn.omvattende be,g:rip _dat ·geen navorser nog daari~ geslaag -het ·om ·di:_;

interkorrela:;;ies ^VDl1 ·die verskillonde aspekte van die _{. . ' : .}

1 to.a1ve~moe vas te ste1 nie, omrede hierdio inter-

========================~===~============~=~========

, . .

9. Smith,' M.'·: i!A.l1 I11vestigation of' the Development of the Sentence and tho Extent of Vpcnbu,lary_ 1n ..

Young Chi1dron~r·, bi. 54. ' ·

10. ~addle, C .• ~·l.: ₁₁Child Psychology::, bl. 166 ..

11. Sandiford; P. : 11Educationnl P·'Sycho'16gy^{11 ;} bL 328.

12. Coetzoe,. Pr.of~ dr. J.C.:₁₁ Inleiding tot die · .. Algome.ne.Em:pir.ieso. O:pv:oodkunde;.^{1, ..} bl.· 122 ...

korrelo.si,:;s nog nio ton volle dour navorsors bogry:p nord nic~ •13

Die bohoofte bostc.o.n om dio vorba.nd to

/

bo:pc.1.D.l tussen die gesprok•3 tanl van die kind en die D.c:mleor va.2:. selm:nd&ro vormo van tao.lgobruik soos by laos on skrjr.'~e. lie - Cur111ichaol bowoor vorder dat,

0tho very important problem of determining tho rolatio~-

ship of linguistic dovelopmont to other aspects of the child's total development nnd its role in the duvelopmont of an i~1tegratod porsona.li ty nlso remaii:s unsolved, nnd probably vrill hD.vo to wait upon the

f 1~ ^t 1• • t. H 15

a:ppearCJ1CO o · uot or ~ngu~s 1c moo.suros •

J.T.indor a.::m.dag word tans dou.r nn.vorsc:rs -

goskonlr. ann d1":0 vorhouding van clio rododolo tot.

mokn.::>.r in die gos_proko on dio gcskroTro tan.l vo.n die kind, torTI"yl moor no.ndag goskenk word ao.n die

psigologiose botoko21is on funksio van dio verskillondo recl0dolo.

Dit is baio mooilik om die woorclosko.t van 'n porsoon k1r::.mtitc..tiof to bopc~al, omdat ollw mons

oi~tlik vier soorte ~oordoskat hot, nl. gebruiks-

v;oordeskat, skryf·~;oorclosl-;:o.t, gohoors-bogripsvroorcloskat on lcosv7oordoskat. Yir ons dool is lansgonoomdo ^t'Joo soorto die bolanp.:rill:sto ₁ omclo.t o.l bei bogripsvToordesknt is.

Dnax is ogtor nog 'n ^a~dor rodo ^wa~rom dit mooilik is om dio goostcliko invontaris van 'n individu krranti tc,tiof ui t tc. druk. Die Y70orc1oskat vo..n

'n ta,-:'.1 hot goon VD.sto ~£;'nheid vm.t binne bopanlbD..re gro:nse gostol lmr:. ;,"ord nio. Schooneos16 vorgolyk cl..ie \loordesknt -vall clio in,iivid.u met 'n ner:olmo.ssa.

=======::::======================.=======================

1:~ •

14.

15.

16.

. co.rni cho.e1, L. : op. c :Lt. bl. 568.

Cnrmichnol, L.: loc. cit.

Carmich~ol, L.: lac. cit.

Schoor;-:::os, Dr. P .'C. :rrDie Groot Afrika:::.nse Die ·Huisgonoot₁ 18Julio 1952, bl. 41.

Tioordoboel;Y,

wat deur ¹ n teles.koo:p bekyk -,7ord~· D:f t het in helder kern met ~ringe vat peleid~lik ~{nder heider woid;

·.

totdat di t geheel en al vercl-,7yn in tn clomve rand

,o~·

~;at nerens Ynie en ongemerk in die om:l'ingend~

duiste1·nis Yerd.-ryn. Die -,-:ool·deskat is· nie staties en :permanent ~n sy bou nie, -..7ant die samestellende dele verdrryn en worcl ~reer deur ander m.n;re dele ver- vang 11at ook mot tertyd weer verdwyn.·

Wam1ee:)_· die ,,-oordeskat van 'n persoon of persona lr.';'ra:nti tatiof be:paal moGt 7rord, is di t nood-'.

saakli:.: am eers vooraf te be:paal i'iat ter graa:d van holdorheid verois uord voordat 'n uoord as b~h~rende

tot die :persoo11 of :persona se 1.roorcteskat beskou kan '170rd.: Di t is dan ook die redo vraarom lr.~:antiiatiewe

GCgot:ens van navorsors so ui teenlo:pend is en so ver va.n mekaar verskil.,

Uit die gegevrens van vorskillende ·navorsers is 'n k:ranti tatieme tabel van die -;-roordes1tat van kinders van vorsldlle11do· oudordimme o:pgostel. Onge- lu:.ddg hot slogs t-:;-;eo van ses lyste betrekking o:p Afrikaanso kinders on die J'D.onster kan nie as verteon- Yroorclip;oncl van die hole bevolkin[': boskou -rrord nie,

' ct• S "th17 _n c1'1 lS R" 1. d19

U~ t ~0 gogorn;ms Van m~ , ^11<1 .0.. e ₁ :1.11S &11 1

a.n Termm1²⁰ is di t nie duidelik .rratter graa?.. van helderhoid hulle as vereiste gostol hot nie. Verder is dit ook nie duidolik of begri:psuoordeskat of fGbruiks·,;oo:::'r:leskat becloel -r;ord nie •.

======================~=====~===================~===

17 •. Smith,: l~o,dorah:. t~An Investigation of tho Dovolov- mont of the .Sentence and tho Extont of Vocnbulc.ry

in Young Children:;, loc •. cit,. ·

18.· Tio..dcllo, c.;,",.: ,;Child Psychologyu,.- bl.. 16·6.·

19.· Rinslo.nd,G:::~1^A Ba3ic Vocabulary ,of Elementary School Children ¹¹ ,. bl •. 12 •.

20.: Sn.:::J.diford, P •. : ₁₁Educc,tional Psychology;;," bl. 328, cl.i. die Stcmford-Binot no1·mo soos deur Terman vnsp;ostol •. :

TABEL I. DIE GROEI V .AU DIE T\OORDESKAT.

--- ---

=======================================================l-

Ouderdom van leerlingc in jars.

;:::::::~-- -:----~--~-~-- --~--~ --~~-~-~;--r-~;--!

---^.. --- ---- ---- ---- --- --- ____ ^{,... ...} _ ---

Smith. 2569 Waddle. 3850

Rinsland. 5099 5821 8976 9976!11449 12304 14820 17930 3600 .5400

Terman.

Steyn. 21 t 4950 5850

72oo, I

6600j 7500 '

22 '

Potgieter j

I ,I

.' =========:::::::!:::::::==-=========-====:!!::::::::::::::::

I I· ^{9600 II}

~ I ij

====='=====g====~~

Die gemiddelde \7oordoskat van die t>;malf-·

:Jarige loerling, bere,ken volgens die gogewens van Rinsland, Terman en Stoyn, is 9₁540 woorde. Potgieter stel dio -vroordeskat vru'l dio standard VI-leerling, 'n standard ~rat loerlinge .tans. op twaa1f- of dertienjnrige ouderdom· bereik, e:p 3, 60() woorde.. Die Troordeskat van die t~raalfjarige leerling kan dus o:p ongovoer 9,500

~roorde gestel uord.

In clio voorafgaande paragrawe is vasgeste1 dat die -rroorclos1mt vm'l die vyfjarige leerling o:P ongeveer 2,500 woorde gosto1 kan word.23

Dit betaken dat die gemiddelde loerling· gedurendo die sewejarige laerskoolkursus seweduisend woorde geloer het.

Wat die vorhouding van die rededele tot mekaar betrof, hot Stcyn²~ovind dat, die gebruik van solfstandigo naamwoordo, intorjeksies en voor- naam-r:oorclc na vorhoucling gel oidelik vorminder, terwyl die gobrui~ van werk.-roorcle, byrroordo on byvooglike naami7oorde no.· vorhoucling geloiclelik vormoorder.

=======~===========================================

21. Steyn, H. A.: ₁₁Dio Skriftolike Taq.lui ting van Skoolkinders", bl. 144.

22. Potgieter, G.J.: D.Ed. :proefskrif, o:p. cit.bl.217..

23. Sian bladsy 75.

24. Steyn, H.A.: o:p. cit. bl. 153.

Die redos vir hierdie nfname a.o;.n die oon kant on die vermeercl..oring aan die under "l):[.'..llt, is volgens Stoyn25 clio volgondo: Eerstons is daar 'n toonamo in dio ::tbstrnksiebegri:p \Tat ook clio rolasiobogri:p omvat. T1:oode11s vorder· die logiese rnngsldkking van die mo.toriaal no.mato hi:potaktiose sinno moor gobruik ·:;ord. Dordens is d~o.r die goleidt;;liko v.at o:p obj_o::;:ti vismo on die £:-Oloidolike losmaking

VD.J:l subj okti vismo. Rierdio ont1-;-iklcoling val baio nou

saara. _mot die ont-:-.·ikkoling van die kinclorlike clonko en gehouo.

C. Die enti7ikl:oling van die imarnGming, die goheuo . ____________ """':. ______________ ^.. ___________________ _

011 die clonlte.

L Dio ont·;rH:koling vo.n clio waarnoraing.

---~---· ~-... ---

Pr~f. J. Chris Cootzeo26

ondorskoi vyf studio. in clio onb;;rikkoling vru1 dio kinclerliko -vm~r-

noming,, drio 11ao.rvan godurondo clio eorste vyf jare van die kind se.loue voorkom, t.u. die voor-,_ding- on ·\;·or kinp.; s tacli um.

Gocluronclo clio oersto jaar van die kind se lewe ontwikkel die waarnemingsvermo~ geleidelik vanaf ¹n stadium ~7aarin die kind geen reaksie vir e2· .. sterne :pri~t:kels to on nie _{1 .} tot 'n stadium waar die kind o:p ongeveer eenjarige ouderdom,. voor~er:pe

1-a· ~ k · · t t · t .· t 27

~ n onQers ^~1 as apar e en 1 e1 e.

Gardner Murphy 28 onderskei slegs drie stadia in die klein kind se naarneming, nl. die waar11eming van ¹n ongedifferensieerde geheel, die waarneming va:n. aparte enti tei te en die. integ:c·asie -y:an m.r.::-e betel:enisvolle 1raarneming.

===================================================

25. Steyn,-H.A. :'op. cit. bl. 153.

26. Coetzee, :.9rof. J.C,:ninleiding tot die Algemene Empiriese Opvoecll;:_unde:^1, bl. 132-l-33.

27 .Davis, R.A.: trPsychology of Learning^11, bl. 47.

28. ~.tiur:Qhy, G.: ₁,A Briefer General Psychology¹¹, bl.l77.

v

Vanaf ongeveer die sesde lewensjaar uord die verhouding van voorue.rpe tot mekaar waargeneem.

Hierdie stadium is be~angrik vir die ontv,ikl\:eling van die taal- en denkontwikkeling van die kind.29

Vax1af ongeveer die negende ley;ensjaa.r 77ord aan sekere voor~·.'erpe sekere eie:nskappe toegeken. 30

' Hierdie hoedanigheidstadium val saam met die snelle ont-;-likkoling van die abstrakte denke en ook met di·e vinnige ontwild:oling ~ran die taal vermoe van die kind.

W~nneer van die geheue van ¹n p.ersoon gepraat 1wrd₇ vrord' aangeneem dat die :persoon iets · i7nargcm_?om of geleer het, onthou hot en in staat is

. . 31

om near to herken nn. terugroe:pJ.ng. Goheue veronderstel dus si:;:1tuiglike rm::-,rnoming van iets binno of bui te die

~n:mrnems~ •. Daarnn lwn seloksie en appersepsie :plaas- vind. Y{anneer geen disl::ursieve denke plaasvind nie, -r.:ord van meganiese geheue ge:praat, ter'·;;ryl vir logj ose geheue disl::ursim7e denke veJ.•ois ·word.

Dao.r bosto.an sover bekend, geen. geldige toots vir megc,niese geheue nie. Di t is egter duidelils:

dat die mego.niose geheue vir getalle, ~oorde, gobeur- tonisse on feito stark ontwikkel gedurende die lo.er- skooljare v2n dio kind.32

. Die logiese geheue ontniklwl eers merkbaar na die agste lewonsjao.r. Die grootste belommerende fnktor in die ontwikkeling van dio logiese geheue is die gebrek o,o.n taalvermoe. Eors nn die ti7n ... lfde

33 levwnsjaar ontwik};:el dio logiose geheue baie snel.

===~========~=====================================~=~

29. Cootzoo, prof. J.C.: op. cit. bl. 132-133.

30. Co-otz'ee, prof. J .c.; loc. cit.

31. Eurphy, G.: op. cit. bl. 286.

32. Cootzoe₇ prof. J.C.: op. cit. bl. 139.

33. Cootzoo, prof* J.C.: loc. cit.

Hiordie gegm;rens insake die ontwikkeling van die gehoue stem morkbnnr ooroon met die jongste

opvattings insnko die ontwikkoling van die donke.

. )

Hiordio l;:orrolasio tusson gehoue en denke is vanself- sprekend, aangosien geheue nie net blote reproduksie is nio, ma.::tr ¹n .vorm yen denke en 6ol'i: ¹ n denlrnys e. ^{3LI .c}

Hoeuel den~e net soos waarneming ook- 'n intensionele proses is~ verskil denke egter van·

waarneming deurdat dit meer teleologies en-doelgerig is en geleidelik meer en meer voorstellingsloos verlo0:p namate cUe' individu se denkvermoe ontvvikkel.

yoorstellings is meer assosiatief aan meJs:aar verbind, terwyl gedagtereekse aanskouingsloos en doelgerig

toegespit~ is op die oplossing van die probleem wat as ¹n uitdaging tot die denker. kom.

Net soos by ~aarneming uord sekere prikkels uit die konstellasie geselekteer. In~ien daat genoeg kennis is, -rrord in die probleem lJelang gestel;

daarna ~-;ord sekere intellektuele kenmerke geaktiveer.

Die denke gaan egter verder as 'n rraarnem~ng deurdat,

·met behulp van abstraksie, kombinasie on seleksie van vorige kennis, die korrekte oplossing geselekteer uord. Hierdie seleksie is geensins dieselfde as die lukraak oplossingsmetodes uat deur sommige sielkundige skole as denlm bestempel ~-.-ord nie.

By die bes:Qreking van die ont":·:ikkeling van die kinderlike.rraarne~ingsvermoe is gemeld dat die kind van on:?"eveeJ; sy sesdo leuensjaar af die be-trekking tussen voor'iierpe kan ;;aarneem. Teen onge-

=============================================~====

34. Reyburn,H.A.:HAn Introduction to Psychologya, bl. 253.

veer die negende leuensjaar neem die kind ook die hoedanighede van voorwer:pe noul>.eurig waar·. DvrarsCI.e·L¹.r sy hele denktntnikkeling bly die kind egter :riteer af-·

hanklik van die uiterlike aanskouing as die volwassene, emdat die innerlike belewenis ~~~gs uit die uiterlike waarnoming entstaan. Die kind moet dus gedurig terug

referoor na die aanskoulike om die gebrekkige of onvoldoende vraarneming aan te vul en te k~ntroleer:

Ui t die navorsing van die Wiirzburgse, die-c Marburgso en dio Amsterdarnse skole blyl~: dat die denke,

taal en aansl;:ouing van die kind ui t een ongedifferen-

1

sieerde eenhoidstoestand ui tkristalliseer, hoe·;,·el die ongedifferensieerde funksies steeds die neiging toon

. ^3~

om weer saam te ~ork op clio basis van aanskouing. v I

~aal bly ogter die middel om die denke los van die aanskouing to maak. Hoc-riel die indi viduele denkr;yse van kinclors grotendeels vorskil v.s gevolg van Yrissc- lende ontrlikkelingstem:pe 's, kan daar tog 'n selwre reelmaat bespeur wor~.³⁶

Daar is ¹n massa getuieni~ wat aantoon dat die negende tot die t~aalfde leuonsjnar die belang- ril~:ste ^f:c tadiurn in dio' ent1riJ.tkeling van clio kil~derlike donlw is. Die bolangrikste kenmerke van hierdie

37 stadium is die volgende:

a.Die werklikheidsgorigthoid.

---

Gedurende die periods vanaf die negende tot die tuaalfde lewensjaar, ondergaan die kinderli~e

denke 'n 1-:erklike uending vc:.naf die fiktiev7e na die

=======================================~=============

35. Groenerrald, A.J. :₁₁Dio siolkundige grondslag en :praktiese toepassing van Aanskouingsonder~7ys met spesiale veri·;ysing na die onder~-;ys in Natuurstudie¹¹,

D.Ed. proefskrif, U.P., blo. 161-162.

36. Groeriouald, A.J.: o:p. cit~ bl. 353.

37. Greene\Tald, A.J.: op. cit. bl& •. 293-305.

I

hulle nerklik is on hullo verhouding tot mekaar, d.rr.s.

die kousalo verband ~ord opgemerk. Daar is volgens Ch ar o 1 t t e ^{1::> DU} ""h1 or 3 9 nou ¹n drang tot werk i 1 kh aids- beleuing; dio ui tirendige rrord nio meer passief rmar- gone em nio, nai-rdtoi t 1·ryk voor refleksiui toi t en d5.e kind begin v;rerklik dink. Dio fantasio-voorstellings=

worold. verdwyn en dio kind is meer realisties ingestel cp die buiteworeld. Daarom is dadr gedurende hiordie pori ode 'n gGi-roldige drang na lwnnis. Leer Hord nou

1n lus on die kind het ~n groat bohoefte aan aanskou- likheid.

G roenowa 1d ⁴⁰ h::ot ^~ gov1n. a . d d t ^{1 •} £ln ers d ^ge~uren d d e hiordio fase boter prostoor mot aanskoulike 1eerstof

in die dieretuin as gedurondo onige ander fase.

Goduronde die vorigo faso hot die kind hoofso..aklilc o..anskouliko voorstellingskonnis vorgader.

Die behoofto ann ¹n oorsigtolike brdeningsmotode uord dan nangevool •.

Groonevmld 41 het by die nogej arigos wol pogings·tot,abstrakto donko govind, mnnr dio vormoo ko..n nog nio ton vollo bonut on gobruik ;-rord nie. Eors op ongoveor olfjarigo leoftyd is dnnr duidolike

tokens. vo..n abstrnkto dunke.

Oberer ⁴² hot govind dat, 1ranneer kindors govra word om sokoro 1mordo to dofinioer, die nego- en dio tienjarigos dio konkroto oionskappe van die

=====================================================

38. Buhler, c.: 11Kindheit und Jugond^17, blo •. ^208-218.

39. Buhler, c. : loc. cit.

40. Groonowc,ld, it. J. : op. cit. bl. 295.

41. G~o onovml d, A. J •: o:p. cit •. bl. ^300.

42. Oberor: nUntersuchungon ubor die Entwicklu"tg i11 tolloktuollor Funktionon in Schulal ter."

Zoi tsch:rift _fur nngov1andte Psycho1ogie^11, Ps. 36, _1930, blo. 302- 306.

I

voorworpe wnt hullo moot de~inioor, op ¹n invontn- risngtige mnnior snl.weorgee. Die elfjarige oponbnnr

1n grot or vormoo tot sintese ₁ en is dus betor dD.nrtoe in stnnt ·om 'n dofiid.sie ^v:~.n 'n begrip te gee.

Susan Isn!:',cS 43 hot govind · det clio noge- 011

tienjnrigo kindors dieselfdo eienskC.PJ;>O van voon~rerpe

op 'n frc,gmentnriese en ·onsistemntiose mnnier beskryf.

By die nogo- en tionjnriges is d~nr dus ¹n gebrek c.nn formcle, logioso .on verbnlo donke.

Vnnnf die nogende le~ensjanr ii daar 'n verskui".ving v:c:n nndruk in die iTD.arneming •. Wnnrneming word op clio logiesq vorbnnd tussen dingo on sake toe- gespits, oerdor as op die bosondorhode, teruyl die na.druk vorskuif vnnc..f clio voor\';;erp no. die beleuonde subj eh:.

Uit die navorsinr:: van die Duitse Denkpsigologie

<

blyk dat die denke van die kind tot op nog_ej arige leoftyd konkreetgebondo is •. Die kind moot in sy denke van aa:n- skoulike voorstellings ge}Jruik maak~ V.anaf. die negejarige leeftyd word die denke near en near skematies, terwyl die oorgang na die abstrakte denko ongeveor met die puber- toitsleoftyd saamval. Groenewald stel die oorgang vanaf dio s)wmatiose tot die abstrakte donke op die tvraalfdo lewensjaar.

' 44-

Goldschoidor . ·hat govind dat die kind tot op t1-:-n:"".lfjarigo leoftyd gonei_g is om los 'VToorde moganios to loor, tornyl dc.ar vc.naf tvrnDlfj nrige looftyd · ¹n noiging is om .woordo in hullo si:'!v.ollo sam0hm'lg to gobruik. Indian dc.nr genoeg vroordbegripJO.

====================·==================================

43 .. Is::.:·,cs, Susan: ₁₁Intoll§>ctuo.l Gro-,7th in Young children¹¹, bl. 75.

41. Goldschoider: ₁₁Die Ent·.:icklung des Verbnlon Gednchtnisses im Al tor von 6 bis 18 J[>,hren^11, Boihofte fur Zoi tschrift fur Angmmndte Psycho- logic, Boihoft 64, 1932, bl. 48.

ic, sal dio donko govolBlik moor oplossinrsmetodes tot sy beskikking he en geyo~glik beter kan ontwikkel.

Deur hierdie gevolgtrekldng word die bevin- ding van Langeveld bevestig, nl. dat daar 'n noue ver- band bestaru1 tussen taal- en denkontwiklteling van die mons. Taal is nie alleen die funksie van die denke n~e,

dis ookdie bronaar, die beskermer en die krag agter die denke. Taal speel dus 'n fundamentele rol in d:le donkontvrikkeling 'Vru1 die mens. Daarom dat di t noodsaak- lik is om die tao.lvermoo vhn die kind so deeglik moont- lil: to ontviikkel.

D;, Die Leosont~·;ikkoling vp,n die Laerskoolldnd.

---

In die voorafgannde hoofstuk is die psigo-

~ogie~e en fisiologiese faktore vrnt die leosbogrip_kan boinvlood1 besproek. Ui t die bosprol:ing van die nard van die loosproses het dit geblyk ·dat lees nie afhank- lik is van 'een enlwlo vermoe niG , maar Van f~1 same- gestelcle, gokomplisoerde groep vormoens VT<lt dour ver:.

skillendo faktoro boinvloed ;·~ord. Om hiorclio rode moot dio indoling VCJ.'l dio ont~·.-H:lwlingsgang van die loosvormoe in c.fgebakoncle poriodes as baie tonto.tiof on rekbnar beskou word. Dosnietoenstaande is dit tog leersaam om dio ontwil~keling vr:.n die loosvermoe in fases in te dool.

Russe1145

vordool clio loesontuikkoling van dio kind in ses fnses t.'.7., -

1. Die voor-lcosstndium vnnnf geboorte totdc.t clio kind die skool vir die oorsto keer besook.

2. Die aanvangsloesfaso.

3. Die aanvangsfnse van onnfhanklike lees.

4.· Die oorgangstadium vanaf ongovoer die ags to of nogondo lowensjaar.

=====================~=================================

45. Russell, D.H.: ₁₁Roading <1nd Child Developmentrt, 48 th Yearbook, Nat. Society, blo. 19-22.

'

'

5. Dio intormedi@ro of onry:Pa stadium.

\

6. Dio govordorde stadium wat by ongeveor die sowendo grand, d.w.s. ongoveor standard vyf, introe.

Russell 46

bowser dat die derde fase baio bolangrik is, omdat dit by uitstek.di~ :Periods is

\marin gooie -t:.ogniek, bolnngstelling on ¹¹¹ deeglike bogri:P van wat geloos is, aangeloer, moot "imrd.

Dio viorde stadium t.~. die oorgangstadium, is 'n kri tieko faso omdat, lioov,-ol die kind ¹¹¹ verskoi- donhoid van loosstof leos, die bogripsvormoo nog ba.ie onryp is. Danrom dnt ldndors in hiordio stadium· ba.ie ongoduldig rao.k as di t go.bour dnt dio leesV'aardigheid nio kan trod hou mot dio loosbolangstolling nie.⁴⁷

Godu'ronde dio interBediore fnse kan dio kind bnio loosstof vir vohrnssones al bnasraak. Die kind·

lmn sy leostegniok na.npa.s by dio loosdool, d. ^TI. s. die kind lmn oorsigtolik loos indian verlang, ma.ar ook annlities indian nodig.

In die gevorderde stadium besoek die kind nl- roods dio hoorskool.

Vir pr~>.ktioso doeleindes lmn die leesont'l7ikke- ling van die l~wrskoolldnd in drio fasos ingodool- word, nl. clio herkonnings- of a.nnvo.llgsloosfnso, die fase van spoodontwildwling ⁰¹¹ dordons dio bogripsfo.se. Hierdie drio fnsos dok ongovoor diosolfdo ontTiikkolingsperiod0s a.s dio dordo, viordo on vyfdo fnsos va~ Russell.

· ^·Hic~1io fnse bogin mot dio ondorrig in nanvnngs- loos gedurondo die eersto tTioo skooljnre. Hierdio eerste · tvwo skooljnre is ¹n moeisnno IJeriodo vir boide leerling

=====================~========~===========================

46. Russell, D.H.: OIJ. cit. bl.2o .. · 47. Russell, D.H.: op. cit. bl. 20.

on ondor~7yser o:mdnt die vordorinp skynbo.nr so stadig is.

Dit is egtor twoo baio bolnugriko jnro o:mdat clio grand- slag vir allo vorcloro loosontrrH:koling hier gol6 word~

Dio hoofvoreisto is dnt dio leorling godurendo hie:rclio faso woordo en .sinne -rmt binno clio orvo..ringslewe val~

moot loor horkon. Die as s.osiatim-w band tuss en godo..gto of bogri:p on dio v-roord of sin as simbool vir daardie godagto of bogri:p moot vorsterk uord.

Hiordio faso loop nooit ton einde nie, hoo-rrel die o.ru·-~lng goduronde dio ·1atore fases nio soseer o:p horkenning val nio, anngesion no.ngenoom uord dat die kind oor tegnioko moot boskik om \70ordo na vorm on inhoud to horlwn.

Namate die kind se ervaring grater word, moet

"die leesstof daarby aan:pas. Leesontwikll:eling moet egter nie slogs net tred hou met die ervaring nie. Dit moot die ervaring lei en mooutlikhede vir nuwe ervaring sll:e:p.

Die le~sonderrig moet dus gedurig nu17e stollings verower en al tyd weer em stollings ltonsolideer. Elke nuwe fase in die leesontwikkeling moot dus_aansluit by en voort- bou o:p dio reeds ver-rrorwe vaardighede. Daarom dat die herkonningsfase 'n deurlo:pende fase is 11at egter meer gedurendo die eerste :paax jare boklemtoon word. Dit is egtor· nie vo~doe~1de om die kind slogs tegnieko vir v7oord- herkenning to leer en dan to voronderstel dat dit vol- doende is om ~ie kind to help om woorde te lees en ~e

verstaan nie. Herkenning sluit nie not herkenning na

vorm innie, maar ool;: herkonning na inhoud, d .• >7.s. begri:p,.·

2. Dio Faso van T~m:po-ont;:Iikkeli~~!.

Gedurondo die aru1vangsleesfaso word goon boson- dora ldom o:p die versnolling van die leeste,m:po gole nie.

Versnolde loostom:po word boskou as 'n rosultaat wat o:p

snollo horlmnning vnn 11oorde moet volg. Godurende die derdo on vierdo skooljare is dit egter bolangrik om meor aandag ann dio vorsnolling van dio loostom:po te gee, omdnt dit voral godurondo hiordio fase is dat die mota- rioso loesgorroontes gest~biliseer ~ord. Daaron dat die ldem gedurende hierdio fas e veral o:p die verlenging van die oogs:pronge on die oogstemi7ydto, d.i. die herkennings- omvnng, moet v:.l.

Goduronde dio oerste tv:oe skooljare is herke11- ning stndig, maar geloidelik ·word 'n stadium bereik ·

~marin die horkenning sneller is as die hoogs moontlilw vokalisasio. Dan begin clio stilloostem:po die hardo:pleos- tompo oortrof. Uit die voorafgaando bespreking het goblyk dat die logiose geheue voral godurende dio agste le~ens-

j aar vinnig ontT:ikkol on dat · dio algemene denkontwikkeling dio skomatiose stadium teen ongeveer die nogonde lenens- jaar boreil~:. O:·.' hierdio redo moot dio vorsnollingstegnielw voor die negende lm1ensjnnr toogopns ~7ord, sodat die loer- ling geduronde dio bogripsfaso goon mooilikhode met

loestempo snl ondervind nio.

Hoouel ,$nigo loorling moot begry:p -rrat goloos

~ord --- wnnt ':.erkenning no. vorm alleon is nog nie lees nio ----is dit vernl gedurende die :periode ·tussen die nogende en die twaalfdo lerronsjnre dat die ontuikkeling van dio bogripsvormoo baie snol is. Hiordie snolle ont- 11il:koling vo.l snan. mot die :poriodo 1-raarin clio aanskouliko

I

clenke vir die skematiese on abstrakto denke begin :plek mno.k.

Dit is voral goclurende hierdie fase waarin die kind 'n· dors na lwnnis o:penbaar, soos nog nooi t tevore nie. Daarom dc.t .dio leosontwikkoling gostrom 11ord indien

die hoofklem nie ^op die ont~ikkeling van die taalbeheer en clio lo-osb·egrip val nie. Di t is voral. godurende hierdie fase dat die kind so woordeskat uitgebrei meet rror.d om aan te pas by die grater behoofto van oorspronklike donko on.dio gevolglike vryoro leesbelangstelling,

_Dio ontiiikkoling van clio herlwnning on clio tempo hoof godurendo hiordio fnso nio verwaarloos te word

·nio, want beida tempo en herkonning is afhanklik van die begrip van clio iioorde wnt goloes wo~d.

Hierclie periodo is dnn by ui tstek gesldk vir stillees. Die leorling het op nogejnrige loeftyd 'n stadimn in sy psigieso onhrikkoling boroik rrnar die onderrig va~1

1Jogripsloos nooclsnaklilc gm·;orcl hot. Vanaf die nogojarige loeftyd troo clio kind clio hoodanighoidstadium. in sy waar- nomil1g in, tor11yl clio denl;:o goloidelik lesser raak van die annskouliko voorstoJ:lings ~or on moor gobruik maak VL.~l vno horinnoringsboolde of skomntioso voorstellingsbeolcle, Op t>vanlfjarige looftyd kan clio denke al voorstellingsloos verlooJl en kan claar vnn bGgrippe gebruik gemank rrord, In hierdie proses van begripsvorning spee+ taal 'n belo.ngrike rol on clio nc·:~.ige denkvormo t'e verskaf. Wanneer gebruik gel.ilaak rrord ^{vm1 . .} tanl as simbole vir begrippe, moet die . band tusson die begrip en die begripsdraer, die taal, baie hog en duidelik woes. Vae bogrippe on on~okere betokenis

VO.ll Ylqordo sal clio suhrorhoid van clio donko b.enadeel, Ook die onti.rH:koling vm1 clio kinderlike

leesbelangstelling hou trod met hiordio ont·.-rikkelingsgang on hierdio oosproking sal clus.nio volled.ig woes nie,

al vorons ^OllS nio clio ontv-rikkoling van· die kind so I I

Aangesien die ^ont~ik-

- · - - I

belangstelling nag.~gaan het nie.

keling van clio ldndorlike bolangstelling 'n omvattende torrein dek, -;·;ord hior slags aanclag gegee aan clie o:utwil1..~

keling van dio kind se leesbelangstelling.

E• Die Ontwikkeling van die Leesbelangstelling.

---.---

Minkler ⁴⁸ se navorsing hot nan die lig. gebring dat kinders se leesbelangstelling nio aanmerklik deur die ti:pe skool of I'Wonbuurt beinvloed word nie. Hy hot vorder govind dat goslag ¹n bolangriko ondorskeidendo faktor is

• Oil dat dear 111 :posi tim:re korrelasio tussen ouderdom on

die loesbelangstelling van die goslagte o:p to mork is.

Hy vind ook dat skoolstandord, verstandelilw bogaafdhoid en leesvaardighoid faktoro van leosbolangstolling is.

Dio rosultate van Gunzburg 49 so navorsing hot bewys dat clio loosbelangstelling van twaalf- tot sestion-

jarigo swaksinnigo souns WQt ogtor nlmnl good kon lees, nio aan:morklil: verskil van die bolangstelling van normale loorlingo nio.

Dio kindorlike leesbolangstolling ontv.ikkel goloidelik vannf clio vroogste kindorjare tot dit o:p ongo- veer sostienjarigo loeftyd die stadium vnn volwassenhoid boroik hot. Uit bogonoomcle navorsing blyk dat, hoowel

sekero indivicluolo vorsldlle grnduolo verskillo in die loesbelangstolling as gevolg kan he, die algomene rigting van bolangstolling rodolik eners is by leerlingo :met

verskillende intelligensies, woonbuurte e1~ skole.

Hoowel dit moeilik is om definitiewe stadia van. ontvrikkeling ann te dui weens die oorvleueling van eon ouderdomsgroo:p na 'n nnder, kan sekere tondenso in clio bolangstolling tog o:pgomerk viord. As 'n geheel gonoem gee alle kinders voorkeur nan die volgende belangstolling~-

=======================================================

48. Minkler, Frederick: ₁₁Voluntary Reading Interests in Canadian Schools¹¹, bl. 80. ·

50. Gu11zburg, Herbert ·c.: nThe_Subnormal ·Boy and his Reading Intorestsn, The Library Quarterly, Vol.

XVIII, October 1948, ble. 264- 274.

L.

---

1

elenonto: goodhartigheid, dn:p:perhoid, geluk, skoonheid, hun.or, diere, :prestasies vnn mense, liofde·en wysheid.51

52

Scanlan het gevind dat dierestories agt-en~twint;g :persent van clio honderd po:pulorsto kindorboeke uitmaak.

Vanaf dio vroogste kindorjare stel die kind be lang in s to:c·ies, rym:pies, sprokies ei.1 verhale oor diere.

Aangesion die loosvormoo van die klouter nog weinig of goonsins ontwiklwl is nie, word voorkour gegoo aan pronto- booke on strokios:prontjios waarin dio verhaal d.m.v. eonvou- digo , enkolvoudigo ?n holderklourigo illustrasios vortel nord. Ui t oio v7aarnoning van kle.utors van twoe- tot. vyf-

jarigo looftyd blyk dat hullo verkios om diesolfde bokonde verhaal oor en oor to hoor. As daar 'n kouse gegee word '

tussen 'n bekondo vorhaal on 'n nuwo, onbekonde, sal die bokonde verha~l verkios word. Opmerklik is dit dat die kind latoraan ~verig moodoen ann die vortolling·van die vorhaal.

Tot o:p sewejarige leoftyd is die donko konkroet-.

gobondo en loof dio kind in 'n verbeoldingryko.woreld, waarin dio allodo.agse bokoncle eli ore dio onmoontliksto fratso ui thaal.

Die kindorliko vorboelding is nog nio dour oorrrogings van onnoontlikhoi,d, o1maarhoid of gobondenheid gorem nie.

Daaron dat die kooi naklik oor die mann spring on die reus so ko:p somaar daar tusson die wolko verdwyn. Dit is godurondo hiordio jare dat die s:prokios, logondos en mites oor cliero, vools, wind, blonme, on andor natuurvorsky.nsols in kart ges:prekvorm vor.kios nord. Dio kind so liefdo vir_ personifi-

ering 011 dramatisoring lwn vrugbaar dour dio"" kleutorskool'

=============================================================~

51. Traxler₁ A.E.: ₁₁Resoarch in Reading in tho Unitod Statos^11J Journ. of Educ. Research, Vol. XLII, March 1949, · bl. 487.

;:,z. SCanlan·, ,·;.J,.: ₁₁0no Hundred Most Po1ro.lar·Books of Children's Fiction Selected by Children^{11 ,} Elementary English, Vol. XXVr Fobr. 1948, ble. 83-97.

benut ~ord om die taalkennis te vormeerder.

Teen ngt-negejarigo leeftyd is die kind lief vir vorboelding:prikkelende stories wat betrokking hot o:p die uerltlike lew-e. Die kind stol bolang in roalistieso vorhale oor diere, natuurverskynsols en uerklilw gobourtonisso.

M111gosion. die kind nou al onnfhru:J.klik knn lees en di t die :poriode is waarin mot dio ondorrig van stilloos begin moot word, kan die vorhale langer 1-roos sodat die kind di t in 'n halfuur kan deurloos. Daar is 'n groot bohoofto aan aanskou- like loesstof, d.u.s. loesstof uat aansluit by die kinderlike orvaring, bolangstelling. en kem'lis, sodat die kind 'n voor- stolling van dit waarvan gelees word, voor dio goostosoog kan o:proo:p.

To on ongevoer die tionde lo,;ronsj aar stol die kind bolang in dio groot worold daarbui to. Goduronde hiordio tydpork bogin geslagsvorskillo hulsels o:ponbao.r. Die moisios begin moor belangstel in eenvoudige liefdesverhale waarin daar. 'n liefdesband tussen meisies is. Daarom dat koshuis- verhale en bedrywighede wao.rin meisies saam o:ptree, hulle belan['Stelling vmk. Die meisie toon al ~n vorinnerliking

tee~oor die seun se belangstelling in dade waarin uiterlike kragvertoon 'n rol speol. 53 Verder stol die seun bolang ... n ver:Uc.u.e oor avo11ture, misterio,· reisbeskryvT~ngs,

oorloe on jagtogte.

GcGlagsvorskille laat hulleself baio· duideliker vanaf dio t-rraalfdo lm;ensj aar geld. 54 Die seun vertoon vanaf die t~aalfde of d~rtiende lewensjaar tn algemene voorliefde vir heldeverhale, modern so1rel as antiek, teri7yl die meisie voorlwur gee aan se11timentele lektuur .•

Andersen55 het gevind dat beide souns on meisies gedurendo

========~===~~=====~=====================================

53.

54.

55.

Traxler, A.E.: o:p.· cit. t1. 487.

Traxler, A.E.: loc. cit. ...

Rending of Andersen, Estor:₁₁ A Study· of Leisure-time

Pupils in Junior High Schooltt, Elem.0ntary Jan. 1948, ble. 258-267.

English Journ.,

die t;7o.alfdo on dertionde lm-:onsjn2r voorkeur gee aan komieso vorhnlo, fiksie, dierostorios,biografi~e en nvontuurvorho.le4 T :rax e:r l 56 1 _>;:on aan Il"\:SJ..e .... ^{1 l} d. J..o vernaamste p e.;: l ¹ t oe, "ery;y ' l ko:rtverhale, roisboskri;.'ings en biografie~ volgens hom; wye bolangstelling by hiordio oudordomsgroep wek.

Hoowel daar al 'n stark persoonliko kleur by di~

keuse van loosstof by die t·.malfjariges opgemerk kan nord, is dit ointlik goduronde die volgondo tnoo lowensjaro waarin porsoonliko smank sterlo;; ontwiklwl. Teen die sostiende

lorronsja·ar is dio smaal:;: van vohmssones ookal beroik en is di t mooilik om onige dofini tiovm vooriwur to bepaal, .anngo- sion dio po1·soonliko smaak stork dour 'n hole reeks psigo- logieso faktoro _boinvlood. nord.

Ont·,·rikkeling en grooi is 'n proses TI'at van binne so·:rel as van bui te plnasvind. Ont;-:ikkeling en groei hot fisieso on psigieso verandering as gevolg. Fisieso vorando- ring kan innerlik en onsigbaar rroos, maar oak uiterlik waar- neembaar. Psigioso vorandoring is 'n proses van differensi-

I .

asie van dio goostesfunl;:sies en hot as .gevolg sekere stadia -;-marin die ki>ld vatbaardor is vir sekero soorte 1 eorstof as in andor stadi9-. Differonsiasie vro1 funksios 'veronders tel egtor altyd die proses van sontralisasie of subordinasio van funksios aan dio gohool. Hiordie ont-v:rikl;:olingsgang vind nie roglynig plans nio, maar ... diS_ Q..:i,.fferonsiasio on sontralisoring van funksios tree op ongolyko tye in, wannoer die organismo innorlyk ryp ^d~artoo is en die uiterlike

omstandighedo gunstig is vir die ont·wikkoling.

In die loosont~ikkeling van dio laorskoolkind kan daar vorc.l godurendo drio poriodos s:prakc weos van leesry:pheid₁ nl. rypheid vir ~anvnngsloosonderrig;

==========================================================

56. Traxlor, A.E.: loc. cit.