BOEKBEOORDELINGEN/REVIEWS 87
bijdrage van de beroemde humanist aan de discussie over een van de vele eigentijdse wetenschappelijke vraagstukken. Vervolgens laat de auteur zien, hoe in onze eeuw historici het adagium gebruikten bij hun discussies over Erasmus' verhouding tot zijn geboorteland. Zou er bij de grootste humanist van Nederlandse afkomst zoiets te vinden zijn als een 'nationaal gevoel'? Een conclusie en de tekst van 'Auris Batava' in het Latijn en in Nederlandse vertaling sluiten deze boeiende verkenningstocht af.
De auteur springt van de periode rond 1600 direct over naar de historici van de twintigste eeuw. Zij wijst erop, dat er nog maar weinig aandacht is besteed aan de doorwerking van Erasmus' teksten en ideeën in de Neder-landse literatuur van de tussenliggende periode. Het zou bijzonder interessant zijn een studie als deze te hebben over de lotgevallen van 'Het Bataafse oor' in de periode 1600-1900. Hoewel, aldus Mout, 'de invloed van Erasmus' adagium voor deze tijd moeilijk te peilen is, zal met enig speurwerk ongetwijfeld hier en daar een echo van 'Auris Batava' in de politieke en historische literatuur van de Republiek na ca. 1600 waar te nemen zijn.' Mouts studie vraagt om een dergelijk vervolg.
In het essay stelt de auteur de volgende vraag: 'In welke mate beïnvloedde het genre de inhoud?' Terecht merkt zij daarbij op, dat de teksten van Erasmus steeds beoordeeld moeten worden vanuit de context waarin zij werden geschreven en, vooral, naar het genre dat ervoor werd aangewend. Dat laatste is lang vaak nagelaten. 'Erasmus was Erasmus, zijn woord was zijn woord.' Ook in onze eeuw hebben historici die woorden vaak te geïso-leerd geïnterpreteerd, zonder goed na te gaan wat voor genre er werd gehan-teerd. Maar ook als men dat wel doet, ontsnapt Erasmus' diepste bedoeling ons nog maar al te vaak. Het is echter zeker een van de verdiensten van het moderne Erasmusonderzoek, dat steeds beter rekening wordt gehouden met het genre van een tekst.
Een paar kritische opmerkingen. Op een enkele plaats is de tekst onver-staanbaar door een storende drukfout. Waar in de voetnoten naar andere voetnoten wordt verwezen, gaat het steeds mis: men moet dan altijd de voet-noot hebben die volgt na de opgegeven aantekening. Wie op zoek is naar een titel, krijgt soms pas na een eerdere korte vermelding de volledige titel van een aangehaalde publikatie. Bij één zin in de vertaling van het adagium heb ik mijn vragen, omdat die sterk afwijkt van de gangbare vertalingen, die volgens mij beter met de bedoeling van de tekst overeenkomen.
Deze paar kritische kanttekeningen doen natuurlijk niets af aan de hoge kwaliteit van dit boeiende essay, dat weer nieuw licht werpt op het voortleven van een klein stukje van de Erasmiaanse erfenis in ons vaderlandse cultuur-goed. De lotgevallen van 'Auris Batava' in de zestiende eeuw zijn inderdaad een graadmeter voor de ontwikkeling van denkbeelden over de eigen vaderlandse geschiedenis en identiteit. Wat onze eigen tijd betreft laat de interpretatie van het adagium zien hoe moderne historici op zoek zijn naar bewijzen 'van vaderlands gevoel en cultureel nationalisme avant la lettre in het Nederlandse verleden.'
C.S.M. Rademaker
Robert M. Kingdon, Adultery and Divorce in Calvin's Geneva (Harvard Historical Studies, 118), Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts/London, England, 1995, ix + 214 pp., ISBN 0-674-00521-X (paperback), $17.95.
The readability of this book is inversely proportionate to that of its major source, the Registers of the Consistory of Geneva, the laborious transcription
88 BOEKBEOORDELINGEN/REVIEWS
of which was supervised by the author. With an imaginatively designed cover showing the figure of a mitered adulterer during a public s h a m i n g ritual in sixteenth-century Geneva, it amply achieves the two purposes set out on the first page: to contribute to the history of divorce, and to illustrate the operations of the Genevan Consistory, which was created by Calvin in 1541 to control the behaviour of the population, and served as a model for dozens of similar institutions in other Reformed communities.
Rather than attempting to substitute Cornelia Seeger's general history of divorce in Calvin's Geneva (1989), Kingdon, after a lucid explanation of the ecclesiastical and secular institutional matrix that shaped divorce proceed-ings, presents a microhistory of some of the earliest and most dramatic Calvinist divorces. Shunning the voyeurism of Le Roy Ladurie's chronique scandaleuse, he examines, e.g., the Pierre Ameaux case, combining law, religion, madness, and multiple adultery by Benoite Ameaux (even Calvin himself being the object of her advances), and ending in divorce for adultery and blatant blasphemy with permission to remarry (1545). Kingdon also con-siders the Antoine Calvin case, concerning the alleged sexual misconduct of his wife Anne, initially in the very house of the Reformer on Sunday dur-ing the afternoon church services. That case led to forced reconciliation in 1548, but ended in divorce for adultery in 1557, after which both parties (!) remarried. With his superior knowledge of the law and of the routines of Genevan government, "John Calvin acted as counsel for his brother through-out this case, giving it an unusually modern touch". After a blood-curdling chapter demonstrating the authorities' increasing severity leading ultimately to the death penalty, Kingdon considers the celebrated divorce for religious desertion of Calvin's Protestant friend Galeazzo Caracciolo, married to the Catholic Vittoria Carafa (1559). In his case the Consistory, on the advice of the marriage expert Petrus Martyr and supported by a second opinion from Zurich, appealed to the Pauline privilege of a divorce between Christians and pagans (1 Cor. 7:15), audaciously suggesting Catholicism to be a form of paganism. A short analysis of the widespread Tractatio de repudiis et divortiis (1569) of Calvin's successor, Theodore Beza, as the rationale for divorce, concludes the book.
Kingdon depicts the Genevan Consistory as one of the most important institutions that gave teeth to the new Protestant legislation which made divorce for adultery and desertion possible, although not easy. During Cal-vin's ministry (1541-1564) 26 divorces were granted for adultery, not many more for other causes. Obstacles arose not so much from law or religious principle as from tradition and material considerations. In repudiation of Catholic canon law provisions that had made divorce impossible, Calvin and his fellow Consistory members generally "explicitly and emphatically" sup-ported divorce petitions. Opposition came from the socially more conservative lay members of the city government, who were guided more by material considerations, being also more suspicious of the financial and sexual motives of a petitioner and more sensitive to social disruptions in the commu-nity: "For whatever reason, they were responsible for an obvious lag in practice behind the theory".
BOEKBEOORDELINGEN/REVIEWS 89 justice was not strictly neutral, but susceptible to external pressure and distortion from representatives of the upper class, like Calvin himself, who "energetically pushed his brother's divorce through the system".
Although denied by two of Calvin's contemporary hagiographers, Beza and Colladon, in defending him against the charge of vindictiveness, the de facto divorce for adultery by death penalty gained some support in Geneva. For the six years prior to its legalization in 1566, when the Calvinist Reforma-tion was at its peak, Kingdon menReforma-tions six cases of adultery punished with the death penalty (by virtue of "divine" and Roman law), two of the victims being men. Although Calvin supported the death penalty for convicted adul-terers, reminding the community of the biblical method of execution by public stoning, Beza and Colladon made a valid point, according to Kingdon, that Calvin himself (or the Consistory) was not directly responsible for it, since most of the cases were handled by the city government, which some-times did not even consult the Consistory.
While perspicuously elucidating the administrative and social contexts of divorce in Reformation Geneva, giving la petite histoire its due as well, only in its theological setting the book possibly leaves something to be desired, not-withstanding the discussion on Beza's treatise of 1569. I, at least, would have welcomed a review of Calvin's personal theological convictions as expressed in his sermons and commentaries, and a theological reflection in a wider context as well, e.g., in confrontation with Bullinger (Der christliche Ehestand,
1540) and Bucer, Calvin's Strasbourg preceptor in the three years prior to the establishment of the Consistory (1541). This minor comment, however, seems to me to be the only possible one to be made on this brilliant contribution to our understanding of Calvin's time.
W. Janse Anette Zillenbiller, Die Einheit der katholischen Kirche. Calvins Cypnanrezeption in seinen ekklesiologischen Schriften, Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1993 (Veröffentlichungen des Instituts fur Europâische Geschichte Mainz, Abt. Religionsgeschichte, Bd. 151), X + 182 S.
Calvijn blijft boeien en niet alleen in protestantse kring. De achterliggende decennia hebben diverse rooms-katholieke auteurs belangrijke bijdragen geleverd aan zijn bestudering. Dit boek staat in deze traditie. De onder leiding van A. Ganoczy voorbereide dissertatie gaat na welke betekenis Cyprianus had voor de reformator. Zillenbiller geeft allereerst een inleiding in Cypria-nus, diens theologie en de receptie daarvan tot in de zestiende eeuw (5-29). Hoofdstuk II beschrijft Calvijns Straatsburgse jaren ('Zeit der Prâgung', 32-43), zijn werken (vooral de Institutie van 1543, maar ook een aantal kleinere geschriften en twee bijbelcommentaren, 43-68), vervolgens de bronnen van Calvijns kennis van Cyprianus (68-100) en de betekenis die de kerkvader had voor de reformator in een aantal ecclesiologische thema's (101-131). Hoofdstuk III tenslotte biedt enkele vergelijkende hoofdlijnen tussen Cyprianus, Calvijn en Vaticanum II betreffende de unitas ecclesiae (133-163).
Deze studie behandelt een belangrijk onderwerp dat in het onderzoek van Calvijn op beantwoording wachtte. Door haar zorgvuldige analyses maakt de auteur duidelijk, dat de reformator aan het testimonium patrum wel degelijk belang hechtte en dat hij—naast en na vooral Augustinus—ook graag een kerkvader als Cyprianus aan zijn zijde zag. Overtuigend laat Zillenbiller tevens zien, dat Calvijn zijn testimonia las vanuit een eigen optiek, waarbij
