1. MAR SME INI N AMITISCH DE I AM TISCHE REVOLUTI REFLE TIE ORGANI ATIE N EVOLU IONAIRE IDEOLOG C STUDY: I IFKE N SOC
IRAANSE VLUCH ELINGEN 1 PAR
dOCl ERIC I
FORMAT VAN N T AMST RDAM
Amsterdam, december 1989. Afstudeerscriptie van: Eric Spitz Gravestein 308 1103 BH Amsterdam. Reg.nr. 691240. IRAN: 1. MARXISME-LENINISME EN ISLAMITISCH-SOCIALISME NA
DE ISLAMITISCHE REVOLUTIE: REFLECTIES OP REVOLUTIONAIRE ORGANISATIE EN REVOLUTIONAIRE IDEOLOGIE
2. CASE-STUDY: POLITIEKE EN SOCIALE FORMATIE VAN IRAANSE VLUCHTELINGEN TE PARIJS EN TE AMSTERDAM
Afstudeerrichting: Culturele Antropologie.
Antropologisch-Sociologisch Centrum Vakgroep Euromed.
Faculteit der Politieke en
Sociaal-Culturele Wetenschappen. Universiteit van Amsterdam.
Begeleider:
Dr. Nico O. Kielstra.
Beoordelingscommissie:
Drs. Paul Aarts, dr. Nico Kielstra. & drs. Miklos Ràcz.
SUMMARY SAMENVATTING INLEIDING INHOUDSOPGAVE I. THEORETISCH RAAMWERK 1. HISTORISCHE ACHTERGROND
2. DE SPECIFIFIEKE ROL VAN DE CULTUUR IN DE MACHTSSTRIJD TUSSEN IDEOLOGIEEN
- Het standpunt van het marxisme - Factoren ter versterking van de
islamitische ideologie
- Factoren die de islamitische ideologie kunnen ondergraven - Conclusie 3. REVOLUTIE - Wertheim - Skocpol - Marx - Debray - Conclusie 4. DE REVOLUTIONAIRE ORGANISATIE - Kenmerken - Sociale organisatie - Formele organisatie - Democratisch-centralisme - Organisatievormen - De sociaal-wetenschappelijke voor-stelling van de militante organisatie - Enkele praktijkvoorbeelden
- Conclusie
5. DE SOCIALE BEWEGING - Nadere karakterisering
van de sociale beweging - De sociale beweging en
de revolutionaire organisatie - Verschillende opvattingen
over de sociale beweging - De sociale beweging en Iran - Conclusie iv x xvii 1 7 9 10 13 15 17 18 19 21 23 26 27 27 29 32 34 35 39 42 47 49 49 50 53 56 59
6. IDEOLOGIE
- Problemen van ideologie - Definitie
- Het ideologiebegrip van Mannheim
Ideologie in de enge en in de brede zin - Ideologie en politiek
- Ideologie en utopie
- Ideologie en revolutionaire organisatie - Ideologie: conclusie
- Maatschappij en revolutionaire ideologie - Marxisme, .$OCialisme en Islam
- Kapitalisme en Iran: het marxistisch oogpunt - Klassenstrijd en
klassebewustzijn in Iran - De marxistische utopie
- Kritiek van het marxisme-leninisme op het islamitisch-socialisme - De ideologie van
het islamitisch-socialisme
Het islamitisch-socialisme in Iran - De revolutionaire Shi'ah-Islam
(Het Rode Shi'isme) - De islamitische utopie - De strijd van de Islam
- Kritiek van het islamitisch-socialisme op het marxisme - Conclusie 61 64 66 67 69 70 71 72 73 76 77 81 83 84 86 87 89 92 94 96 97
II. POLITIEKE EN SOCIALE FORMATIE VAN IRAANSE VLUCHTELINGEN IN HET BUITENLAND 7. INLEIDING
8. VLUCHTELINGEN UIT IRAN IN HET BUITENLAND 9. DE IRAANSE VLUCHTELING IN DE SOCIALE
EN POLITIEKE OMGEVING VAN HET GASTLAND - De sociale verkenning
- Overheidsinstanties - Politieke relaties
10. DE IRAANSE GEMEENSCHAP IN HET GASTLAND - Sociale af filiatie
ll. POLITIEKE FORMATIE
VAN IRANIËRS IN HET BUITENLAND - Groepsidentiteit - Sociale Karakteristiek - Politieke formatie - Politieke activiteiten LITERATUURVERWIJZING - 0 109 111 112 119 122 128 130 137 61 102 104 109 119 122 144
SUMMARY
This doctoral script goes. as the t:itle indicates. into two problems which have been explored:
In which way can we place revolutionary organization and revolutionary ideology in the post-revolutionary era of Iran. As we know, revolutionary thought and want. encapsulated in re vol utionai:y ideologies and
organiza-·,P··
tions. have a hJ.story o.f their own in Iran and have become of socio-histo-rical · significa.nee during a couple times in modern Iranian history. But the two revolutionary thoughts or ideologies. which are directed to create new and better worlds by destroyJ.ng the old and evil one, i.c. marxian-le-ninism and islamic-socialisme. didn't have the luck to win the hearts and minds of the uprising Iranian people in the revolutionary period of 1978/ 1979. In stead they have been destroyed by a repressive and authoritarian fundamentalist regime. Besides this tact. also major politica] and socio-cult ural changes have occured in the newly formed Island.c Republic ot Iran, This all turned upside down the perspectives of strategy, validity of ideology and the principles of orqanization of Iran's revolutionaries in such a way • that a reflect:ion is needed bot:h on re vol ut:ionary J.deolo-gies and organizations of Iran, in the light of t:heir future chances and possibilities of future significa.nee,
The script picks up the beqinnings of the marxian-leninist and islamic-so-cial ist moveme11t . .in I ra,: as the ideologies of the the suppressed classes and descx:J.bes in particular the circumstances and reasons why these ideo-logies cane into existance. The relation is la.id wit:h the changes brought about by European capitalism and the increasing impact of European cultu-re in I.ran. The script: takes up in short their historical line up to the Iranian revolution of 1979.
To question the life chances tor marx ian-leninism and islamic-social ism under the conditions of the Islamic Republic ot Iran a.fter 1979, necessa.-rily means to invest:igate the role o.f culture in Iran, especially the way the new-born political elite exploit:s islam ic cult ure. Is.la.mie traditJ.ons offer blueprints tor all spheres of life and society. By propagat:ing and controlling this by means of institutions and repression, helped by social control, the regime makes i t extremely hard for re vol utionary modernist and secularist elements to reach the consciousness of· the masses. To marx-ism this is anot:her form of false consciousness, bridging classantagonies by ignoring the mate rial bases of the social st:ructure and means of ex
ist-ance. But tor the moment a couple of factors take care for the reinforce-ment of islam.ic ideology amonq the Iranian masses. For exa.mple, the libe-rat.ion struqqle of the Iranian revolution eventually ended under the ban-ner of Islam,- the unifying t·orce of Islam (especially Shi' ah-Islam) deep-rooted .in history. life and culture, provides for a single identity there-by soc:i.ally upgrading the lower classes; the islamic clerqy, who have the supremacy on islamic knowledge and law; the different classes and soci.al strata, which keep e;;1.ch other in balance tor the sake of Islam or through Islam tor the sake of national unity. independence and autonomy ot
cultu-re• are mentioned .in the script. Looking for factors which may turn the suppressed workinq masses off the fundamentalist islamic ideology, which will qive rise to discontent and the need tor a more proper lower class-based and progressive piet ure• learns thei.r presence. but only tor fut ure
signi.f icance and under certain conditions.
Even i f the circumstances are very unfavourable tor the re vol utionary
or-ganizations to spread thei.r ideoloqi.es and work on overthrow:inq the req:ime to set up a new society-structure, the question remains i f the revolutio-nary organi.zations of Iran have any sense in continuinq the:ir revolutiona-ry aspirations. In this context the scri.pt deals with some vi.ewpoints on the theory of revolut:ion. wherein the emphasi.s on a decisive role of revo-lutionary qroups in brinqing about the revoluti.on and what happens durinq a re vol ut ion varies between a vol untaristic and determinist ic point of view. An att:empt is made to solve the problem of the compatibili.ty of
re-volutionary groups in non-revolutionaz:y situations. even i.f scholars like Werthei.m and Skoëpol downplay the importance of revol utionary organizati-ons and i.deologi.es to create a revolutionary situation or make the revolu-tion (as opposed to Debray's politico-mi.l:itary guerrilla-warfare). Due to the unstable and l:ittle profoundly rooted structures of Iran as a transi-tional type of society, a too determinist.ic approach of revolution, is stated as wrong. The script goes in to the importance of Debray' s and the marx ian vis ion on re vol ut ion tor the development of the re vol utionary
mo-vement i.n Iz:an, although the marxian theory takes revolution more as an inevitabl.e and irreversible process than Debray. who makes re vol ut ion the enterprise of a revolutionary vanquard. The reflecti.on on revolution con-cl udes considez::ir'g the opt ion of makinq the re vol ut ion is poss,ible • w:ith the enumeration of necessary preconditions for Iran' s revolutionary orga-ni.zati.ons to increase their chances on creating and controlling a
revolu-tionary si.tuation.
re-volutionary Ol'qanization. A revolutJ:onary organization has certa.in
featu-res connected with its way of operating. duties and tasks. A particular
teat ure is its pol itical and ideologie al objective and its non-instit ut io-n al existaio-nce iio-n society. Strategy, as the scope through which
revolutio-naries should operate. is seen as most important tor the organizational
characteristics as leadership, structure and form of the organization.
Mostly, political and military command are in one hand. A distinction is
made though. between terrorist and revolutionary organizations and activi-ties as in leninist traditions terrorism is rejected because of its
theo-x:etical inettectiveness. As aften is forgotten, a revolutionary
organiza-tion is a social organization as well. Social characterics of the
mem-bers of the z:evol utionary group ( classroots. education. but also sex and
age among others) determine tor apart the identity of the organization,
as they are variables tor passing on ideology • gene rating leadership and
form preconditions tor a succestul re vol utionary praxis. Besides the
soci-al organizaLion • the re is the tormal struct ure of the re vol utiona.ry
orga-nization. The tormal structure is closely re.lated to the strategy of the
revolutionary group and is determined by its tasks. methods of struggle
and revolutiona.ry goals. The organizational principles ela.borated by Lenin
have in gene rally been adopted by Iran' s re vol utionary organizations.
be-cause of the attention paid to the decision-making process within the
or-ganization known as democratic-centralism. and the care tor the relation
between revolutionary vanguard and the masses in order to create the
ut-most ettectiveness in revolutionary thought and deed. Democratic-centra-lism has its negative sides, and also the role of the party in the revolu-t:ionary movement is debated in Iran. 1'his illustrates the different paths the Tudeh-party, the Ira.nian People's Mojahedin en Fedayeen. and the Com-munist Party of Iran have taken in toppling the regime and generating a
socia.l re vol ut ion in the name of the suppressed classes. Apart trom the
organizational structures of revolutionary gr:oups. one can try tor
formu-late a social-scientitic model tor research and analysis on
revolutiona-ries and re vol utiona.ry organizations of Iran and elsewhere in the Middle
Ea.st (Ibrahim). The script learns that such a model or analysis is better
to be difterentiated in the three level approach on which the re vol
utiona-ry group fu.nctions and operates: the political. the anthropological and
the sociological level. Finally • the script deals also with experiences of
farms of revolutionary organization and activities in the past in particu-larly in Iran, which are of course of importance tor the retlection on the
necessity of structu.ring and professionalizing revolutionary organization
Next point of retlect.ion is the socia1 movement. The social movement is
seen as a rundarnental social feature and revolutionary mean tor reaching
the stage of re vol ut ion. Under .i.nvestigation is the reciprocal
relation-ship of social movement and re vol utionary organization. both being
chang-ing farces in society• breaking through insti tut ion al ized interests and
established values. Revolu~ionary organizations can hand alternative set
ot ideas and values and modes of action tor the moving masses. on which
they rely ra.ther thain tollowing institutionalized parties and ideologies.
On the other hand• social movements not always accept re vol utionary
orga-nizat:i.ons as the.ir leaders. But when a broad and progressive social
move-ment seems on the rise. or social conditions are favourable tor it • the
role of the revolutionary organization to politici.ze. revolutionize and
direct it, is evident. Although mostly ruling elites are capable of absor-bing the ai.ms of social movements. the particular situation of Iran (as in
many other Third Woz:ld countries) otters possiblities tor a challenging
social movement to turn into a revolutionary movement. That's why
interac-tive theories of social movements (which are dealt with along other
theo-ries of collective processes within social movements) are given pretei:ence in retlecting the relationship between revolutionary organization and
so-ciaJ. movement • because then the possibilities of the re vol utionary
organi-zation to enla:r:ge its re vol utionary act ion among the masses of Iran.
be-come visible.
The role of ideology of revolutionary organizations is taken in a broad
perspective in the script. Ideology is a complex concept• which is put
forward as a phenomenon in a concrete and simple dai.ly-lite situa.tion.
trom whei:e J.s sought tor a detinition. Then the theoretical concepts of
the standardwork of Mannheim on ideology (and utopia) are elaborated to
appraise revolutionary ideology and lay open the essentials of conflJ.cting
human interests trom the particular to the more general level in society.
These are expressed in a broader spectre of human thoughts. beliets. noti-ons, ideas and wishes. Typical tor the Mannheimian view on ideology is the emphasis on social conditions ot· social strata and groups responsible for
the gene rating. validity and adequacy of thought. Interest determined
thought or ideology can be taken apart and studied on their consequences
tor change and civilization. The fight tor the realization of marxian and islamic-socialist worldview by Iranian revolutionary groups should be seen
in this perspective.
ditterentiate and work
Then ideology is a mean tor groups and classes to
on acLive and constructive change and control of their social environment (i.c. society): .ideology becomes politicized.
al-though it .i.s not the stake ot the struggle, which is the utopia. This is
the point: to real ize utopia means to ove1:throw the ex isting order and
the overthrow of the existing order is only possible by creating a social
revolution. Marxian-leninist and islamic-socialist thought both otter the
categories of revolutionary thinking and reaching in utopia in Iran. as
ta:c as they re present the interests of the lower deprived classes of
Iran-ian society. On this level the I ranian re vol utionary organization is
saddled with the tast to develop ideology in accordance with the
develop-ment of class and society• but also can be confz:onted with the possibly
insupérable invalidity of the utopia and inadequacy of momentary ideologi-cal positions. With respect to both marxian and islamic-socialist thought,
the script catches up the basics ot revolutionary ideology in Iran, trace
out their roots, their ditterences and their goals (utopias), relate these
revolutiona1:y ideologies to developments in I ranian society. The problem
of the degree of compatability of marxism and Islam (Rodinson) is handled with on the levels of content and tormal ization • use and authorization of Islam while society develops. The script also goes into both the -::r.i.tiques
on each others ideological points of view. As tar as marxJ.an-leninist and
isla.mic-socialist thought can still be valid in postrevolutionary social
relationships and socio-political conditions of Iran is not so much deter-mined by the changes af ter the 1979-revol ut ion. but by the way and the de-gree I ranian re vol utionary organizations are able to handle these changes
within their ideology and are capable to keep faJ.th in the revol utionary
momentum of their ideology to the extent of the revolutionary alternative
tor the struggling working classes of Iran.
The second part of the script is the description of a fieldwork-research
and deals with the political and social fo1:mation of Iranian refugees in
the context of the question in what way tormer Iranian revolut;i.onaries and
Ira.nian revolut.ionary organizations continue their political activities
and ideology abroad. On two locations the fieldwork is done: Amsterdam
and Paris. The results of this fieldwork are represented in the following
tashion: Iranians applied tor politica] asylum on several reasons in ral periods. This is pointed out and quantitative data are given tor seral countr.ies. Being in their host-country• I ranian retugees tend to de
ve-l op re.lations with the outside world in a specif ic manner. A division is
made in the social field, relations with authorit.ies and political relati-ons. The latter was focussed on more specifically as J.t was crucial to the
abroad do employ available resources .tor political. financial and mobili-zation reasons. seen as a community in itself. social relations within the community of I ranian refugees tend to develop along pol itical l ines. as far as political past is involved. The community seems very close. and al-though politically active I ranians form only a minority • their organiza-tions were of importance tor developing community identity in the host-country,
vities.
because of their regular organizing of social and cultural
acti-The group of political active Iranians was spread over several political organJ.zations. The fieldwork showed how the colour of the organization de-termined group identity more than social characterics as age. sex. educa-tion and others, but signit icant exceptions are ment ioned. In gene ral the social composition of political groups was strikingly one-sided: young urban middle class people. mostly n~n. higher educated and westernized. The fieldwork traced out the coalitions made by the sympathisants of seve-ral re vol utionary I ranian organizations abroad • and the ideological rea-sons behind competition and coal:ition. Further attent.ion is paid to the role of existing politi.cal platforms, f rontorganizations, independant Iranians and the creation of act.ion sets abroad. and f inally the
organi-zation and issues of political, social and cultural activities.
-SAMENVATTING
Deze doctoraalscriptie gaat. zoals de titel al aangeeft. in op twee
pro-blemen die onderzocht zijn: I.
Op welke manier kunnen wij de revolutionaire organisatie en de
revolutio-naire ideologie plaatsen in het post-revolutiorevolutio-naire tijdperk van Iran. Zo-als bekend. hebben revolutionaire denkbeelden en wil, opgesloten in
revo-lutionaire ideologieën en organisaties, een eigen geschiedenis in Iran en
zijn een aantal keren in de moderne Iraanse geschiedenis van
sociaal-his-torisch belang geweest. Maar de twee revolutionaire ideologieën die zich
richten op een nieuwe en betere wereld en de oude orde vernietigen: het
marxisme-leniriisme en het is.lamitisch-socialisme, hadden niet het geluk
hart en geest te winnen van het in op::tand qekomen Iraanse volk in de
re-volutionaire periode van 1978/ 1979. In plaats daarvan werden zij
vernie-tigd door een repressief en autoritair fundamentalistisch bewind. Naast
dit gegeven hebben ook belangrijke politieke. sociale en culturele
veran-deringen plaatsgevonden in de nieuw gevormde Islamitische Republiek Iran.
Dit alles zette de gehanteerde concepten en perspectieven van strategie.
validiteit van de ideologie en de principes van organisatie van Iran's
re-volutionairen zodanig ondersteboven, dat een reflectie nodig is op zowel
revolutionaire ideologieën als revolutionaire organisaties van Iran in het licht van hun toekomsti.ge kansen en mogelijkheden en hun toekomsti.g belang in Iran's politieke arena.
De scriptie begint met het ontstaan van de marxistisch-leninistische en
islamitisch-socialistische beweging in Iran als de ideologieën van de ver-drukte klassen en beschrijft in het bijzonder de omstandigheden en redenen
waarom deze ideologieën tot leven kwamen. De relatie wordt gelegd met de
veranderingen door het Europees kapitalisme op gang gebracht en de
toene-mende invloed van de Europese cultuur in Iran. De scriptie neemt in het
kort de historische lijn op tot aan de Iraanse re vol ut ie van 1979.
De vraag naar de levenskansen van marxistisch-leninistische en
islami-tisch-socialistische ideologieën onder de condities van de Islamitische
Republiek Iran na 1979, houdt het onderzoek in naar de rol van de cultuur
in Iran, vooral de manier. waarop de nieuwe po.litieke e.lite de
islamiti-sche cultuur gebruikt. Is.lamitische tradities bieden ken-klare
ant-woorden voor a.Zle gebieden van het leven en de samenleving. Door dit te
propageren en te beheersen met behulp van instituties en onderdrukking en
geholpen door sociale controle. heeft het regime het extreem moeilijk
be-wustzijn van de massa's te bereiken. Voor het marxisme is dit: wE•er een
vorm van vals bewustzijn. het overbruggen van klassentegenstellingen door
de materi~le basis van de sociale structuur en middelen van bestaan te
ontkennen. Maar voor het moment zorgen een aantal factoren voor de
ver-sterking van de islamitische ideologie onder de Iraanse massa's. Bij
voor-beeld, de bevrijdingsstrijd van de Iraanse revolutie eindigde tenslotte
onder de vlag van de Islam; de eenmakende kracht van de Islam (in het
bij-zonder de Sh:i' ah-Islam)• die diepgeworteld is in de geschiedenis, het
le-. .,,..
ven en de cultuur• voorziet in een enkele ident;iteJ.t. waarbij de lagere
klassen een sociale opwaardering ondergaan; de .islamitische geestelijkheid
die de hoogste autoriteit bezitten over ~e .islamitische kennis en
wetge-ving; de verschillende klassen en sociale strata die elkaar in evenwicht
houden voor de zaak van de Islam of door de Islam voor de zaak van
natio-nale eenheid, onafhankelijkheid en autonomie van de cultuur; deze zijn in
de scriptie genoemd. Het zoeken naar factoren die de verdrukte massa.'s af
zouden kunnen wenden van de fundamentalistische islamitische ideologie,
die onvrede zouden kunnen aanwakkeren en de behoefte doen toenemen aan een
meer geëigend, op de lagere klassen gebaseerd en progressief plaatje~
leert dat ze er wel zijn, maar alleen in de toekomst en onder bepaalde
condities van belang kunnen worden.
Zelfs als de omstandigheden erg ongunstig voor de revolutionaire
organisa-ties zijn om hun ideologieën te verspreiden en te werken aan de val van
het regime voor het opzetten van een nieuwe maatschappijstructuur• dan
toch blJ.jft de vraag bestaan of Iran' s revolutionaire organisaties enige
zin zien hun revolutionaire aspiraties voort te zetten. In aez~ context
worden in de scriptie enkele theor.ieën over revolutie doorgenomen, waarin
de nadruk op een beslissende rol van re vol utionai1:e groepen in het op gang brengen van een revolutie en wat er tijdens de revolutie gebeurt, variëert
van een voluntaristisch tot aan een determinJ:stisch standpunt. Een poging
wordt gedaan het probleem op te .lossen van het bestaan van revolutionaire
groepen in niet-revolutionaire situaties. zelfs als wetenschappers als
Wertheim en Skof:pol het belang minimaliseren van revol utiona.ire organisa-ties en ideologieën in het creëren van een revolutionaire situatie of het
ma.ken van de revolutie (in tegenstelling tot Debra.y's politica-militaire
guerrilla-oorlogsvoering). Te wijten aan de instabiele en weinig
diepge-wortelde structuren van I ra.n als een typische overgangsmaatschappij. wordt
een te deterministische benadering van re vol ut ie afgeraden. De scriptie
gaat in op het belang van Debray' s en de marxistische visie op re vol ut ie
voor de ontwjkkeling van de revolutionaire beweging in Iran, ofschoon de
onomkeer-baar proces ziet en Debray van de re vol ut ie een onderneming maakt van de
revolutionaire voorhoede, De reflectie op re vol ut ie besluit in de
overwe-ging dat het maken van de re vol ut ie mogelijk is, met een opsomming van de
noodzakelijke voorwaarden voor Iran' s revolutionaire organisaties hun
kan-sen te doen toenemen in het creëren en beheersen van een revolutionaire
situatie.
Dit leidt vervolgens tot een nader onderzoek naar de interne karakteris-tieken van de re vol ut..ionaire organisatie. Aan een revolutionaire
organisa-tie kunnen bepaalde eigenschappen toegekend worden, als gevolg van zijn
manier van opereren• zijn plichten en zijn taken. Een bijzondere
eigen-schap is zijn politieke en ideologische doelstelling en zijn
niet-institu-tionele bestaan in de maatschappeij. Strategie, als de gezichtshoek van
waaruit de revolutionairen zouden moeten opereren, wordt als zeer
belang-rijk gezien voor de organisationele karaktistieken als leiderschap, struc-tuur en vorm van de organisatie. Meestal zijn politiek en militair
leider-schap in een hand. Een onderscheiding wordt echter gemaakt in
terroristi-sche en revolutionaire organisaties en activiteiten, omdat in de
leninis-tische tradities teri·orisme wordt verworpen vanwege zijn theoretische
in-effectiviteit, zoals vaak wordt vergeten is een revolutionaire organisatie ook een sociale organisatie, Sociale karakteristieken van de leden van de
revolutionaire groep (klasse-oorsprong, opleiding, maar o.a. ook geslacht
en leeftijd) bepalen voor een deel de identiteit van de organisatie, omdat zij variabelen zijn in het doorgeven van de ideologische betekenissen, het leiderschap genereren en precondities zijn voor een succesvolle revolutio-naire praxis. Naast de sociale organisatie kent de revolutiorevolutio-naire organi-satie een formele structuur. De formele structuur is nauw verbonden met de
strategie van de revolutionaire groep en wordt bepaald door zijn taken,
methoden van strijd en revolutionaire doelen. De organisationele principes
uitgewerkt door Lenin zijn over het algemeen overgenomen door de Iraanse
revolutionaire organisaties door de aandacht die wordt gegeven aan het be-sluitvormingsproces binnen de organisatie. bekend als
democratisch-centra-lisme, en de zorg vooi· de relatie tussen revolutionaire voorhoede en de
massa's om een uiterste effectiviteit te bereiken in revolutionaire
ge-dachte en daad. Democratisch-centralisme he~ti.. zijn .ne9atieve zijden, en
ook de rol van de partij in de revolutionaire beweging staat ter discussie
in Lran. Dit illustreert de versch.i.llende wegen die de Tudeh, de Iraanse
Vo.lksModjahedin en de Fedaii, en de Communistische Partij van Iran zijn
ingeslagen om het regime ten val te brengen en een sociale revolutie op te wekken in naam van de verdrukte klassen. Los van de organisationele struc-turen van revolutionaire groepen, is het mogelijk een
sociaal-wetenschap-pel ijk model te formuleren voor onderzoek en analyse naar re vol ut ion ai ren
en revolutionaire organisaties van Iran en elders in het Midden-Oosten
(Ibrahim). De scriptie leert dat een dergelijk model of analyse beter kan
door te onderscheiden naar de drie niveaus waarop een re vol utiona.ire groep functioneert en opereert: het politieke. het antropologische en het:
socio-logische niveau. Tenslotte behandelt de scriptie ook de ervaringen met
vormen van revolutionaire organisatie en activiteiten van het verleden. in het bijzonder in Iran:. die vanzelfsprekend van belang zijn voor de
reflec-tie op de noodzaak van het structureren en professionaliseren van de
revo-1 utionaire organisatie om een uitdagende kracht te worden en te leren van
gemaakte fouten.
Het volgende punt van reflectie is de sociale beweging. De sociale
bewe-ging wordt gezien als een fundamentele sociale gebeurtenis en
revolutio-nair middel om de t-ase van de sociale re vol ut ie te bereiken. Onderzocht is
de wederkerige relatie tussen sociale beweging en revolutionaire organisa-tie. Beide zijn veranderingskrachten in de samenleving. die geinstitutio-naliseerde belangen en gevestigde waarden doorbreken, Revolutionaire
orga-nisaties kunnen de bewegende massa's een alternatief ideeën- en
waarden-stelsel en manieren van actie en handelen aanreiken, waarop zij vertrouwen kunnen• meer dan de geinstitutional iseerde partijen en ideologieën te vol-gen, Aan de andere kant zullen sociale bewegingen revolutionaire organisa-ties niet steeds als leiders accepteren. Wanneer echter een brede en
pro-gressieve sociale beweging in opkomst schijnt. of de sociale condities
zijn er gunstig voor. dan is de rol van de revolutionaire organisatie
evi-dent in het politiseren, revolutioneren en dirigeren. Alhoewel in de
re-gel heersende elites in staat zijn de doelen van de sociale beweging te absorberen. biedt de bijzondere situatie van Iran (zoals in meerdere Derde
Were_ldlanden) mogelijkheden voor de uitdagende sociale beweging zich te
ontwikkelen tot een revolutionaire beweging. Om deze reden is aan
interac-tieve theorieën van socia.le bewegingen (die kort behandeld worden samen
met andere theorieën van collectieve processen binnen de sociale beweging)
de voorkeur gegeven in de reflectie op de relatie tussen revolutionaire
organisatie en sociale beweging. omdat dan de mogelijkheden van de
revolu-tionaire organisatie zijn revolutionaire actie te vergroten onder de
mas-sa's. duidelijk worden,
De rol van de ideologie van revolutionaire organisaties wordt in de
scrip-tie in een breed perspectief genomen. Ideologie is een complex begrip,
dat naar voren wordt gebracht als een verschijnsel in een concreet en een-voudig dagelijks voorbeeld, van waaruit naar een definitie wordt gezocht.
Dan worden de theoretische concepten van het standaardwerk van Mannheim ove1: ideolog.ie (en utopia) ui.tgewerkt om revo.l utiona.ire ideologie op
waar-de te schatten en de kern open te leqqen van conf'licterende menselijke
be-langen vanaf het bijzondere tot het meer algemene niveau in de
samenle-ving. Deze worden uitgedrukt Jn een bre;der spectrum van menselijke gedach-ten, geloof. denkbeelden• ideeën en wensen. Kenmerkend voor Mannheim' s
vi-sie op ideologie is de nad1·uk op sociale condities van sociale strata en
groepen, die verantwoordelijk zijn voor het ontstaan, de validiteit en de
adequaatheid van de denkwijzen. Belangenbepaald denken of ideologie kan
afzonderlijk worden genomen en bestudeerd op zijn gevolgen voor
verande-ring en beschaving. De strijd om de verwerkelijking van het marxistische
of islamitisch-socialistische wereldbeeld door Iraanse revolutionaire
groepen moet in dit perspectief worden gezien. Dan is ideologie een middel voor groepen en klassen zich te onderscheiden en te werken aan een actieve en constructieve verandering en beheers.ing van hun sociale omgeving (resp.
samenleving): ideologie wordt verpolitiekt• alhoewe.l het niet de inzet is
van de strijd; dat is de utopie. Dit is het punt: om de utopie te
verwer-kelijken zal de bestaande orde omvergeworpen moeten worden en het
omver-werpen van de bestaande orde is alleen mogelijk door de sociale re vol ut ie.
De marxistisch-leninistische en islamitisch-socialistische ideologie
bie-den beide de categorieën voor het revolutionaire denken en het bereiken
van de utopie in I :r:an. voorzover zij de belangen vertegenwoordigen van de
lagere• verarmde klassen van de Iraanse samenleving. Op dit niveau is de
Iraanse revolutionaire organisatie opgezadeld met de taak de ideologie te
ontwikkelen in overeenstemming met de ontwikkeling van de k.lassen en de
samenlevi.ng, Maar zij kan ook geconfronteerd worden met de mogelijke
on-overkomelijke ongeldigheid van de utopie en de inadequaatheid van huidige
ideologische posities, Met betrekking tot zowel de
marxistisch-leninisti-sche, als de islamitisch-socialistische ideologie gaat de scriptie in op
de grondslagen van de revolutionaire ideologie in Iran. traceert hun
wor-tels. hun verschillen en hun doelen ( utopia' s). betrekt deze re vol ut ion
ai.-re ideologieën op de ontwikkelingen in de Iraanse samenleving. Het
pro-bleem van de mate van verenigbaarheid van marxisme en Is.lam ( Rodinson)
wordt gehantee1:d op de niveaus van de .inhoud en formalisering, het gebruik
en de autorisering van Islam, onder voortschrijdende ontwikkeling van de
samenleving. De scriptie gaat evenzeer in op de kritieken op beider
ideo-logische standpunten. In zoverre marx istisch-lenin.istische en islamitisch-socialistische denkwijzen nog hun geldigheid kunnen hebben in
postrevolu-tionaire sociale relaties en socio-politieke condities van Iran, wordt
door de manier waarop en de mate waarin Iraanse revolutionaire organisa-ties in staat z.ijn deze veranderingen op te nemen in hun ideologie en
ge-loof kunnen houden in het revolutionaire moment van hun ideologie tot de
hoogte van het revolutionaire alternatief voor de stri.jdende arbeidende
klassen van Iran.
Het tweede deel van de scriptie omvat de beschrijving van een
veldwerkon-derzoek en behandelt .Je politieke en sociale formatie van Iraanse vl uchte-lingen in de context van de vraag op welke ma.nier voormalige Iraanse
revo-lution.airen en revolutionaire organisaties hun politieke activiteiten en
ideologie voortzetten in het buitenland. Het veldwerk vond plaats op twee
lokaties: Amsterdam en Parijs. De resultaten van het veldwerk zijn op de
volgende wijze gepresenteerd: Iraniërs vroegen om diverse redenen en in
verschillende perioden politiek asiel aan. Hoe dit in zijn werk gaat is in het kort uitgewerkt. Tevens zijn aantallen voor verschillende 1 anden
gege-ven. In het gastland tendeerden de Iraanse vluchtelingen relaties met de
buitenwereld te ontwikkelen op een e.igen manier. Een verdeling is gemaakt
naar relaties op het sociale vlak, met autoriteiten en politieke relaties. Het laatste krijgt de meeste aandacht in de scriptie, omdat het het nauwst verband houdt met de onderzoeksprobleemstelling: sympathisanten van
Iraan-se revolutionaire organisaties in het buitenland maken veelzijdig gebruik
van beschikbare hulpbronnen in het gastland voor politieke. f ina.nciële en
mobilise:r:ingsdoeleinden. Beschouwd als een gemeenschap op zichzelf.
neig-den de sociale relaties binnen de gemeenschap van .Iraanse vluchtelingen
zich te ontwikkelen langs politieke lijnen. in zoverre van een politiek
verleden sprake was. De gemeenschap scheen tamelijk gesloten, en alhoewel
politi.ek actieve Iraniërs slechts een minderheid vormden, waren hun
orga-nisaties belangrijk voor de gemeenschapsidentiteit. omdat zij regelmat,ig
soci.ale en culturele activiteiten organiseerden. De groep van politiek
ac-tieve Iraniërs was verdeeld over een aanta.l politieke organisaties. Het
veldwerk toonde aan dat de kleur van de organisatie de groepsidentiteit
meer bepaalde dan socia.le karakteristieken als leeftijd. geslacht.
oplei-ding en andere, maar significante uitzonderingen worden vermeld. In het
algemeen was de soc.iale samenstelling van de politieke groepen opvallend
eenzijdig: jonge, stedelijke middenklassers. meestal mannen, hoger
opge-leid en verwesterd.
Het veldwerk heeft de coalities in kaart gebracht die door de
sympathisan-ten van de verschillende re vol ut ionaire organi.saties in het buitenland
competitie en coalitie weergegeven. Verder wordt aandacht besteed aan de
rol van bestaande poLitieke platforms. trontorganisaties. onafhankelijke
Iraniërs en de vorming van action sets in het buitenland, en tenslotte de organisatie en de issues van politieke, sociale en culturele activiteiten,
- 0
INTRODUCTIE
Kort nadat in 1979 de Islamitische Republiek Iran was uitgeroepen na twee jaar van grootschalige onrust, kwam een einde aan een kortstondig legitiem leven van links-revolutionaire groeperingen in Iran. De strijd om het be-houd van hun bovengronds bestaan ging verloren, toen de overwinnaars van de revolutie: de islamitische geestelijkheid gesteund door de traditionele klassen van bazaar en elementen van de nationale bourgeoisie van hun op-portunisme en eigenbelang gebruik maakten en met de goedgelovigheid van het gros van de verpauperde massa's in de steden en kleine boeren op het platteland, de Iraanse samenleving volgens het concept van Ayatollah Kho-meini islamiseerden.
De spijtige aftocht van Iraans hoop op een progressieve toekomst, die ge-paard is gegaan aan een versteviging van de greep van de islamitische mol-lah' s op de samenleving, is aanleiding geweest de toestand van de links-revolutionaire beweging van Iran van dit moment te problematiseren.
In het kader van het doctoraal leeronderzoek, ben ik tot een onderzoeks-ontwerp gekomen, waarin ik mijn vermoeden uitte dat belangrijke wijzigin-gen in de revolutionaire organisatie en in de revolutionaire opvattingen
(ideologie) hadden plaatsgevonden als gevolg van de nederlaag na de revo-lutie.
Meer in het bijzonder richtte mijn vraag zich hoe de links-revolutionaire organisaties van Iran de veranderingen sinds de revolutie hadden verwerkt met het oog op het behoud van hun revolutionaire kansen.
Drie maanden in Parijs in 1986 en drie maanden in Amsterdam in 1987 heb ik mij gemengd onder de Iraanse politieke vluchtelingengemeenschap met het doel mij hun ervaringen, denkwijzen en toekomstverwachtingen eigen te ma-ken, ben ik meegegaan in hun discussies en activiteiten, heb ik inzicht gekregen hoe de vluchtelingen en hun organisaties functioneren, welke de hete hangijzers zijn en langs welke ideologische lijnen de vluchtelingen zich formeren. Al ten tijde van de laatste Shah ontwikkelden Iraanse vluchtelingen in Europa en de Verenigde Staten een effectief netwerk voor de beinvloeding van de westerse publieke opinie (zie: Tibi, 1979).
De revolutionaire organisaties van Iran hebben niet kunnen voorkomen dat samen met Ayatollah Khomeini, fundamentalistische denkbeelden van de Islam in Iran opbloeiden en de richting van het revolutionaire proces konden be-palen. Zij hebben niet kunnen voorkomen dat de mollah's in buurt en wijk vat kregen op de opstandige massa's en de leiding veroverden in de opstand tegen de Shah en de overheersing van het Westen in Iran.
De revolutionaire organisaties, die bijv. in de staking van Abadan in 1978 (Tudeh) en de Teheraanse stadsguerrilla op 10 en 11 februari 1979 (Fedaii en Modjahedin) zich actief manifesteerden, hebben er niet de verwachte mo-bilisatie aan hun zijde door gekregen. De revolutionaire strijd tegen anti-democratische heersers, onderdrukkende regimes, bezittende klassen, vreemde overheersing, sociale onrechtvaardigheid, armoede en achterstel-ling die zijn wortels al had sinds het begin van deze eeuw, zou met de re-volutie in een overwi~ning hebben moeten eindigen.
De slag die de consolidatie van het Islamitische regime het revolutionair verzet heeft toegebracht, heeft een nieuwe fase ingeluid van heroriëntatie op de revolutionaire doelstellingen, hergroepering van revolutionairen en de herbezinning op de revolutionaire strategie en ideologie. Misschien nog belangrijker voor de toekomst van de revolutionaire beweging van Iran is de verwerking van het unieke feit van de revolutionaire ervaring.
Voorlopig worden echter de massa's van waaruit de revolutionaire organisa-ties hun revolutionair potentiëel moeten onttrekken, voortbewogen door de demagogie en retoriek van de Islamitische Republiek, die de overwinning op het imperialisme aan zich zelf, c.q. de wederopleving van de Islam, toe heeft geschreven. Verder dwingt bijv. het verdrijven van het Amerikaans kapitaal uit Iran en de ermee verbonden inheemse comprador-bourgeoisie tot nieuwe analyses over de machts- en klassenstructuur van Iran in relatie tot de mogelijkheden van de revolutionaire klasse in de ontwikkeling van de Iraanse samenleving en de taken van de revolutionaire organisaties hierin.
Aan de andere kant is het bekend dat de diversificatie onder de revolutio-naire groeperingen van Iran een veelheid van ideologische inhouden weer-spiegelt. De overleving van een revolutionaire organisatie houdt nauw verband met de wijze waarop hij de revolutie en de periode erna in zijn ideologie, strategie en organisatie heeft weten te verwerken ten opzichte van de andere revolutionaire organisaties en ten opzichte van zichzelf. Het veldwerk had in deze probleemstelling licht moeten brengen. Echter, de toegang tot deze groepen leverde de nodige problemen op. Ten eerste werd dit veroorzaakt door de meer dan natuurlijke achterdocht tegen (westerse) nieuwsgierigheid en voorts de afwezigheid van de behoefte informatie aan buitenstaanders door te geven. En verder was er ook de vraag wat er met de onderzoeksgegevens zou worden gedaan.
Alhoewel ik tot een voldoende vertrouwensrelatie met de politieke kern van van de vluchtelingengemeenschap heb kunnen komen, was de
vluchtelingen-groep, ook al ging er veel politieke activiteit van uit, niet het meest aangewezen om via de methodiek van het veldwerk zicht te krijgen op de ideologische routes van de revolutionaire beweging van Iran, ondanks hun wortels met verschillende Iraanse revolutionaire oganisaties. Het argument was vrij eenvoudig. Politieke vluchtelingen werden geconfronteerd met to-taal andere omstandigheden dan Iran, stonden tegenover een geheel andere politieke wereld met een andere politieke cultuur, en waren ook op betrek-kelijk willekeurige wijze in het gastland aangekomen. Dit schiep een
pro-·~
blematiek van geheel eigen aard, ook al had de vluchteling de banden met zijn revolutionaire groep aangehouden. De oorspronkelijke probleemstelling werd daardoor op een ander niveau geworpen, terwijl anderzijds het veld-werk licht wierp onder welke condities en met welke mogelijkheden Iraanse vluchtelingen zich langs politieke en sociale lijnen in het gastland for-meerden en profileerden. Een beschrijving hiervan is in deel II opgenomen. Terugkerend naar de oorspronkelijke probleemstelling: nieuwe ideologi-sche posities scheppen de vraag onder welke voorwaarden deze tot stand zijn gekomen. Deel I van de scriptie wil daarom een kader scheppen van factoren, die van belang zijn voor het proces van overwegingen en opgaven, waarvoor de Iraanse revolutionaire beweging, zowel de marxistische als de islamitisch-socialistische, zich in deze fase van de strijd gesteld ziet. In deel I ga ik in op de bijzonderheid van de maatschappelijk-historische context van Iran voor marxistisch-leninistische en islamitisch-socialisti-sche organisaties en ideologie, en probeer ik de verbindingen te leggen tussen de sociale revolutie, de revolutionaire organisatie, de sociale be-weging en de ideologie.
De ontwikkeling van het marxisme en het islamitisch-socialisme in Iran kan niet los gezien worden van ontwikkelingen die zich sinds de intrede van het kapitalisme in Iran hebben voorgedaan. Beide zijn niet alleen ideolo-gieën van politieke groepen, maar stellen wereldbeelden voor, culturele, sociale en politieke noties die door sociale groepen in hun bestaan gebe-zigd worden om hun maatschappelijke positie te verbeteren en te verduide-lijken.
Aan de andere kant heeft de geschiedenis van Iran laten zien dat onder-drukking van de opkomst en verspreiding van deze noties een systematisch onderdeel van de regeringspolitiek is geworden. In de eerste twee hoofd-stukken ga ik hier op in.
Vervolgens vind ik het nodig de theoretische concepten van de revolutie als maatschappelijk verschijnsel tegenover de revolutie als politieke doelstelling van revolutionaire groepen te plaatsen (hfdst. 3). Ook de
re-volutionaire organisatie heeft zijn kenmerken, werkwijze en structuren. Hierover gaat het vierde hoofdstuk. Sociale bewegingen kunnen een belang-rijke factor zijn in het op gang brengen van het revolutionair proces. Op met name de relatie tussen de revolutionaire organisatie en de sociale be-weging wordt in hoodstuk 5 ingegaan. Ideologie is een belangrijk concept. Het kenmerkt de ene revolutionaire organisatie naast de andere, maar het schept ook vragen ~naar de relevantie van het gehanteerde revolutionaire gedachtengoed en de haalbaarheid van het andere maatschappijbeeld. Het hoofdstuk over de ideologie (hfdst. 6) wordt geconcretiseerd in de essen-ties van de revolutionaire maatschappij-visie van het marxisme-leninisme en het islamitisch-socialisme, waarbij ook ruimte wordt gegeven aan de on-derlinge conflictpunten.
-I. THEORETISCH RAAMWERK -1. HISTORISCHE ACHTERGROND
Alhoewel Marx zei dat ideeen ontstaan vanuit de concrete materi~le situa-tie, zal hij het er niet mee oneens zijn geweest, dat de verbreiding ervan plaats vindt door middel van de cultuur en dat bepaalde concrete materiële situaties ook de ingang van ideeën van andere culturen in de eigen cultuur mogelijk maken. Het feit, dat uit andere culturen ideeën worden
overgeno-·•l>"'
men, hoeft niet alleen maar in verband te staan met de verrijking van de mogelijkheden van de heersende klassen. Ook de onderdrukte klassen kunnen gewapend met het gedachtengoed, dat in een andere sociaal-historische si-tuatie en onder andere materiële condities is ontstaan, zich sterken in hun strijd tegen hun onderdrukkers.
Niet alleen sociale klassen en hun politieke vertegenwoordigers, maar ook idee~nstelsels staan in een spanningsveld, dat tot uiting moet komen in een of andere vorm van machtsstrijd. Van de andere kant kunnen ideeënstel-sels zonder aan een concrete materiële en socio-historische situatie te refereren geen bestaanswaarde hebben.
Anders gezegd, het maatschappelijk proces van de ontwikkeling van ideolo-gieën kan niet anders bestaan dan uit de voortdurende wisselwerking tussen de bestaansvoorwaarden van het moment, de "werkelijkheid", de voorstellin-gen, idee~n, geesteshoudingen, opvattingen e.d. hierover, en de machts-strijd tussen de sociale groepen voor wie die werkelijkheid elk een andere betekenis heeft.
De verandering in de bestaanscondities van een sociale groep en de veran-dering in de machtsverhouding tussen de verschillende sociale groepen ma-ken culturele verandering een feit. Ik vind deze twee factoren in sterke mate bepalend voor de opkomst en neergang van ideologie~n.
Binnen dit proces van verandering van denkwijzen in de samenleving, neemt de revolutionaire organisatie als politieke vertegenwoordiger van de radi-caalste belangen van een sociale groep, een aparte plaats in. Na een his-torisch overzicht, die de wortels in hun socio-hishis-torische context weerge-ven van de radicale en revolutionaire ideologieën in Iran (
\:Jl..,;tl)
l. (en hun tegenhangers), wordt dieper ingegaan op de problemen van revolutie, revolutionaire organisatie en revolutionaire ideologie in het tegenwoordi-ge Iran.Westerse denkbeelden, die in Iran sinds de l9e eeuw invloed hadden op de samenleving, hadden op twee manieren uitwerking op het denken en de opvat-1. In het Nederlands worden de Perzische woorden qua klankkleur vaak
tingen van de verschillende sociale lagen van de bevolking - een proces, dat voorlopig nog niet uitgekristalliseerd lijkt: men nam westerse ideeën op, en men verwierp ze door het ontwikkelen van een tegenideologie.
In het algemeen is de inwerking van denkbeelden of ideologieën uit de an-dere cultuur en de respons van de oorspronkelijke cultuur toe te schrijven aan het betrokken raken van de Iraanse samenleving in internationale poli-tieke en economische structuren.
Tsaristische Rusland en Engeland breidden in de 19e eeuw aanzienlijk hun invloed in Iran uit. Iran dat geen grootmacht was in de 19e eeuw had hier-tegen weinig verweer. Bovendien stelde Iran zijn grenzen open voor buiten-landse ondernemingen, voornamelijk om de inkomsten voor de hofhouding van de Shah (
O~
). De concurrentie van de buitenlandse ondernemingen op de binnenlandse produktie en handel en de voorkeur van de Khadjaren-(/~ij)
Shah voor deze ondernemingen leidde op een gegeven moment tot scherpe bin-nenlandse protesten van degenen, die onder deze willekeur leden (bijv. als eerste de Tabaksopstand van1981-1892)~'
Het protest richtte zich in eerste instantie minder op de buitenlandse in-menging dan op de concessie-politiek van de autocratisch regerende Shah. De successen die de liberaliseringsbeweging in Europa had gehad en de an-ti-absolutistische beweging, die in tsaristisch Rusland op gang was geko-men, waren tot in de intellectuele kringen van Iran doorgedrongen. Maar ook de bescherming, die de expanderende staten ten noorden en westen van Iran aan hun kooplieden en ondernemingen gaven, en de ontwikkeling, die hun industrie en techniek hadden genomen, hadden hun uitwerking in Iran niet gemist. De dreiging die er vanuit het buitenland op de toenmalige so-ciale en economische verhoudingen uitging, zou tot catastrofale verande-ringen in Iran hebben geleid als er vanuit de verschillende sociale lagen in Iran niet al zelf op gereageerd was.
Een bron, die een verbinding kon maken tussen alle lagen van de bevolking was de Islam
(r~').
Een van de eersten was Sa'id Djamal al-Din
'Afghani'(J~l~.:JlJ4
(of'Asadabadi'IU">4î~ll
die een "islamitische respons op het imperialis-me" formuleerde, een dynamische en eigentijdse Islam, die rekening hield met de bestaande sociale, politieke en economische eisen om af te komen van ''het interne despotisme van de heersende tirannen en de externe uit-buiting van hun koloniale meesters" (Irfani, 1983: 19; vert. ES). Maar vanuit de traditioneel islamitische kringen" ... bestond nog niet echt de behoefte om het volk te mobiliseren voor de verdediging van een abstracte 1. Guillet, 1983.en geidealiseerde Islam." (Arjomand, 1984a: 199; vert. ES).
Het probleem, dat de bezittende klassen die dagen te klaren hadden, was de machtsinperking van de despotische Shah. De verzekering van het gebruik en de vruchten van hun eigendom was niet meer gegarandeerd, als zij geen invloed konden uitoefenen op de politieke besluitvorming. Dan ook konden zij het maximumprofijt halen uit de toegenomen handels- en kapitaalsacti-viteiten, die door Engeland en Rusland in Iran werden ontplooid. Dit laat-ste stond minder ~n tegenspraak met hun belangen, dan de beperkingen die ziJ ondervonden van de heersende macht van de Khadjaren-Shah. Molkom Khan
( t:.;l::;.
rSJo)
vertolkte de ideeën van deze sociale laag en verlangdepoli-t 1.
tieke hervormingen naar voorbeeld van he Engelse parlement. In deze bo-bovenlagen van de Iraanse samenleving onstond een reformistische beweging, gevoed door ideologieën met een onmiskenbaar westerse inslag, die voorza-gen in een uitbreiding van hun nationale economische machtspositie (of de
2.
'beweging van de opkomende bourgeoisie in Iran' ). De .lagere klassen, die voor hun middelen van bestaan grotendeels van deze klassen afhankelijk wa-ren, waren behulpzaam aan de onbeperkte macht van de Shah in de Constitu-tionele Revolutie van 19D6-1909 een einde te maken.3·
In dezelfde tijd waren cellen van de Russische Sociaal-Democratische Ar-beiderspartij actief in de olie-industrie rond Bakoe (
fi~). Dit gedeelte
van Azerbaidjan(\:J~4;5Î)
was nog maar kort ervoor door tsaristisch Rus-land op Perzi~ veroverd. In de olievelden werkte nog steeds een substanti-ele hoeveelheid Perzische seizoensarbeiders, die in aanraking kwamen met de ideeen van de opkomende arbeidersbeweging in Bakoe. Deze ideeën verspreidden ze in hun thuisbasis in Perzisch Azerbaidjan, vooral in Te-briz (j!.Jil).
Keerpunt was de uitzonderlijke positie die zij er als onge-bonden arbeiders innamen. Dat was ook de reden dat zij zich als arbeiders organiseerden. Eigen.lijk waren het alleen maar de seizoensarbeiders die in staat waren de communale banden te overwinnen waar de meeste van de lagere. . d 4.
Perzische sociale strata zich aan het begin van deze eeuw in bevon en. Alhoewel de religie, de Is.lam, nog steeds de belangrijkste ondergrond voor het sociale en politieke denken van deze groep arbeiders was, drongen in l. Ravasani, 1973: 80.
2. Jazani, 1980: 3.
3. Een marxistische verklaring waarom nationalistische en anti-imperialis-tische tendenzen in deze Constitutionele Revolutie van minder be.lang waren, wordt gevonden in Jazani, 1980: 1-11, en Ravasani, 1973.
L~. Abrahamian (1982: 36): "The comrnuna.l ties - especia.l.ly those based on communal tribal lineages, religious sects, regiona.l organizations, and paterna.listic sentirnents - cut through the horizonta.l classes, streng-thened the vertical communal bounds, and thereby prevented latent eco-nomie interests from deve.loping into manifest politica.l farces.".
de omstandigheden van de Bakoeêr olie-industrie de marxistische gezichts-punten er wel in door: de strijd tussen arm en rijk, tussen het uitzichts-loze van de verpaupering als arbeider of handwerksman, en de gebruikers van hun arbeidskracht. Ook onder de Perzische emigranten in Istanboel
Cj
.Ji'
~f)
en de onafhankelijke Armeense kolonie in Tebriz, vonden marxis-tische ideeën ingang. TaleboufC.J~lb)
uit Tebriz bijv. vond in het socia-lisme aansprekende ideeën van communasocia-lisme gekoppeld aan betrokkenheid met het lot van de arme,!:1 en Mirza Agha Khan(\:./(;.11f
y~) pleitte voor
gelijk-heid en gelijkberechtiggelijk-heid op materiële basis.1"De uitwerking van de Constitutionele Revolutie was ongunstig diegenen, die aan de denkbeelden en opvattingen van de cultuur van het traditionele Iran vooraanstaande posities konden ontlenen, zoals de gevestigde islamitische geestelijkheid en zij die er hun zekerheden en waarden in het sociale ver-keer en hun bestaan in vonden. De nieuwe moderniserende elite van de be-zittende klasse, boorde met de despotische Khadjarenstaat zijn samenhang met de islamitische religieuze stand de grond in, terwijl onder de stede-lijke middenklassen van bazari
Ctr)I)~)
en huisindustriëlen een crisis was ontstaan door een tiental jaren veranderingen in de economische structuur ..,.,
Shaikh Fazl-ollah NuriC<J),;}
~IP ~), die dit soort protesten om zich heen verzamelde, ontvouwde een ideologie, die toegankelijk was voor de tegenstanders van het parlementarisme, die door de hervormingen in hun belangen werden bedreigd.2" Met Nuri als voornaamste representant ontstond een fundamentalistische beweging, die een in de islamitische tradities ge-worteld contrapunt vormde tegen de westerse en kapitalistische invloeden. De ideologie streefde naar het eerherstel van de traditionele rol en in-vloed van de Islam en de geestelijkheid in de politiek en de samenleving; het nam de verdediging van de Islam op zich tegenover de dreiging van het Westen en het benutte de steunpunten van de eigen cultuur om aan de ver-wester lij king tegenwicht te bieden door vasthoudender te wijzen op de su-perioriteit en de geldigheid van de eigen tradities en opvattingen.3" De belangrijkste vier ideologische posities, die de Iraanse sociale klas-sen innamen, nadat het westerse kapitalisme definitief het proces van eco-nomische transformatie in Iran had ingezet, waren dus:als gevolg van het ontstaan van een kapitaalsaccumulerende bourgeoisie en een arbeidersklasse:
1. Ravasani, 1973: 117-121. 2. Arjomand, 198L1a: 202.
3. De traditionalistische ideologie van de Islam heeft zich in Iran op een specifieke WlJZe gemanifesteerd door de ontwikkeling van het Shi'isme binnen één staatkundige eenheid. (vgl. o.a. Arjomand, 1984a).
1. het burgerlijk liberalisme: moderniseerders en kapitaalbezitters, die de bezittende klassen van de nieuwe structuren werden; die zich toene-mend door westerse waarden, nieuwe produktietechnieken en winst lieten leiden; die toenemend de Islam ter zijde schoven als leidraad voor hun beslissingen, zowel op staatsniveau als in het dagelijks leven;
2. het proletarisch-socialisme: ontwortelde handwerkslieden en verpauperde kleinhandelaren, die het zoeken naar middelen van bestaan alleen kwamen te staan en hun jiensten moesten aanbieden aan de opkomende bourgeoisie een in hun belangen lijnrecht tegenover de bourgeoisie en het
imperia-lisme kwamen te staan, en de opkomende arbeidersklasse;
als gevolg van het afbrokkelen van de traditionele produktiestructuren en de ermee verbonden communale banden en waardenpatronen, ontstonden cultu-rele antwoorden' die hun wortel hadden in de Shi 'ah Islam1. (
r..t,,I
~):
3. de moderne en progressieve Islam: kleinburgerij, kleine boeren en deermee verbonden islamitische clerus, die hun economische vooruitzichten ingesteld hadden op de nieuwe situatie; die het terrein wilden terug-winnen, dat dreigde verloren te gaan onder invloed van het imperialisme en de comprador-bourgeoisie; die zich ook afzetten tegen het despotisme van de aristocratie en het grootgrondbezit; die in het tijdperk van de vooruitgang en de techniek in de Islam een nieuwe rol zagen;
4. de traditionele en fundamentalistische Islam: de aristocratie en de be-dreigde bezittende klassen en handelaren (en de ermee verbonden islami-tische geestelijkheid), die door de aard van hun gehanteerde produktie-wijze en handelswaar, overvleugeld werden door de nieuwe bourgeoisie en de westerse handelshuizen; die anti-imperialisme koppelden aan het her-stel van de oude structuren en de oorspronkelijke rol van het geloof. Twee van deze ideologische posities komen in deze scriptie aan bod, en wel in hun revolutionaire vorm: het marxisme en het islamitisch-socialisme. Het burgerlijk liberalisme kreeg, nadat na de Eerste wereldoorlog Engeland eerst orde op zaken had gesteld met de installering van kozakkencommandant Reza Khan ((:Jl;..
~))
in 1921, die enige jaren later de Pahlawi (\$~)
dictatuur vestigde, het aanzien van een moderniserings- en ontwikkelings-ideologie. Vooral het Brits kapitaal ondervond hiermee de meest gunstige voorwaarden voor de exploitatie van Iran's hulpbronnen en Iran's arbeids-reservoir, de deelneming in en de financiering van de industrié~e infra-structuur en de voortschrijdende afzet van zijn industri~le produktie. On-danks het feit dat sindsdien onder de Pahlawi-dictaturen van Reza Shah, en sinds 1941 van Mohammed Reza (
