Liber Magistri Avicenne

(1)

editie L.J. Vandewiele

bron

Liber Magistri Avicenne. In: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (samenstelling en redactie), Cd-rom Middelnederlands. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen 1998.

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_lib002lvan01_01/colofon.php

© 2012 dbnl

i.s.m.

(2)

[Tafel]

Dits die tafele van Avicenna omme elke ziecheit te vindene biden getale datter op .1. staet. Ende ierst vanden tekenen daer men die complexie mede bekent

.2. van der pinen en vander rusten .3. van bloet latene simpel

.4. van der dyeten. die gelaten siin .5. van enen rede die effimera heet .6. van drien simplen reden dagelijx .7. van tercianen cortse

.8. van der quartanen cortse .9. van enen rede die cynocus heet .10. van causon of terciana continua .11. van den cotidiane

.12. van vele reden int gemeine .13. vanden groten evele .14. van crampe

.15. van artetiken .16. vanden watere .17. van lazerien .18. van morfea .19. van gutta rosaces .20. van zetere .21. van dropen

.22. van scorftheiden & lusen .23. van malum mortum .24. van zeren ogen .25. van bloeden ten neze .26. van dissenteria menisoen .27. van lienteria

.28. vander sciten

.29. van wormen in den buuc .30. vanden steene

.31. van gravelen

.32. vanden stene te snidene .33. van den gescorden .34. van antrax apostema .35. van cruden ende medicinen

Liber Magistri Avicenne

(3)

.36. van ripene humoren .37. van aexterogen .38. van bloetlatene .39. noch van latene .40. van venteusene

.41. vanden plaestere van jherusalem .42. vander cleinre gracia dei

.43. vander groter gracia dei

.44. vanden plaster van orient ende dertoe .2.

.45. van zalven diere es 3.

.46. van dranken te wonden diere es .6.

.47. van dattie crude werken in den dranc .48. van den vede raet

(4)

[1]

Avicenna die wise meester seit dat de mensce es gemaect van der aerden. Ende es beset met .4. humoren Alse heet. cout. droge ende versch. Ende dit siin si. sanguis.

colera. fleuma. melancolia. Daer omme cureert men thete met den couden. ende tcoude metten heten. Entie dese .4. humoren niet en kent hi nes geen goet phisisiin

¶ Die mensce die gesont wesen wille ende verweren wille die ziecheiden hi es hem des jaers een werf sculdech te purgierene. In den linten. of in den herfst want dese .2. tiden siin wel getempert van hitten ende van couden ¶ Ende wet alse dese humoren overtullech werden of vorttech of versmacht in die adren. so wert de mensce ziec.

Ende hier omme sal de mensce hem vorsien dien tijt met purgacien te nemene ende met latene ter adren. so blijft hi gesont ¶ Al es de mensce beset met .4. humoren. het es te wetene dat elc mensce vanden enen vanden vieren meest heeft. ende dats die meester sculdech te kennene. In dorine ende in den puls ende int bloet dat men laet ter adren. Ende oec es hijt sculdech te wetene bi der varwen ende bi der gedaenten van den mensce ende bi der hebbingen vanden lichamen ¶ Die complexie die heet es ende versch

(5)

haer orine es grof of dicke. ende root in die varwe. Die grove substancie dats die verscheit vander orinen. Want die natuerlike hitte verhittet dbloet met harer sode ende conforteert ende maecse in de varwe root. Die verscheit es grof entie grofheit maect dorine turbel. want dbloet es heet ende versch ¶ Die complexie heet ende droge geeft der orinen rootheit in die varwe ende subtijl in die droocheit. want de hitte maect dorine root in die varwe. die droocheit maect die verscheit vander orinen subtijl ende dunne ende claer. So wie meest es van coleren. sine orine es herde gelu in die varwe. dunne ende claer inde droocheit. Want colera rubea es heet ende droge ¶ Die complexie die cout es ende versch maect dorine wit in die varwe ende turbel inde verscheit. Want die coutheit benemt der naturen haer hitte. Alse werbi dat si dbloet niet sieden en mach no volmaectelike dorine varwen met haren siedene ende blijft wit ende bleec. Entie verscheit van der complexien maect dorine turbel. want die fleumaet es cout ende versch ¶ Die complexie cout ende droge maect dorine wit in de varwe. claer in de verscheit want die coutheit verkeert dorine haer varwe. Entie droocheit vander complexien maect dorine claer. So wie meest es van melancolien.

hi es cout ende droge. Ende daer bi verlet hi der naturen haer verteerlicheit. ¶ Die heet es ende versch. siin puls die slaet haestelike. ende sine adren siin vol ende slaet sachte met hogen slagen ende moru. ¶ Die heet es ende droge siin puls slaet

dapperlike. ende hi es verdech. entie slage siin hart ende scarp hortende of stekende

(6)

¶ Die cout es ende versch siin puls es trage ende slaet luttel slage entie slage siin sachte ¶ Die cout es ende droge. sijn puls slaet tragelike ende luttel met scarpen slagen ¶ Die sangwijn es root int ansichte ende heeft .1. vol anscijn ende ront ende gestaden sin ¶ Die colerijn es gelu int ansichte ende mager ende haestech van sinne

¶ Die fleumaet es meest wit int ansichte ende een luttel ront ende vet ¶ Die melancolijn es bleec int ansichte alse asscen welna ende mager ¶ Die heet es ende droge. siin bloet es wel root ende claer. Die heet ende versch es. siin bloet nes niet so root. Die cout ende versch es. siin bloet es wit als vercout visch sop. Die cout ende droge es.

sijn bloet es dicke ende swart.

[2]

Nu so hebdi gehort een deel van den tekenen daer men bi mach kennen die complexie vanden mensce. ende nu suldi horen vander pinen ende vander rusten ¶ Pine ende arbeit verhit ende droocht. ende daer omme eist hen goet sonderlinge die cout ende versch siin ¶ Ruste coelt ende verscht daer omme essi goet sonderlinge den colerijn.

Ende die bi naturen versch siin. corten slaep es hen goet. want langen slaep ververscht den lichame ¶ Pine ende arbeit hulpt dien die cout ende droge siin. Ruste hulpt hen die heet ende droge siin. ende deert hen die cout ende versch siin. ¶ Baden hulpt hen die droge siin.

(7)

Ende deert hen die versch siin ¶ Goyen hulpt hen die versch siin. mer niet te vele.

Somegen deret zere. ja die colerijn siin. Want het brinct in tysike alse de nature verdroocht ¶ Alle toevalle doen den mensce verdrogen. sonder allene bliscap die maect den mensce versch ¶ Verbolgentheit toren ende gramscap es goet den genen die meest van melancolien siin. Ende deert hen die meest van coleren siin ¶ Ende die lucht vullet diegene die versch siin. ende si ydelt diegene die droge siin.

[3]

In der ouder manen sal hem de mensce ydelen met bloet latene ter adren. Ende wet dat men .3. adren stect in den arm met ere vliemen. Die hooft adre die hertte adre entie milte adre. Ende in den slinken arm die levere adre mer in den rechten arm die hooft adre jegen alle ongemake vanden hoofde. Die herte adre iegen alle ongemake vander middelt vanden lichame. Die levere adre jegen die pine vander leveren ende iegen alle ongemake die beneden den navele siin. Ouden lieden ende kindren sal men min bloets laten. dan andren lieden ¶ Ende wet dat men meest bloets behoort te latene in den lintijn ende in den herfst want dese .2. tiden siin getempert gelijc van hitten ende van couden ¶ Ende wet dat men kindren niet bloet laten en sal onder .14.

jaer. Maer boven .14. iaer salmense

(8)

laten ter adren es in hen vele bloets entie lintijn getempert si. ende dbloet in hen vloyende es. ende men noet heeft van bloet latene. Ende alder meest eist dat hen pine an comt. men salse ydelen van haren bloede ¶ Wet dat men gesonde lieden ende zieke lieden bloet laten sal jegen dat si starc siin ende nature eischt hets ene gemeine regule dat men wachten moet om datmen te zere cranken mochte ende in onmacht vallen van te vele bloet latene. want die herte beswiken mochte ¶ Wet oec dat men altoes laten mach. en ware in al te heten tiden of in al te couden tiden. Ende waert oec te doene in al te heten tiden. so soude men den mensce doen in couder steden ende dien vloer bestroyen met lissce ende met risen van wilgen ende met wijngert bladren ende men soude dien vloer begieten met couden watere. Ende wert oec te doene in al te couden tide. so soude men den mensce doen in warmen steden ende bi den viere ende sluten alle die gaten datter die coude lucht niet in en come. ende also .3. dage bliven ¶ Ende alse de meester iemen doet laten sal hi merken of dat bloet swert uut comt. So sal ment laten lopen tote dat dunne wert. Eist waterachtech ende dunne. men saelt laten lopen tote dat dicke wert. Sulke vallen in onmacht als mense laet ter adren. eist in den winter men sal hen springen int ansichte warmen borne. Ende eist in den zomer cout water

(9)

[4]

Die gene die gelaten siin. si selen eten morwe eyeren gebraden. ende bergen vleesch.

jonge kiekene of jonge hinnen. ende licht tarwen broot wel geheven. Ende drinke suver wit wijn ende sachte. dat hi die mage niet en quetse. ende dies luttel. Applen gebraden sal men eten om dat si vallen in den bodem van der magen ¶ Ende melc no case en salmen niet eten no generande olie. want daer af gadert fleume in die mage. ende dat doet walgen ende keren ende bedruct die herssenen Ende men sal niet slapen opten iersten dach want slaep bringet dbloet ten ogen. ende qualijcheit ter herten ¶ Bloet laten claert den sin. ende verdrijft qualicheit. ende purgiert die mage. ende doet wel verteren. Het maect lichte stemme ende scarpt den sin. het doet goyen ende licht die begerte. ende maect corten slaep. Het houdet enen lange jonc.

ende werpt uten sinne vremde dinge Ende dient ten langen levene met gesontheiden

¶ Het es te wetene dat laten meest ydelt van overtullegen bloede. Nochtan suldi weten dat die andre .3. humoren hulpt purgieren. mer sonderlinge purgieret bloet ¶ Alse wi sien vette lieden ende root. entie grote dicke adren hebben ende die orine root es ende dicke. so jugiert se te bloet latene. Alse gi yemen siet die root es int ansichte ende herden puls heeft ende starc. ende dorine root es ende dunne so suldine purgieren met medicinen die colera purgieren ¶ Ende siedi yemen die danscijn wit heeft ende root een luttel. entie orine luttel gevarwt bleec of wit. ende

(10)

den puls trage ende niet dapper. ende sachte slaende so suldine purgieren met medicinen die fleume purgieren. Ende siedi yemen gevarwt int anscijn alse asscen welna of alse lood ende mager. entie puls trage ende hart. so purgierten met medicinen die melancolie purgieren. Welc die medicinen siin. ende hoe mense geven sal suldi horen hier na in desen boeke temet dat haer steden gevallen. want dit vorseide behort gesonden lieden toe

[5]

Avicenna die wise meester leert hier hoe men zieken lieden dienen sal ende cureren.

Ende ierst selen wi spreken van enen cortse die comt van tsmenscen toevalle ¶ Effimera febre es .1. corts die comt van tsmenscen toevalle. die comt van couden van hitten van vresen. van dronkenscape. van pinen van wakene. van bitterheiden.

Dese corts geneest bi hem selven. Ende men geneesten met badene. ende met dat hi hem wacht van quaden etene ende van drinkene. Hier toe roept men selden meesters.

want opten derden dach so gaet hi en wech. En si dat hem die zieke versmoort met enegen dingen die quaet siin ¶ Meneger tieren cortse so wassen in den mensce also ghi horen selt. Some cortse siin simpel. some siinse geminct. Die maer van enen humore siin comen. die siin simpel. Entie van meer humoren comen sijn geminct

(11)

[6]

Simple reden siin van ere manieren ende .3. die op haren dach toe comen ende vergaen. Andre .4. cortse siin die altoes siin sonder ruste. Die .3. die op haren dach comen ende gaen. die comen van verteger materie buten adren. oec scelt mense vaten.

Die andre .4. cortse die altoes geduren die comen van verteger materien van binnen den vaten of adren ¶ Die cortse die op haren dach comen ende gaen diere es .3. deen heet cotidiana. dander terciana. die derde quartana. Cotidiana dats dagelijx corts die alle dage comt. Terciana comt opten derden dach. quartana comt opten vierden dach

¶ Cotidiana comt altoes tenen tide op sinen dach. ende geduert .18. uren ende .6. uren heeft men vrede of ruste. Hi comt met cleinen couden ende met cleinre hitten. ende sonder dorst of met cleinen dorste. Haer orine es vet dats turbel ende luttel gevarwt.

Int beginsel es die puls trage ende sachte ¶ Men sal hen geven tetene hinnen ende kiekenen met comine ende met pepere. ende limogien. ende ionge vischen uten verscen rivieren entie smal siin ende mager alse snoekelkine. baersekine. lamproyen stekelinge ende der gelike. Ende wit tarwen broot gebudelt. Ende drinke witten wiin die een luttel starc si ¶ Men sal die materie purgieren met oximel gesoden met wortelen

(12)

van merradeke. van apien. van persine. van venkele. want dit rijpt coude humoren.

Ende alse die humoren ripe siin dat seldi bekennen bider orinen. Alse dorine es root ende claer. die tevoren was bleec ende turbel. so es die materie ripe. Daer na suldi purgieren die materie met medicinen die fleume purgieren

[7]

Terciana es die derde dach corts entie comt van coleren die vort es buten vaten ¶ Dit siin die tekenen. die orine es root ende dunne of geluroot Die puls slaet dapperlike ende hart ende dicke. Ende hi begint met groten coude ende derna comt grote hitte.

Ende hi comt ten derden dage. ende altoes comt hi in enen poent ¶ Haer spise sal siin cout ende versch. Alse crumen van brode in couden borne. Ende hi sal eten fruut alse prumen. krieken ende peren. Ende heeft hi gesont thooft. of hitte int hooft. hi sal eten coude cruden. alse spinacia. portulaca. latuwe cucurbite. Ende opten dach van rusten sal hi eten kiekenen met wijnbesien of met aysine. of jonge lammeren. of jonc swinen vleesch. vanden voeten. dat es best geten metten zope van wiinbesyen of met aysine. Men sal eten visscen uut verscen rivieren. alse cleine snoeken. baersen.

stekelinge. lompen ende diere gelike met aysine of metten sope van wijnbesien ¶ Somwile gevallet dat dese corts geneest metter spisen sonder medicine. Ende heeft men die bate binnen .3. accessen of binnen .4. so sal

(13)

men dien zieken geven Dyaprumis lacsativum. Ende gef hem .1. latuwarie die hetet triasandali. ja vore den acces van desen cortse .13. uren

[8]

Quartana es ene corts diemen scelt den .4. dach corts. ende comt vanden humore van melancolien ¶ Dit siin de tekene Dorine es dunne ende wit int begin. ende staphans na den acces essi root. Die puls es trage ende slaet hart. Dese corts comt ten .4.den dage. ende .2. dage heeft men pays. Ende hi comt altoes tenen tide opten dach ¶ Haer diete sal siin heet ende versch alse kiekenen ende ionge hinnen met comine Ende van allen vogelen mach men eten sonder die wonen in broeken ende in staenden watere. Men sal scuwen gesouten spise ende looc ende peper. swinen vleesch sal men eten Ende starken wiin salmen drinken daer in getempert es ypericum of polyon calamentum origanum. ysopus ende deser gelike ¶ In den beginne salmen geven oximel omme die materie te ripene of gingbere conditum dat meer ripet die materie.

Men sal geven ene latuwarie die heet dyacalamentum. Ende wet datmen vore die .6.

of vore die .7. acces gene medicine geven en sal. die materie en sal ierst ripe siin.

dat men kennen sal bider orinen. dat si zere gevarwt es ende dicke. Hier na salmen purgieren die materie met medicinen die daer toe horen. die gi hier na horen sult ¶ Ende en geneest die zieke

(14)

hier met niet. so suldine baden ende geven hem int bat triacle. Ende en hebdi geen bad gereet. so legt den zieken iegen tfier. ende besmeerten met marciatum of met dyanteyt sterkelike alden rugge van boven toten teen ende beide die ziden ¶ Men sal zieden in enen pot. coelne. rute. averone. mente. byvoet. nepte ende boven wel decken ende int decsel sal .1. gat siin daer .1. pipe in steken sal. ende dander ende sal gaen in .1. cupe daer die zieke in baden sal ende stoven so dat hi swete. die cupe sal boven siin gedect entie zieke sal thooft buten houden. Ende es die hitte te groet men sal tfier mindren iegen datmen hitte hebben wille ¶ Nu hebdi gehort van .3. simplen cortsen die comen van vorten humoren van buten vaten Ende nu suldi horen van .4.

cortsen die comen van vorten humoren van binnen vaten entie pine es altoes durende al toter tijt dat men bekeert

[9]

Cortse siin die comen van .4. simplen humoren die vort siin in die adren. Den enen heet men cynocus ende hi comt van vortten bloede binnen adren Dandere heet causon of terciana continua ende hi comt van coleren. Die derde heet cotidiana continua.

ende comt van couden vorten humoren van binnen adren ¶ Cynocus comt van vorten bloede. dit siin die tekene. Dorine es int beginsel root ende dicke. Die puls es haestech ende dapper. Die pine geduert al tenen sonder enech op houden of sonder coude.

nochtan comt in somen lieden groet coude int

(15)

begin. mer het es selden ¶ Dit siin haer dyeten. Nemt die crumen van tarwen brode ende legse in couden borne ende laetse wel in drinken ende dan doet boven af. ende doet also .3. werf ende dit salmen eten. Men sal eten coude frute alse prumen. krieken.

persekers. men sal eten coude cruden rou of gesoden alse spinacia. portulaca. cucurbite latue hi sal eten gerkiin met borne gesoden. hi sal drinken tyseine. dats borne op gerste gesoden. dat hulpt meest ¶ Dierste hulpe wert. dat men sal die levere adre laten opten iersten dach. of opten andren. of opten derden of opten .4. dach ten meesten dat si beletten den tijt. of andere toevalle die quaet siin. Comt den zieken quade toevalle. men salre iegen gaen ende wederslaense ¶ Dit siin quade toevalle.

onnatuerlike hitte. vele te drinkene. quaelike spise te nemene. hooftswere. vele te wakene. die puls haestech ende dicke slaende. die tonge droge ende vasten lichame

¶ Jegen den hooftswere smeret thooft met popelioene. of met olien van rosen of met aysine. ja die olie geminct metten aysine Oec hulpt die voeten gedwegen met watere daer in gesoden es latuwe bladen. olie blade wijngert vorken. van allen desen suldi die upperste sprocken nemen. Oec es goet een luttel van desen opten puls gebonden

¶ Jegen waken. latue saet. olie saet. belde saet. ende sillij. dats oec .1. saet. dese tempert met rose watere. ende plaestert ant vorhooft ende opten slaep. dit hulpt oec ane

(16)

die .2. pulse gebonden. Ende wacht dat gijt niet en legt optie dage datmen bekeren soude. want die gaetkine vander huut souden der met stoppen. ende dat bekeren souder mede verlingen. Oec en salmen die coude medicinen niet geven in den winter iegen die hitte vanden hoofde ¶ Ende iegen den dorst salmen geven cyroop rosaet.

Heeft hi met vasten lichame bestopt. so sal men hem geven cyroop vyolaet. of dyaprunis. Die stede daer die zieke leget suldi bestroyen met wilge bladren ende den vloer begieten met fonteinen. ende siin bedde bestroyen met wijngert bladren ¶ Doet oec een ander. Settet een becken biden zieken. ende boort vele gaten in den bodem van enen erdenen potte. ende stect in elc gat een coren haer. ende giet den pot vol borns. ende hancten boven den beckene ende latet daer in drupen Dese loge es beter dan medecine van binnen genomen. om die redene dat de corts dat herte heeft so verhit. Ende om die redene dat die loge die cout es ten iersten ter herten slaet. om datse cout es vanden watere ende getempert vander lucht. Die medicinen die men binnen nemt vallen ten iersten in die mage. ende daerna in die levere. Ende hieren binnen comet ter herten eer dat dese steden die nature ontfangen. Vander couder lucht of van der coutheit vander logen so coelt dat herte ¶ Jegen den vasten lichame.

Nemt tamarindi cassia fistula. ende tempert ende minget met borne ende geziet ende gedronken. dit weict die feces in die darme. feces siin die subtile humoren uten lichame ¶ Of men sal nemen papple. mercuriael. dats een groene cruut ende siedet in borne ende wringet dor enen doec ende derna doet in enen pot ende doeter toe olie

(17)

hier sal de zieke liggen over sine knien ende bucken metten erse hoge. dan salmen hebben .1. clisterie gereet ¶ Een ander maniere Nemt zeem .2. lepel vol ende doet zieden ende doeter toe terdendeel zout. ende ziedet tote dat dicke si. ende dan nettet .1. bert ende gietet daer op al heet ende walket met uwer natter hant. also cleine alse .1. kersse vingers lanc. ende dan steket in den eers. dit trect oec quade humoren uten lichame. Ende wildijt zere doen werken. so wintelt die subponitorie al warm in pulver van senien ende esule. dese werken treckende ende daer omme trecken si die humoren nederwert ¶ Ende leget den zieken op de tonge lijm. So salmen maken .1. houtijn mes. ende daer met suldi sceren al dlijm af vander tongen. Ende es die tonge droge ende hart ende scarp. so suldi maken .1. cleine sackelkiin also groot als tforste led van uwen dume ende daer in doet sillium half vol vanden sade. ende dan stect .1.

stockelkiin int sacskiin. ende bindet saxkiin opt stoxkijn. ende dan legget saxkiin in ene scotele met lauwen borne ende latet weyken. ende dan steket optie tonge op ende neder. dit suvert die tonge ende maecse sachte ende versch Ende die tanden salmen wriven met witten brode. ende den mont salmen dwaen met warmen borne ¶ Men sal merken ende besien of die zieke sterven sal. dit siin tekene vander doot. alse sinen mont hanget ende open es. ende sine nagle suldi oec bescouwen

(18)

[10]

Causon of terciana continua. dats een corts die altenen geduert met groter hitten tote dat men bekeert of stervet Die lieden sceldent die hitte of theete ongemac ¶ Hi comt van vorten humoren van binnen adren. alse van colera die heet es ende droge. Men bekeerter af opten oneffenen dach. opten .7. of opten .9. of opten .11. of opten .13.

dach. Dicwile gevallet als men niet en bekeeret opten .7. dach. dat es vrese. op dat dorine bleec es die te voren root was. Ende oec eist tontsiene van frenesyen alsi bleec wert achter den .7. dach. die te voren root was. dats .1. teken dat nature opwert trect daerbi blijft si bleec ende dats die doot. Alse der orinen vele es ende dicke ende turbel root. dats een teken dat nature haer purgiert metter orinen van haren quaden humoren.

¶ Wet dat alle die werken ende alle die medicinen die ten andren cortse daer voren gescreven siin sal men tote desen doen. sonder datmen in den andren corts meer bloets moet laten ter adren dan in desen corts. Ende men moet couder dingen antieren dan in den andren corts. ende merder hope. ende couder water ¶ Dit siin die tekenen hoe dat men bekennen sal causon of terciana continua iegen cynocus. Die orine es rodere ende min vet dan in cynoco. Verstaet aldus. In cynoco es dorine root. ende in causon rodere ende dickere. entie puls hardere slaende. entie lichame es hetere ende bernender. ende heeft utermaten groten dorst. ende begert te drinkene altoes. Ende meest comt dese corts in colerine ende in heten tiden ende in heten landen

(19)

[11]

Cotidiana es .1. corts ende comt vander fleumen. Ende meest es dese orine bleec ende luttel gevarwt. die puls en slaet niet zere. mer sachte met moruwen slagen Entie pine geduert altenen dach ende nacht. mer .18. uren es die pine meest ende .6. uren heeft men meest rusten entie pine es minst. die hitte niet groet noch die hooftswere.

Ende also andre toevalle Die zieke es somtijt dat hi niet en gevoelt alse een die in commeringen van slape leget ¶ Haer diete sal siin aldus Maect hem .1. caudeel van wine ende van tarwen bloemen ¶ Een ander. Siedt ene hinne al geheel. ende daer na salmen te stucken stoten tfleesch ende been dan doeter in een luttel soops ende wringet dor .i. cleet. ende in dat sop doet wijn ende bloeme ende maecter af .1. caudeel. ende brocter in tarwen broot ende dat salmen supen. Ende in desen cortse so moet men meest eten dingen die conforteren dan in andren cortsen ¶ Die zieke sal drinken gesoden water op crumen van tarwen brode. Of hi sal drinken mussa. dats van zeeme ende van borne gesoden. Ende es dorine luttel gevarwt of niet. so siedt die wortele van apien van persijn. al die sapen van desen alst gesoden es sal ment perssen dor enen doec. ende dan ziedet te gadere met zeme .1. o. ende van den sape .9. o. ende dit sal hi drinken ¶ Ende wet dat in alle die cortse die altenen geduren dach ende nacht sonder rusten. datmen daer sal laten ter adren opten iersten dach. of op den andren. of opten .3. of opten .4. Of het en belette die crancheit vanden zieken. of

(20)

die tijt vanden iare. of dat die materie al te cout es ¶ Ende weromme dat laten ter adren hulpt in eenperliken cortsen dat suldi verstaen. het nes niet om dat die humoren in die adren bedruct siin. dat si uut gaen het es om dat wint die ter adren uut gaet die de humoren binnen versmacht. werbi dat die adren lucht in gewint dat si niet en vorten ¶ Men sal niet geven medicinen die purgieren. men sal ierst die humoren doen ripen. no in eenperliken cortse. vore dat die zieke bekeert ¶ Hets ene gemeine regule.

so wat humore dat men purgieren sal beneden den navele. datmen clisterien setten sal ten fundamente aldus gemaect ¶ Siedet papple. mercuriael in borne. ende persset tsap ute dor .1. cleet ende vanden sope salmen nemen also vele als men wille. of .1.

virendeel. ende doeter toe swinen smout ende olie. ende een hantvol souts. ende gietet in ene ganse pipe of clisterie pipe meer dan .1. pinte al laeu. Die zieke sal hoge stupen metten sterte. ende men sal hem de pipe steken int fundament. entie zieke salse houden in sinen lichame. Die zieke sal oec houden daer in dat mer in giet. also lange als hi mach. ende sal sitten op enen stoel met enen gate. Aldus purgiert men humoren die in den lichame vloyen ¶ Een ander. Nemt .1. lepel vol zeems. ende .1.

s. lepel vol souts. ende siedet dat zeem so dat welna dicke werde. ende dan doeter toe tsout ende latet een luttel zieden. dan gietet op .1. nat bert. ende walket metter palmen cleine alse .1. kersse. daerna wentelet in pulvere van senien. derna steket int fundament Dit heet men .1. subponitorie ende trect oec die quaede humoren uten lichame ¶ Wet dat die clisterien best siin in vasten lichame van

(21)

heter ziecheiden. Die subponitorien van zeemen die siin beest in couder ziecheit die den lichame vast hebben. het verhit die viscose humoren van fleumen ende suvert den lichame ¶ Die meester moet nerenstelike merken in den corts weder die humoren heet siin inden corts ende die den lichame vast hevet hem es die clisterie best. In de welke dat die humoren vloyen. dien suldi subponitorien onder geven. op dat die lichame vast es ¶ Ende es die tonge limech. so suldi ierst in den mont houden sachten aysiin enten mont suldi dwaen met warmen watere. ende sceren die tonge met enen houtenen messe. ende screpen wel al die limecheit vander tongen. Ende dat roest suldi wel vagen met .1. linen clede ¶ Ende men sal wachten dat men in dese cortse en gene coude medicine leggen en sal opt hooft iegen den hooftswere. Want men mochte lichte vallen in een ongemac datmen heet litargie ¶ Ende eist te doene alse de zieke bekeert es. men salne purgieren metten selven dat men doet cotidiane corts.

ende metten selven dat men doet quarteine die altenen geduert. Ende some die lieden walgen ende keeren ende dat hulpt hen lieden want die mage purgiert daer mede

[12]

Vele reden of cortsen so siin noch. der es .1. valsch cotidiaen. ende een valsch terciaen.

ende een valsch quartaen. Daer siin gemingde cortse meer dan van enen humore.

sulc van tween sulc van drien ende sulc van .4. humoren. Sulc cortsen comen in enen humore van binnen adren Ende sulc van .2. humoren van buten adren. Hoe

(22)

dat men dese cortse genesen sal ende bekennen die werke daer af sal men verstaen.

Men salse genesen na dat dorine toent entie puls. ende die toevalle die menegerande siin ¶ Orine herde root entie puls haestech den enen slach achter den andren. ende die complexie vanden mensche heet es. entie tijt vanden iare oec heet si. so suldine genesen met couden medicinen ¶ Ende es dorine luttel gevarwt entie puls trage ende die complexie vanden zieken cout si. men salne genesen met couder medicinen

[13]

Epilencia es .1. ongemac daer die lieden af vallen. entie lieden sceldent dat vallendevel. Some hebbent .1. werf siaers. ende some .1. werf de maent. some .1.

werf de weke. ende some ene werf of .2. werf of .3. werf of .4. werf des dags ¶ Drie manieren siin van desen ongemaken. epilencia. catalempcia. analempcia. Dierste es epilencia. ende port uten herssenen. Dit siin die tekenen. die zieke en gevoelt niet vor den acces. het comt met groten coude ende met bevingen. ende men spertelt met handen ende met voeten. ende men scumet metten monde ¶ Haer spise sal siin licht te verterne. alse kiekenen. limoegien. ionc vleesch vet van jongen entie doders van eyeren hulpen meest. entie cullen van den bever. entie cullen vanden weder. Haer dranc sal siin wit wiin ende claer. sachte ende niet starc ende claer borne ¶ Men salse wachten van spisen die doen wassen grove humoren van melancolien. alse van ossen vlesce van coyen van hasen. van geyten. van zogen van stieren

(23)

ende der gelike. men salse wachten van bonen van erweten. van vitsen van loke. van enioene. van poret loke. van roden colen. van gansen. van allen vogelen die in broeken wonen ende in merscen ende in staenden watere. Maer si selen eten cleine viscen die in rivieren wonen of in lopenden watere. alse snoeken barsen lompen ende der gelike ¶ Het es te wetene dat alle hoofden van allen beesten van allen visscen ende van allen vogelen hen lieden deren die dat groet ongemac hebben ¶ Men salse oec wachten van goyene. van badene. van roepene. van scildene. van vastene. van te vele hitten. van te vele couds. want die materie vergrammet van al desen ende bringet den acces toe dat hi vallen moet ¶ Nemt die levere vanden esel ende braedse ende geeftse hem tetene. Ende snijt in stucken den wortel vander pyonien ende bindet al in .1. doexkiin ende hanget hem an sinen hals. ende dit hulpt meest den kindren ¶ Nemt die galle van den hase. bevercul. wierooc. mirre. elcs .1. dr. ende tempert dit in aysine wel dicke ende stotet ierst wel. ende maecter af ronde dingen alse haselnoten.

ende gevet hem te drinkene met mulsa. dats borne gesoden met zeeme tegadere. 9.

o. borns ende .1. o. zeems versoden terdendeel ¶ Men sal oec geven oximel geminct met bevers culle ¶ Nemt oec mosstaert saet. venkel. euforbium. pertrec. ende tempert dit met ruten sope. ende doet hem sceren thooft. ende legget hem daer boven. Men sal hem oec geven triacle. Ende men sal ierst die materie ripen met oximel dureticum sal de zieke drinken. Daerna salmen purgieren met yera pigra of met benedicta die gi achter in den boec vinden sult ¶ Dandere specie

(24)

van desen ongemake heeten die meesters catalempcia. ende begint ierst in die bene ende in handen ende in armen. Dit siin die tekene eer die acces comt so gevoelt men met .1. cortse. ende en loept geen scume uten monde. Men sal eten spise die int grote ongemac bescreven staet. In dese ziecheit hulpt laten meest. ende den zieken sal men dicken warmen handen ende voeten ¶ Die 3. specie heetmen analempcia. ende dit purgiert ierst uter magen. Men sal hem geven dranc daer dese wortelen in gesoden siin. van apien. van persine. van vencle ende der gelike Ende purgiert die materie met dat dorine toget.

[14]

Spasmus. es een ongemac dat men heet die crampe dat es dat die zenewen op werden getrect iegen smenscen wille. ende dit ongemac comt van ydelheiden. ende somtijt van vervulten. ende somtijt van couden also men sien mach an die lieden dat hen haer vingren vervriesen so dat sise niet tegadere en mogen dwingen so siin die zenewen ontcrompen van couden. die lippen vanden monde werden oec somtijt so cort dat de mensce sine worden niet formeren en mach. so siin die zenewen

ontcrompen van couden. mer die specie comt te haer selven sonder hulpe van meesters

¶ Comt spasmus van ydelheiden. dit siin die tekenen. het comt somtijt van dat die lichame vloyt. het comt van al te vele keren ten monde. het comt van medicinen die men te scarp geeft. of van te vele te bloedene. of vanden cortse die van colera comt of van ongemaken die den lichame doen drogen.

(25)

Ende in wien dat dese tekenen lange geduren hine mach niet genesen ¶ Es die ziecheit nuwe. so nem wijfs melc van enen knechtkine. ende si sal melken optie stede ende opten hals ende opt ruggebeen toten lendenen ende men salne wriven metter hant.

Dit dicken gedaen doet ververscen den lichame ¶ Een ander Nemt boom griet. lijnsaet.

sillium. ende stotet wel. dan nem wortele van musemaluwen. ende doet in die gestotene saden mer die wortele salmen ierst stoten alsi gesoden siin. ende derna weder zieden metten saden Dit legt op .1. plaester van stoppen. ende dat legt opten hals ende om die kele ende vanden halse toten lendenen. dit ververscht die zenewen vanden lichame. Een ander. Nem droge wolle ende netse in laeuwen watere ende in olien ende legse op dat ongemac of op die zeerheit. ¶ Ende comt spasmus van vervulten. so sal men laten ter adren met vliemen. Of men sal stellen bussen vanden halse toten scoudren. ende hicken gate met .1. vliemen. Of men sal smeren den hals ent ruggebeen met olien van ruten. Of men sal stellen bussen achter an thooft ¶ Ende comet van andren humoren nadien dat dorine toent. Comet van couden humoren.

Nemt oppopanac. bevercul. assa fetida. serapinum. gingbere. Men saelt smeren met heter salven. alse arragon. marciatom men sal hem geven dyacastoreum. Ende en heeft mens niet. so geeft hem bevercul met zeme

(26)

[15]

Artetica es ene ziecheit die men scelt die artetike. oec scelt ment fledercijn. Ende oec heet ment gescot. om dat het sciet van enen lede in dandere. ende om dat gerne comt in die arterien vander hant ende van den voeten. so heet ment artecke. Alse dese ziecheit es in die hant. so scelt ment cyrogra Ende alsi es in den voeten. so heet ment podagra. Gemeinlike so heet ment artetike ¶ Dese ziecheit es van .2. manieren.

heet ende cout. Dat van hitten comt es oec van .2. manieren. van coleren ende van bloede Dat van couden comt es oec van .2. manieren van fleumen ende van

melancolien ¶ Artetike comt in zenewen ende in adren ende in arterien dat si vol siin ende vloyen van overtullegen humoren ¶ Comt die artetike van overtullegen bloede.

so es dorine root ende dicke. die puls slaet dapperlike ende vol ende een luttel zoete of sachte. entie zieke es root int ansichte. Die beste medicine die men doen mach hier iegen dats laten ter adren. ende derna legt dit plaester op die stede ¶ Nemt belde.

machtscade. donderbar. oliblade. dit salmen stoten ende mingen in gersten meel.

ende een luttel wieroocs ende den lichame met te wederstane die vloyende humoren

¶ Ende comt die artetike van heter colere. so es dorine root of gelu root. die puls es dicke ende hart. Dese sal die materie ripen ende purgieren met medicinen die colera purgieren Ende derna salmen plaestren leggen van dien dat daer voren staet. Of men salre halve af maken. van beilde. van nachtscaden. van donderbar van olibladen.

ende was ende .1. deel wieroocs ende mastic. ende

(27)

hier met sal men smeren die stede ¶ Een ander. Nemt mastic. ende opij. elx .1. o.

dese salmen pulveren. dan nemt .1. lb. beilde ende oliblade. mastic ende nachtscade ende cocte ende latuwe. ende dit salmen zieden in swinen smoute ende derna purgieren dor .1. cleet daer na salmer in mingen dat pulver. ende zalven daer met. Ende men sal maken baden van ossen die effen ¶ Ende comt die artetike van couder fleumen so es dorine wit ende dicke ende turbel. Men sal die materie ripen int begin ende derna purgieren met medicinen die fleume purgieren Ende als die materie gepurgiert es. so sal men die materie antieren met dingen die daer toe behoren ¶ Ende comet van melancolien so sal men die materie ripen ende derna purgieren met medicinen die melancolie purgieren ¶ Nu suldi verstaen die werken die buten behoren op die coude artetike beide van plaestren ende van zalven. Men sal weten dat die meesteren seggen. eist datmen die stede buten plaestert of smeert datter die humoren toe trecken selen. entie pine salre af meeren entie sweringe. Es die pine gerijpt van binnen ende derna gepurgiert dats best ¶ Men sal nemen euforbium. pertrec. mostert saet elx .1.

o. ende stotent herde wel in pulvere Ende derna salmen nemen. savie. rute. cocte averone. elx .2. o. ende dan salmen dat stoten ende doenre toe starken wiin ende swinen smout ende siedent. ende dan salmer in doen .1. luttel was entie pulveren vorseit. ende bevercul wel gepulvert. ende men saelt perssen dor .1. doec. Dit es goede zalve op vercoudde lede. of op zenewen. Ende agrippa. es oec goet gesmeert.

ende so es oec marciatom. ende aragon. dit siin alle .3. heete zalven ¶ Olie van

(28)

bayen es oec goet. ende ceronum. dats een plaester geleit op .1. led. Levende calc gestoten met swinen smoute es oec goet ¶ Dits oec goet. Nemt oude orine ende gietse in enen pot. ende legter op .1. hulle met enen gate. ende daer in stect .1. pipe met vele lopens die coperen si. of van iode. ende set den pot opt vier. ende ontfanget dat dore die pipe comt. Ende dat salmen .3. werf dor die pipe doen lopen ende in den pot weder gieten ende in diere manieren aldus disteleren .3. werf. met desen watere salmen devel bestriken. Ende in deser manieren so nemt levende water ¶ Ende en mogen dese dingen niet hulpen so salmen brande maken. Es die artetike in de hant.

so salmen enen brant maken vor dled vander hant. Ende es de pine boven den ellenboge. so salmen enen brant setten cruus wijs boven den ellenboge. Ende es die artetike int been so salmen .1. cauterie maken onder dat knie buten of binnen ¶ Men sal weten datmen die materie sal setten so men naest mach onder dongemac om die materie met te treckene nederwert. Ende men sal altoos die materie ierst purgieren eer dat men plaestren of zalve buten leget op dongemac ¶ Galienus seit dat haer dyete sal siin subtijl. alse kiekine. jonge hoendren. limogien. lammeren vleesch van geyten Ende drinken witten wijn claer ende niet te starc ende eten suver tarwen broot

(29)

[16]

Idrops es water. ende een man die dwater in heeft heet ydropicus. Het siin .4. manieren van watere. want water comt bi der cracht vander onverteerlijcheit vander leveren ende doet die levere swillen. Dese onverterlijcheit comt in die levere van

ontempertheiden van hitten of van couden. In die levere onverterlijcheit die van hitten comt bringet in .2. manieren van watere. dene heet men alciten. dandere timpaniten

¶ Alciten dat comt van bloede ende heeft meer waters dan winds. ende alse men slaet opten lichame. so ludet alse een barizeel dat van ledre ware ende dat half vol winds ware. ende daerna hevet sinen name alciten dats .1. barizeel in latine ¶ Timpaniten es .1. water dat van coleren comt. ende hevet meer winds dan waters. ende als men opten lichame slaet so ludet alse .1. tambure ende het heeft sinen name daerna In dese .2. watere tonet haer die orine root die buuc es geswollen entie handen ende die armen entie been. Dese en mogen niet genesen. men salse jugieren over doot oec es haer ansichte mager ¶ Noch siin .2. watere van ontemperden coude in die levere deen heetmen leucofleumancia. ende dander yposarca. Leucofleumancia es een water dat van fleumen comt ende heeft meer waters dan winds ¶ Dit siin die tekene die orine es wit. ende al die lichame es geswollen. ende alse men den vinger daer in stect so blijfter in enen putte. ende als die vinger af es. so comt hi weder te hem selven ¶ Haer sal siin heet ende droge. alse hoendren. kiekinen. lammeren vleesch met persine gesoden met comine met pepere. ende hi sal drinken witten wiin ende claer. ende hi sal

(30)

eten suver tarwen broot van gruse ende wel gebacken. ende haselnoten. amandelen.

maer gesouten vleesch no visce en sal hi niet eten. want hem soude dorsten ¶ Hi sal drinken pusoene dus gemaect. Nemt die wortelen van venkele. van apien ende van persine enti zaden. ende nemt speragus. daucus creticus. bolle saet. genivere. anijs.

sent ians cruut. clavere. Dit suldi stoten ende zieden met wine. ende gevent drinken.

dit doet ripen die materie. Ende daer na suldine purgieren van den humoren van fleumen. In den dranc suldi doen brem saet. ende dit sal hi drinken .8. dage of tote die materie ripe si. Ende wert hi dunne na der purgacien. so geeft hem heete latuwarien. alse dyalacca. dyareuberbarum ¶ Men sal oec den zieken stoven aldus.

Nemt die bladere van vliedere. van adeke. dese suldi stoten ende sieden in wine ende in borne. dit siin die beste cruden in te badene. Hier na sal men bade maken van gesoutenen watere of van zee watere ¶ Yposarca heeft meer winds dan waters tusscen vel ende vleesch. ende het comt van melancolien. ende tgeswel in den lichame es hardere dan van fleumen. Ende dorine es meer gevarwet dan si es in dandere. mer die werken siin beide aleens in dit ende in dandre ¶ In beide dese watere es goet looc.

enioen. poret looc. peper. kersse. bevenelle. Some die lieden willen hebben dwater gesteken dat machmen oec doen

(31)

[17]

Elefancia es ene ziecheit die men scelt lazerie. ende comt van vorten bloede. Ende dbloet heeft ontfaen vortheide vanden vortten voetsele daer de mensce bi levet. of dat hi geten heeft. Alle manieren van lazerien es dbegin van vorten humoren van melancolien ¶ Lazerie es van .4. manieren overmits den derden humore dat es geminct met melancolien binnen adren. Dierste specie es van den bloede van melancolien.

ende men sceldet elefancia. naer .1. beeste diemen heet olifant. ende hi es meere dan andre dieren ende dese ziecheit es leliker te siene dan die andre. Dandere maniere van melancolien es geminct met fleumen ende heet tyria. Die .3. specie es geminct met melancolien ende met bloede. ende es geheten alepicia. Die .4. specie es geminct met coleren ¶ Elefancia ende tyria die comen van grover materien entie werken in die .2. ongemanierlike aleens. Dit siin die tekenen. die orine es wit met vele faucis ende claer Ende in tyria es dorine dickere entie huut es grover ende geberkelt. Dat van coleren comt es van bloede. Ende eist van couder materien het en heeft die ogen niet so root entie wintbrauwen vallen. ende haer vleesch es vet. ende giet men water optie huut sine wert niet nat. alse of si gesmeert ware met olien. ende in die been gevoelt men ofter mieren in cropen. ende of si oec niet en gevoelden. so siin si somegen lieden ontslapen. Ende some joocsel met dropen ende some joocsel sonder drope. Ende some hebben si roven ane die been entie en genesen

(32)

niet ¶ Ende wet dat men meest die tekenen verstaen mach int ansichte ende an handen ende an voeten. ende an die dyen ende ane de been. wat haer huut es gelsterachtech ende spreken dor haren nese. Ende si gevoelen onder die huut ketelinge ende hen dunct dat hen die zenewen roeren onder die huut. ende haer nagelen siin bleec Ende gietmen water optie huut het es stappans droge. ende si spreken alse of si heesch waren. Haer adem stinct ende haer vleesch ende haer huut stinct. ende haer sweet stinct. Ende haer vleesch tusscen den vingeren en es niet alse gesonden lieden. Ende al bernt mense met enen ysere sine soudent niet gevoelen alse gesonde lieden ¶ Daerbi seget albucasis dat haer lichame ontslapen es ende ongevoelijc. ende luttel tranen lopen uut haren ogen. ende si siin nidech entie haere die in haer wintbrauwen staen siin cleine ende verdeluwet. ende si werden licht gram. Sulden hebben si den corts.

ende hadden sine het ware hen goet. want het ware hen die beste medicine die hebben mochten. mer die corts en mach in hen niet lange duren. Si begeren vele te goyene ende verhitten zere in goyene ende cranken zere daer af ¶ Men salse laten ter adren ende dwaen haer bloet met borne het sal blicken vleesch. haer stemme verwandelt grof ende si spreken droge ende si siin trage ende swaer. ende hen dunct dat hen haer lede ontvallen ¶ Dit sal siin haer dyete. Si selen eten jonge kiekene. limogien.

pertricen. jonge duven ende des gelike. Men salse wachten van alre spisen die melancolie voeden. ende van allen vogelen die in staenden watere of in broeken

(33)

wonen. ende van erweten van bonen van pepere. van enioene. van loke ¶ Cingle of zetere openbaren hen gerne in desen lieden. Ende vest in hen zeter of cingle. die stede blijft sonder haer. op dat in steden van hare si. ende al waster haer in si bliven cleine ¶ Es die cingle of zeter groet ende het vele bevangen heeft van den leden ende het lange geduert heeft. ende also breet als ene palme of meer. een root ansichte ende opgeblasen. dat seit galyenus trect hen ter laserien wert. Ende drope al den lichame dore of in ene stede. es droge die drope. het es een geslachte van lazerien. Die zieke sal eten .2. werf des dages seit galienus. ende enewerf ware te luttel. Ende men moet scuwen te vrouch tetene of te spade ¶ Lazerie die van bloede comt. so hulpt meest laten ter adren. Dit siin die tekene. Die orine es root ende vet. dansichte root ende al die lichame es rootachtech. Ende al die werken vander lazerien siin eens sonder dbloet laten dat hulpt meest in die specie vanden bloede. Hoe dat men dese materie ripen sal ende andre humoren ende purgieren. dat sal men hierna horen ¶ Dit siin die werke van buten. Nemt enen linen doec ende nettenne in aysine ende in dien doec suldi wijnsteen winden. ende legten onder vierege asscen ende doeter op levende colen. dit suldi laten liggen ene wile. ende derna suldi dien wijnsteen leggen in .1.

glasen vat .3. dage ende dan drinke Dit suldi steken optie stede of opt rode ansichte tote dat die stede begint te scorne die rootheit. Es die stede root ende niet scoren en wille. so suldi sniden die stede cruuswijs met enen scerse

(34)

dor die huut. ende dan suldire op leggen die vorseide zalve so dat etter geeft. ende houdet suver ende open. Ende eist te doene men saelt dwingen metter hant om dat te bat siin etter uut soude senden ¶ Een ander. Nemt comijn een deel ende cantarides de .2. deel. dat suldi wel pulveren ende mingent met wit van den eye. dit esser goet op. want het doet af gaen die rootheit of die rode huut vanden vlesce Ende dan suldi die huut wel doen dragen omme die lazerie uut te doen dragene Ende als detter wel uut getrocken es. so suldi die stede doen huden hier met. ¶ Ghi sult wel pulveren.

wierooc. mastic ende temperent met wederen smoute ende leggent daer op. dit doet wel huden ¶ Een ander Nemt wierooc ende wormmele van eykenen houte ende wit van den eye ende minget te gadere ende legget daer op. dit doet de huut wassen.

Ende wit van spaengien doet oec huden Unguentum fuscum doet oec huden ende wel vleesch wassen ¶ Ende swillet dansichte vander plaestren entie huut doet scoren van den humoren die derwert trecken. so nemt galle ende wierooc ende pulveret wel met wit van den eye ende doeter toe gersten meel. dit suldi daer op leggen. Ende alse men wille die ogen wel bescermen datsi niet en swillen so nemt mastic ende wierooc.

wit van spaengien. dit pulvert ende minct met wit van den eye. Dit bescermt dogen van swillene Wet dat die witte zalve oec goet es met te dwingene geswil vanden ansichte ¶ Ende wilmen al dat ansichte bedwingen. men tempre fiinoleam met aysine.

dats aerde die comt uut spaengien dit suldi plaestren .2. werf sdages ¶ Ende siin in den zieken noch quade toevalle

(35)

so dat tanscijn root es. ende dat die wintbrauwen vallen entie nese bestopt es. ende haer stemme heesch es ende si dan gevoelen ioocsel in den lichame ende meest in die been. Ende in somen die qualike gevoelen ende haer leden ontslapen siin. Men salse bloet laten tusscen die brade vanden bene enter hyelen. Dits goet iegen root ansichte ¶ Musen stronte geminct met zeme doet haer wassen in die wintbrauwen Gebernde byen geminct met zeme doet tselve. Ende so doet oec lapdanum geminget met zeme ende met aysine ¶ Ende es die nese opgeblasen of bestopt dat van bloede of van fleumen comt. of van viscoser fleumen. dat die lichame alse bestopt es. of die nese sonderlinge. Men sal mingen muskeliaet met bevercullen ende maken pillulen alse bonen. entie in den nese steken ¶ Grove stemme ende heesce die van lazerien comt die en mach niet genesen. Nochtan salmen leggen onder die tonge dyadragantum Een ander. Nemt lijn saet. peniden. amandelen. eppe saet. semen citrulli. cucurbite elx .2. dr. gomme van arabien. ricolissie. elcs .1. dr. dit suldi temperen metten zope van poret loke. ende maecter af pillulen entie houden onder die tonge ¶ Ende iegen die joocte vindi zalven gnouch daer men van dropen sprect van alden lichame.

Nochtan siin goet gedwegen voeten ende handen in borne daer sulfer in gesoden es

¶ Ende wet oec die ontslapen siin. cume of nemmermeer mogen si genesen daer af.

Nochtan suldise smeren met arragon of marciatom. of olie van bayen ende met bernden watere. of met olium benedictum ende des gelike die heet siin. Men moet den zieken wachten

(36)

van voet couden. ende men moet hem maken lammeren vellen ane te doene

[18]

Morfea es ene smette die comt in die huut. ende si comt van vorten voetsele ende daer die plecke staet in de huut dat es lazerie int vleesch. Some die plecken siin wit.

some root ende some siin si swert. Die swerte plecken comen van melancolien. entie witten comen van fleumen entie genesen node. Ende die rode comt van bloede of van coleren. ende mogen si genesen dat machmen dus proeven. Men steke .1. naelde in de huut vander plecken ende comter bloet ute so mogen si genesen ende gaeter water uut. so en mogen si niet genesen. Ende wet dat men in die witte plecken die materie sal ripen ende derna purgieren ¶ Comt die rode plecke van bloede dit siin die tekenen. die orine es root. ende alse die lichame gelijc root es. so suldine dicken doen laten ter adren. of het en verbiedet die crancheit van den lichame. of die outheit.

of die tijt vanden iare. Hier na nemt die wortele van affodillus ende van meeden ende tarwen gruus. dit suldi stoten ende derna laten staen .3. dage in starken aysine. ende .4. dage suldire wel met wriven die plecken opwert ende nederwert so dattie stede wel root wert. hier na suldi geven dingen die bloet purgieren ¶ Comt die materie van coleren. so es die stede gelu. so salmen die materie ripen ende daerna purgieren. ende derna den zieken stoven met enen potte ende met .1. pipen. Ghi sult nemen dese cruden. alsene. averone. lange perteke. ellecampana.

(37)

Dese cruden doet sieden in enen pot opt vier. ende laet den doem slaen in die cupe dat de zieke wel swete. hier na salmen optie stede venteuse bussen setten die dat quade bloet trecken selen ¶ Wet dat men den zieken wachten moet van allen scarpen dingen. alse peper. mosstaert. looc. ende van alre gecorumperder spisen. ende van allen vogelen die wonen in broeken ¶ Dit siin werken van buten men sal pulveren aloe ende mingen met zeme ende dat suldi smeren op morfea dat nuwe es dat geneest.

Wet dat zere hulpt dicken venteusen geset. ende dicken gedwegen met logen gemaect van weedasscen dat hulpt zere. ende oec in zeteren ende in cingulen. Ende pulver gemaect van cristale ende van ciceren hulpt oec zere ja getempert met sope van ouden rapen. ende daer met tseer bestreken es goet in allen plecken ende iegen alrehande drope ¶ Es die materie van fleumen. men salse ripen. ende purgieren alden lichame.

Een ander. Nem sop van spatula fetida. dats goet iegen morfea zeter. cingle. ende iegen malum mortum ende joocsel ende iegen drope ¶ Een ander men sal leggen ruptorien die de huut selen scoren ende derna besmeren met ungwentum citrinum ¶ Een ander. Nemt ungwentum fuscum. citrinum. ende album. Dese .3. zalven seldi te gadere mingen met opermente ende wit aluun ende pulver van stafisagria ende daer met besmeren ¶ Een ander men sal sulfer wel wriven met starken edeke ende dat salmen laten staen .3. dage enten .4. dage salmen die huut lange smeren iegen die zonne tote dat bloet blict. of tote dat wel root wert

(38)

[19]

Gutta rosaces. dats een ongemac dat men scelt de rose. ende men hevet oec met puustkinen int ansichte Men sal mingen met swinen smoute mele van ciceren. ende doeter toe sop van ouden rapen. ende der met des avonts smeren. Ende des morgens wel dwaen met warmen borne der in geminct si crumen van witten brode ¶ ¶ Een ander men sal mingen versch case met aysine ende dat salmer op striken ¶ Een ander men sal mingen met swinen smoute tsop van langer perteken ende met ruggen mele.

ende dat leggen optie puusten ¶ Een ander doet lood smelten in enen yseren lepel ende roeret met enen stocke vander wedewinden die rode besien draget tote dat dlood al tasscen wert. dan suldi dat wel cleine malen in .1. mortier ende budelent dor enen budel. ende dat in den mortier blijft men maecht weder opt vier setten ende

versmeltent wilt men. ende altoes roeren metten stocke tote hi verbernt tasscen. Ende die asscen suldi houden want si ontfaen cracht vanden lode. ende tstuc van den houde suldi werpen int lood ende verbernt tasscen. Dits goet op puusten. jn cankeren. in fistelen ende op zetere ende in ongemaken ¶ Een ander men sal pulveren borax.

peper. met enioenne zope geminct ende gescuumt zeem. dits goet op swerte puusten ende sproeten die int ansichte risen. ¶ Een ander. men sal wijnsteen winden in een root coolblat ende netten in aysine. ende derna winden in stoppen genet in aysine.

ende derna salment leggen ene lange wile onder bernende asscen. ende derna salment wringen. of disteleren dor ene pipe. Entie verscheit diere uut comt heet men oleum tartareum ende sijs goet iegen swerte plecken ende iegen

(39)

sproeten ¶ Dits goet iegen puusten die root siin. Nemt canfer .3. dr. borax .2. dr. ende rode ciceren .4. dr. dese suldi pulveren ende mingen met rouwen zeme. ende maecter af coekelkine ende bestadet. Ende als gise besegen wilt. so seldire af nemen ende mingent met enioene zope ende met roden zeme dat gescuumt es. ende hier met salmen dansichte smeren alse men slapen gaet. ende des morgens suldijt dwaen met lauwen borne ende drogen met enen clede. Dit maect de huut dunne ende doet af die vulheit ende maket dansichte gleinsterende

[20]

Serpigo es een ongemac dat men heet zeter ende jnpigo. Ende wet dat dese .2.

ongemake comen van heter materien ende siin bernde ende zere gevarwt Nochtan es tusscen dese .2. ongemake ondersceet. want zeter verwandelt vander ere stat op dandre ende gaet vorwert ende achterwert ende hi bedruct die stede al omtrent ¶ Single es van grover materien ende en es niet so root gevarwet ende het gaet meer alomme die stede vander ere steden ter andere ende besittet. Dese .2. specien siin vanden geslachte van laserien ende van morfea. en ware dat si comen van couder materien. ende zeter ende single comen van heeter materien die al te heet es. want die stede vanden zetere ende vander singlen es verbernende met ioocsele ende ru ¶ Men sal ierst doen laten ter adren met .1. vliemen. Ende dien dongemac houdt ende het hem verbaert in vele steden an den lichame en geneest nemmermeer ¶ Dus suldi van buten werken optie stede

(40)

Gi sult stoten scarpe perteke den wortel met starken aysine ende dat der op plaesteren Een ander Minget witte zalve ende zepe te gadere dat die zieke niet en wete. dit doet men om te genesene serpigo. ende jnpigo. ¶ Een ander. doet swinen smout. terbentine quiczilver. ende tsop van scarper perteken tegadere zieden. Dit doet genesen ¶ Men sal oec zieden tsop van scarper perteken met swinen smoute tote dat sop versoden si. dan salment af doen ende doenre in terbentine. Dits goet jegen zeter. single. morfea.

ende dwitte ende tswerte ende trode ¶ Een ander Nem gans smout. apie sop ende ziedet tot dat sop versoden si. dan nemt wit zeem ende mele van wieroke ende minget metten gans smoute ende doeter in tarwen bloeme .1. luttel. dit salmen mingen. dits sonderlinge goet iegen zeter ¶ Een ander. Nemt scarpe perteke. grisecom. scabiose.

dese suldi stoten ende gieter op starken aysiin ende latet also staen .4. dage ende opten .5. dach doet te viere smout ende doeter in die vorseide cruden. ende doet zieden tote die aysiin versoden si. ende derna perssen dor een cleet. Dit es goede salve iegen drope. ende rudecheit ende op puusten vanden ansichte ende men saelt smeren tilike ende spade. Men saelt dwaen met sape van grisecom. Ende men saelt oec met warmen watere wasscen. Ende men salne wachten van spisen die te vele gesouten si ende van al te heten dingen. want dese maken swert bloet ende verbernt

¶ Wet dat bussen onder den kin geset hulpen zere iegen puusten int ansichte. Ende men sal ierst die materie ripen. ende derna purgieren met medicinen die verbernt bloet purgieren. Men sal oec sniden die adre die tranen brinct ten ogen. ¶ Men sal oec weten dat alle die werken die ten zetere behoren. die behoren ten ansichte. ende iegen lazerie ende drope ende salsum fleume

(41)

¶ Men sal oec nemen ene tange met tween bladen dorgaet. ende gelauwen tfel ende tfleesch tusscen de tange. ende dor die gate suldi steken ene grote elsene. ende trecken der dore .1. snoer also men doet enen parde. ende dit salmen lange dragen. want hets sonderlinge goet iegen die ogen. ende iegen puustkine int ansichte ende iegen lasers ansichte. Ende wet dat pusoene gemaect van grisecom van bornagien. van brionien.

die siin sonderlinge goet in allen vorten bloede ende verbernt Men sal altoes drinken van aristologien of tsap van scarper perteken

[21]

Van dropen willic u een deel bescriven Jn dropen of in ioocsele. eist dat die sake comt van bloede. men sal doen laten ter adren. Ende comt die sake van humoren men salse purgieren. Hier na salmen bade maken. ende doen int bad averone. savie alsene.

ellecampane. sanctorie. Of men sal een bad maken daer men in sal doen sulfer ende sout. Men sal oec stoven met ellecampana. ende met scarper perteken ende maelrovie sanctorie. wegebrede. dockeblade die clessen dragen. hiermet sal men baden. Ende naden badene salmense smeren met witter zalven. mer men salse mingen in die vorseide dingen ¶ Nemt wortele van perteken .4. o. ende ellecampana. 1. o. dit suldi stoten ende gieten der op aysiin. ende latent also staen .8. dage ende derna sieden met swinen smoute tote dat die sope versoden siin. ende dan perssen dor enen doec.

dits goede zalve iegen alrande drope. Ende .2. o. van deser zalven siin

(42)

goet geminct met .1. o. witter zalven. ¶ Die meesters seggen dat alrande drope meest comt van salsum fleume. dats gesouten fleume. daer in hulpt zere dese zalve. Nemt calc ende gieter op borne ende roeret lange tote dat tcalc gesceden es ende dat vule water af gieten. ende doet in een out vat ende latet staen claren. ende dan suldi dat water afgieten in .1. ander vat. ende dat der onder gesonken es suldi werpen in .1.

mortier ende doeter toe olien .1. luttel. ende van dien claren watere over wat uren.

ende alst dicke gnouch es seldire in mingen quiczelver. Ende wacht dat gijt niet en smeret ane bleke apostemen. no an dyen. no an been. daer mochte ander ongemac toe trecken ¶ Dits oec goet. Nemt esscen hout dat out es ende droge ende cappet al in cleinen stucken. ende set enen pot altemale in die erde. ende der op suldi setten enen andren pot met vele gaetkinen. ende in dien uppersten pot suldi leggen vanden vorseiden houte. ende decten wel so datter geen doom uut en mach comen met leme ende met parts torten. ende omtrent den uppersten pot suldi groet vier maken. Ende dat uut dien potte lopet dat wert olie. ende so thout droger es so dolie beter es. Dese olie es goet iegen alrande drope. Ende dus mogedi olie maken van alrande houte

(43)

[22]

Tjnea dats scorftheit. some mach mense genesen ende some niet. dat mense niet genesen en mach dat comt sulc tijt bi fauten van meesters dat si leggen der op medicine die al te heet es ende al te droge alse werbi dat die verscheit vander huut so verteret ende so verdroget dat thaaer wut vallet. ende datter geen ander wassen en wille om die hartheit entie droocheit van der huut. Het comt oec om dattie plaestren ende die medicinen heet siin ende droge ende dat si te lange liggen optie huut ¶ Somtijt comt van salsum fleumen want die maect groet joocsel ende vele scellen.

Somtijt comet van melancolien entien iooct niet so zere om haer droge materie. Van sulker es die materie grof ende daer wassen grote roven of rappen. ende dat comt meest van te vele etene. ende dan wassen vele humoren om dat mense niet antiert met dingen diere toe behoren ¶ Ende siin die puusten bloetachtech ende si eetter in hebben gevarwt alse bloet. so siin si meest van bloede. Ende siin daer cleine puustkine gesprayt hare ende dare. so comen si meest van coleren. Ende siin si sonder ioocsel ende sonder steecten. so siin si meest comen van melancolien. Ende crauwet men zere van ioocsele. so siin si comen van gesouter fleumen ¶ Ende siin scorftheiden in kindren. so eist georloft te werkene van buten. Ende es men out entie ziecheit oec out es. so suldi die materie ripen op dats te doene si ¶ Es die materie van bloede men salse ripen met oxisacar. ende dan suldi die materie suveren met datter toe behort alse gi hier na vinden sult. ende daer na salmen laten die hertadre met ere vliemen.

Ende als die lichame

(44)

gesuvert es so salmen baden of stoven ende zere sweten. Ende geven den zieken drinken alle dage cyrupus de fumo terre. dats cyroop van grisecom ¶ Es die materie van gesouter fleumen. men salse ripen met oximelle. ende derna purgieren met dingen daer men met purgiert verbernede humoren. ende daer na salmen laten ter adren ende dwaen siin hooft met gesouten watere want dit suvert. entie werke siin goet iegen verbernende humoren alse gesouten fleume. Ende hier na suldi thoft doen moruwen met watere der in gesoden es papple ende musemaluwe. entie cruden suldi zieden ende daer na stoten ende al warm leggen opt hooft. Ende men sal nemen versce botere gesmolten in watere het es te beter ¶ Hier na salmen thaer uut trecken met .1. wimen.

of met lotro. dat maectmen dus Nemt levende calc .3. o. ende operment .2. o. ende dit suldi sieden in watere. teken dat gnouch si. stecter in ene gans vedere. gaen die plumen so eist gnouch. ende dit salmen doen opt hooft want het doet thaer uut vallen.

ende latet liggen so lange dat thaer valle. ¶ Een ander. smelt wit harst ende doeter toe .1. luttel bloemen. ende dit legt op .1. campen doec. ende legget op thooft al warm. ende latet liggen enen dach ende enen nacht. ende dan suldijt af trecken. Ende en gaen die haer niet alle af. dan suldi leggen .1. ander vanden selven daer op ¶ Een ander. Tempert met borne witte edel tarwen bloeme also dicke als pappe. ende doeter toe wit harst ende ziedet tote dat dicke si ende roeret altenen opt vier ende vanden viere tote dat cout si. dan so legget op .1. wollen cleet op thooft. Ende als men

(45)

wille salmen dat cleet af trecken. ende en volgen die haer niet. men saelt weder op leggen. Ende wet dat gene scorfde hoofde en genesen daer quade hare in siin. Ende en wilt men geen plaester daer op leggen so mach mense uut trecken ¶ Dit siin die werken. Nemt morwe zepe. peper. sulfer. pertrec. stafisagria quiczilver. dit suldi pulveren ende mingen met swinen smoute ende plaestren. dit suvert die scorftheit ¶ Een ander. pulvert levende calc ende operment ende minget met olien ende doeter toe zepe dits goet iegen scorftheit. iegen mortum malum ende iegen droocheit ¶ Een ander pulvert litargirum wel cleine ende doeter toe olie ende zeem. ende wrivet .1.

lange wile. dits goede zalve iegen malum mortum. drope. ende scorftheit ¶ Echter ten selven. Nemt wortel van perteken. van ellecampana. dit suldi stoten ende derna zieden in aysine ende mingen met diere verscheit pulver van litargirum dits goet iegen malum mortum. scorftheit ende drope ¶ Een ander. Nemt levende calc .2. dr.

operment .1. dr. ende pulveret in een mortier ende doeter toe olie ende aysiin. Dit geneest scorftheit sonder haer te verliesene ¶ Dits iegen scorftheit ende malum mortum. ende iegen lusen ende iegen clieren. Nemt litargirum .2. o. ende olie van noten .1. o. ende tsap van ouden rapen.ende tsap van ellecampana. tsap van cronen.

tsap van celidonien ende aysiin elx even vele. ende litargirum suldi wel pulveren in een mortier. ende doeter in die sopen ende daerna die olien al tote dat dicke si ¶ Een ander Nemt swinen smout. spaensgroene. daer met suldi thooft wel suveren. Dese vorseide dingen doen drogen scorftheit. Nu es men sculdech te wetene die dingen die haer doen wassen. Ende wet alse die huut es hart ende stide opt herssenbecken ende tfleesch verteert es tusscen der swaerden

(46)

enten bene. Of daer die huut wit es daer en mach geen haer uut comen ¶ Dese dingen doen haer wassen. alsene. flammula. averone. grisecom. dit suldi stoten ende ziedent in watere ende doeter in botere. Hier met suldi dat hooft dicken dwaen. dit verpareert ende opent die gaetkine vander huut. ende trect die hare uter huut ¶ Een ander. doet die hare af sceren. ende dan smeert die huut met zeme ende derna stroyter op pulver van verberneden ouden scoen ende verbernden coescitten ende latet der op liggen tote dat droge es. dan suldi thooft wel dwaen met watere daer in gesoden es grisecom.

dit doet genesen scorftheit. ende doet haer wassen ¶ Een ander stoot die wortel vander perteken ende zietse in wine. daer met suldi thooft dwaen dicwile ende lange dit doet haer wassen ¶ Item Oleum lapdanum doet haer wassen entie maect men dus. Nemt lapdanum ende snijtse in cleinen stucken ende zietse in olien van oliven met sachten viere ende doeter toe .1. luttel wiins dat die olie niet en verberne. hier na settet die olie ter zonnen .30 dage ende alle dage wel roeren. dit heet men oleum lapdanum.

ende met deser olien salmen thooft wel smeren. Men salre oec op stroyen pulver van verbernden bien. Of van verbernden percamente. Of van verbernden geyts stronten Of van ouden scoen. Of corsten van gersten brode. Ende wilmen so salmense mingen metten dingen diemen opt hooft smeert ¶ Een ander. Men sal temperen tsop vander claveren met zeme. ende doeter toe tsap van donderbare .1. luttel. dit doet haer wassen

¶ Een ander. Nemt kersse. averone. alsene. papple violetcruut. elx even vele. dit suldi stoten ende derna zieden met verscher botren of met smoute. ende dit geplaestert met allen. doet haer dupliceren ¶ Een ander Nemt tsop van scarper

(47)

perteken ende yeralogodyon. ende dit so tempert met zeme. Dit doet haer wassen ¶ Een ander Nemt pulver van bonen ende temperet met sape van scarper perteken.

ende vander ronder perteken .1. luttel. dit suldi temperen met zeme. dit doet haer dobbeleren ¶ Ende luse die wassen sulc tijt opt hooft ende in andren steden vanden lichame. dat comt bi den humoren die gevoucht siin in die gaten vander huut Some so machmense genesen ende some niet ¶ Dits iegen die luse op dats te doene si. Ten iersten salmen purgieren die humoren op dat dorine toent. Some meesters seggen dat rode lusen comen van heter materien. ende die witte comen van fleumen. entie swerte comen van melancolien. Men sal pulveren stafisagria ende mingent met olien of met aysine hier met salmen smeren thooft. of den lichame daers te doene es ¶ Men sal wriven starke loge met quiczilvere. ende daermet bestriken den lichame. het verdrijft die lusen ¶ Een ander. pulvert wel cleine stafisagria in enen mortier ende doeter in quiczilver ende litargirum ende aysiin. dits oec goet ¶ Een ander mingt stafisagria. ende terbentine dan windet in catoene ende legget in den scoot die lusen selen alle derwert lopen ¶ Wet oec alse de stede wit es van den scorfden hoofde so es die gront suver. ende es si root so esser noch materie in. Ende wet dat hicken met ere hicke vliemen goet es in roder steden. Ende es die materie root so purgeertse.

Men sal den hals dwingen met enen wimpel doeke ende vaste drayen omtrent den hals ende dan wel heet warmen ende dan hicken met .1. hic ysere ¶ Venteusen siin oec goet geset optie scoudren. of in die middel. maer in die middel cranken zere die herssenen

(48)

[23]

Malum mortum es .1. ongemac dat men best bekent in die been ende siin swerte puusten in die been hier ende gens ende als mense af trect so siinre vele gaten entie vul etter geven ende waterachtech entie been siin dicke in vele lieden. het comt van melancolien ende tfleesch in die gate es vul swert root ¶ Men sal die materie ripen ende purgieren metten selven daermen melancolie met purgiert. Men sal dit ongemac niet vermaken op mesdage no op gene feeste dage. Ende iegen die ioocte so nemt die middel scorsse van den vliedere ende zietse in olien. dan persset ende werpt die scorsse wech. dan nemt mastic. bayen. wierooc. mirre. dat suldi pulveren ende mingent in die olie. ende wet dat mirre node pulvert. daer omme suldijt leggen in aysine te weyke ¶ Een ander. pulvert wel cleine litargirum ende doeter in olie ende starken aysiin ende wit van spaengien. dits goede zalve. In die werke van scorfden hoofden vint men gnouch bescreven dat goet es te malum mortum Ende hine sal sine voeten niet dwaen. Ende hi moet hem wachten jegen alle spise die quaet es iegen den canker.

Ende hi sal oec dicwile doen laten die levere adere entie milte adere.

[24]

DJe passie in die ogen comt somtijt van bloede. somtijt van coleren of van fleumen of van melancolien. Es die passie van bloede. dit siin de tekene. rode ogen. rode plecken int witte van den ogen. die adren geswollen