om die gedig kan dui.

HOOFSTUK 4: OUTOBIOGRAFIESE GEDIGTE EN GEDIGTE MET OUTOBIOGRAFIESE KODES IN T.T. CLOETE SE OEUVRE

4.1 lnleidend

In die voorafgaande twee hoofstukke (p. 14- 127) is daar gewys op die noodsaaklikheid van die inagneming van 'n digter se lewe tydens teksinterpretasie wanneer die teks daarna vra. Daar is onderskei tussen outobiografiese gedigte en gedigte met outobiografiese kodes en beide hierdie kategoriee is teoreties gefundeer. In hierdie hoofstuk gaan daar gefokus word op die manifestasie van beide hierdie soorte gedigte in die oeuvre van T.T. Cloete. Voor Cloete se poesie egter in oenskou geneem word, word daar stilgestaan by uaanwysersu (met voorbeelde uit die Afrikaanse poesie) wat in die praktyk op outobiografie

in

om

4.2 Moontlike outobiografiese aanwysers

Scheepers (1991 :27) aandag aan die volgende vraag: 'Hoe, en volgens watter aanduidings in die teks is die outobiografiese kode vir die Ieser herkenbaar?" Dit handel dus oor die resepsie van outobiografiese kodes in 'n werk.

Daar is reeds aandag gegee aan die feit dat qie auteur self sekere tekens van 'n outobiografiese lesing in sy teks gee en dat sy intensie by benadering rekonstrueerbaar is. [Die term "outeursintensie", soos wat dit in hierdie studie gebruik word, is in hoofstuk 1 (p. 9 - 11) omskryf.] Scheepers (1991 :28) gee aandag aan bepaalde metodes waardeur die auteur sy outobiografiese intensies in die teks laat blyk. Dan is dit noodsaaklik dat hierdie sleutel tot die teks ontgin word.

Scheepers verwys na poesie, maar konsentreer hoofsaaklik op prosawerk. Daar gaan vervolgens kortliks gekyk word na die aanwysers wat sy noem en die toepasbaarheid daarvan met betrekking tot die poesie sal ook ondersoek word.

4.2.1 Direkte ooreenkoms tussen auteurs- en karakternaam

Hierdie ooreenkoms is seker die duidelikste teken van 'n outobiografiese teks en hierdie direkte identifikasie van die skrywer

as 'n karakter in sy teks, word dikwels in werke gevind waar daar ook geskryf word oor die skryfproses terwyl daar geskryf word ( metatekstualiteit).

'n Voorbeeld van so 'n direkte ooreenkoms tussen die digter se naam en 'n karakter se naam, is die digbundel van Daniel Hugo getiteld

Die boek Daniel. Hy (Hugo) skryf reeds vanaf sy eerste digbundel, Saad uit die septer (1981) wat hy onder die skuilnaam Daan van der Merwe geskryf het, met "al hoe dringender reelmaae oor homself en sy

nageslag (De Lange, 1986: 8). 'n Vraag wat opduik wanneer daar na Die

boek Daniel gekyk word, is of die hele bundel nou noodwendig outobiografies is of net enkele gedigte?

Gouws (1986:10) se die volgende oor die bundel: "Die bundeltitel

implis.eer noodwendig dat die biografiese gegewe vooropgestel word.

Om hierdie rede is daar verwysings na die alter ego, die skaduwee, die verlede as navolger, die weerkaatste self en die spieelbeeld van Narcissus."

Hierdie direkte ooreenkoms tussen die auteurs- en karakternaam,

ondersteun dan ook ander outobiografiese verwysings wat, aileen beskou, nie as outobiografiese kontrak sou kon dien nie. So stel die

noem homself ook 'n "labberdaan" ('n ingesoute vis ) wat terselfdertyd ook klankmatig verband hou met Daan of Daniel:

SELFPORTRET

hy is 'n stroom-op calvinis potensiele alkoholis

en gebore 30 jaar gelede onder die teken van die Vis met verlostang en gebede diep gevis uit ewighede is skubbe en 'n swaar gesluk ook hebbelik van sy hede die waarheid van sy woorde is daarom glibberig soos 'n vis 'n groengetinte fles sy vers kortstondig vol betekenis

hoor dan nou die gekrabbel aan van aangeklam die labberdaan

26 Februarie 1985 (Uit: Die boek Daniel, 1986:9)

Uiteindelik word hierdie hele bundel as't ware outobiografie met spesifieke verwysings na Hugo se lewensloop.

Voorbeelde hiervan is "outobiograaf" waarin verwys word na sy teologiestudies en in "alias die uwe" na sy stryd teen byname met die enigste een wat oorgebly het, "Daantjie Donnerbos", wat moontlik vir die

se bynaam vir hom. In 11

herinneringn word herinneringe van sy kleintyd met sy pa op die kansel (sy pa was werklik 'n predikant) en sy belewing

van die swaels wat soos engele in die kerk rondvlieg, weergegee.

Die poesie in hierdie bundel is outobiografie. Biografiese verwysings lei

hier nie werklik terug na die gedig toe nie, maar is op die digter gerig: sy aard, herinneringe en neiging na die vleeslike. Wanneer 'n

mens hierdie bundel deurgelees het, weet jy meer van Daniel Hugo as

mens.

Hierdie eerste aanwyser wat Scheepers (1991 :28) aantoon, sal in die poesie nie noodwendig altyd neerkom op 'n ooreenkoms tussen die

digter~ en 'n nkaraktern~naam nie, maar kan die noem van die digternaam in die gedig insluit, wat dan die digter en sy lewe in die gedig betrek.

Gestel hierdie aanwyser word as 'n outobiografiese kontrak gesien.

En gestel mens gaan verder van die veronderstelling af uit dat die verskil tussen die outobiografiese gedig en die gedig met outobiografiese

kodes in die teenwoordigheid van 'n outobiografiese kontrak (vergelyk

hoofstuk 2) setel. Dan kan so 'n ooreenkoms tussen name gesien word as 'n aanwysing van die teks as 'n outobiografiese gedig. Dit

kontrak gestel kan word. Verder is dit nie 'n onderskeid wat bloot ter wille van die onderskeid gemaak moet word nie, maar 'n onderskeid wat die ontvanger (Ieser) van die teks as't ware na die regte teoretiese onderbou toe moet lei.

lndien die Ieser 'n outobiografiese kontrak bespeur, weet hy/sy dat diB

digter ook 11 teks11

word en word die literere verwysingsraamwerk van Ieser rondom sy kennis van die outobiografie, geaktiveer.

lndien daar geen kontrak gestel word nie, is die digter, soos 'n ander

literere teks, blote 11_{interteksu en is dit die Ieser se kennis en begrip van} byvoorbeeld intertekstualiteit binne 'n literere kommunikasiesisteem wat lei tot die ugelykmaaku van kodes, waarop aanspraak gemaak word.

4.2.2 lndirekte ooreenkoms tussen outeurs- en karakternaam

Volgens Scheepers (1991 :29) is die biografiese ooreenkoms tussen outeurs- en karakternaam nie altyd in 'n een tot een-verhouding nie. Daar sou dan gevalle wees waar daar nie direkte getuienis van die konkrete outeur se persona teenwoordig is nie, maar waar daar wei openlike getuienis afgele word. (Laasgenoemde beantwoord aan Van Gorp (1986:45) se eis vir bekentenisliteratuur.] Scheepers (1991 :29) is

egter vaag oor haar interpretasie van 11

0penlike getuienis11

, veral as

dit dan nie 11

direku is nie. Is indirekte getuienis dan werklik openlik?

As gevolg van hierdie grys gebied rondom die teenwoordigheid van

'n outobiografiese kontrak al dan nie, en die mate waarin getuienis

openlik afgele word, sou dit beter wees om, sodra daar 'n mate v~:H-::

twyfel bestaan, die digter se lewe as interteks en nie as teks te si&r:

nie. Sodra daar dus sprake is van 'n indirekte ooreenkoms tussen

name wat gebruik word, moet daar verkieslik 'n 11_{konteks van}

omstandigheidsgetuienisn (Scheepers, 1991 :30) wees wat die verband

na die digter toe (digter as teks) bevestig. Dan sou 'n mens van openlike getuienis kon praat.

'n Voorbeeld van so 'n indirekte ooreenkoms in die poesie is D.J.

Opperman se Kamas uit 'n bamboesstok. Die titelblad van hierdie teks

bevat die voorletters van die digter naamlik DJO en dit word, as

outobiografiese kontrak, gesteun deur verskeie outobiografiese

gegewens waaronder 'n dot herkenbare

toto

'n Verdere voorbeeld hiervan is die teit dat Daniel Hugo se bundel Die

boek Daniel, opgedra is aan Daan van der Merwe. Die Ieser wat bekend is met Hugo se oeuvre sal weet dat hy sy eerste digbundel onder hierdie skuilnaam laat verskyn het. Hierdie opdrag ondersteun dan

verband is ook tekstueel verantwoordbaar.

4.2.3 Neweteks

11

0mdat 'n funksione/e neweteks 'n betekenisdraende funksie in die teks

het, en dikwels 'n belangrike interpretasiesleutel is, moet die Ieser

hierdie aanwysing as 'n betekenisdraende teken hanteer.11

(Scheepers, 1991 :31.)

lndien daar in die neweteks 'n open/ike verband gele word tussen outeur en teks kan dit binne 'n outobiografiese kode geresepteer

word. 'n Bela.ngrike voorwaarde hiervoor is volgens Scheepers

(1991 :30) egter die tekstuele verantwoordbaarheid van hierdie verband.

Hierdie soort outobiografiese aanwyser kan volgens Breytenbach

(1991: 17) se bespreking van Riffaterre se indeling van intertekstualiteit,

gesien word as die gemedieerde tipe: 11

ln die geval van die gemedieerde tipe is drie tekste betrokke. 'n Derde teks, byvoorbeeld kritiek of kommentaar, sorg vir die verband tussen die teks en die

interteks. Waar 'n Ieser miskien nie die verband tussen 'n teks en

interteks sou raakgesien het nie, daar dui die derde teks die verband

'n Voorbeeld hiervan is die bespreking van Ingrid Jonker en haar werk in Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig (Cioete, 1980:149). In hierdie bespreking word die voorspelling van die wyse waarop sy in 1965 op twee en dertigjarige leeftyd 'n einde aan haar bestaan gemaak het, aangedui. Cloete dui kodes random haar verdrinking in onder andere "Ontvlugting~., "Graf" en "Puberteit" aan en dui oak die

tekstuele verantwoordbaarheid daarvan aan.

Uitsprake deur die konkrete auteur oar sy werk val oak in hierdie kategorie en weer eens kan dit slegs as 'n outobiografiese aanwyser geresepteer word, as dit saamhang met die teks. Hierdie uitsprake dien dan as't ware as finale bevestiging van die outobiografiese aard van die teks (Van der Merwe, 1986:29). So maak Cloete dikwels uitsprake oar sy eie poesie en dit kan in samehang met die teks vertolk word soos wat daar in hoofstuk 4 aangedui sal word.

Van der Merwe (1986:33) dui oak aan dat daar meestal spore van die konkrete auteur in die voorwerk aangetref kan word. So kry mens in Angelliera (1980) van T.T. Cloete die volgende opdrag: "Vir Anna en die kinders". So 'n opdrag help nie noodwendig met die interpretasie-proses nie en dui oak nie op 'n besliste outobiografiese aard nie, maar onderhou tog verbande wat wei uit die teks afleibaar is. lntertekstueel gesien, kan die Ieser wat bekend is met die oeuvre, deur hierdie

die aarde praat (1992:94) herken. Hierdie gedig word onder punt 4.3.3 meer volledig bespreek.

Vervolgens meer oor die outobiografiese inhoud wat uiteindelik ook hierdie tekstuele verantwoordbaarheid bepaal.

4.2.4 Outobiografiese inhoud

Die outobiografiese aanspraak wat deur die inhoud van die teks geskied, berus onder meer byvoorbeeld op:

- Name

'n Goeie voorbeeld hiervan word gevind in T.T. Cloete se gedig 11_{0ns almal}11

in Driepas (1989:137) waar die digter se hele gesin se name in die gedig genoem word. Die enumerasie van die name lei tot 'n outobiografiese kontrak op grand van die teksinhoud. (Later in hierdie hoofstuk word hierdie gedig meer intensief geanaliseer.)

Net so is daar in Daniel Hugo se bundel, Die klein aambeeld (1983) 'n groep gedigte wat handel oar die dood van Hugo se broer, George Euvrard Hugo, wat op twintigjarige ouderdom oorlede is. Hierdie

atdeling word dan ook op eksplisiete wyse ingelei deur 'n "gratskrif' met sy broer se naam en sy lewensduurte. Die atdeling (en die bundel) word atgesluit deur die gedig "gratskrit":

grafskrif

ek grit jou grat ek skryf jou at 'n vroee dood vergit aan lood verniet soek hul jou 'n sipres by jou onder my potlood rus jy nou.

(Uit: Die klein aambeeld, 1983:45.)

Deurdat Daniel Hugo se oorlede broer in die bundel, en dan spesitiek in die afdeling se inleiding, op die naam genoem word, word daar 'n outobiogratiese kontrak vir die hele afdeling gesluit. As gevolg daarvan kan daar gese word dat die digter Daniel Hugo in hierdie gedig al skrywende aan die woord is en so van sy broer atskeid neem.

- Die ruimte

woonagtig. Dit is dieselfde plek waarvan hy praat in "dorpie was-transvaal". Dit sal nou wei nie aileen as 'n outobiografiese kontrak kan dien nie, maar die Ieser wat daarvan kennis dra en dit as interteks ontgin, het dadelik meer begrip vir die deernis waarmee

die spreker oor die plek praat.

In die gedig "dis klaarpraat met die digter op B" (Hugo, 1986) dra die:

- ruimtelike verwysing ("B" vir Bloemfontein- die plek waar Hugo gewoon en doseer het) saam met die

- bundeltitel (Die boek Daniel) en die

- inhoudelike ooreenkoms (dit is 'n "digterl wat aan die woord is) by tot die aanbieding van hierdie teks as outobiografiese gedig.

Ook in "voetsaam" funksioneer die ruimte waar die Hugo-broers grootgeword het, naamlik "Suidwes", saam met ander kodes soos die verwysing na sy broer wat werklik oorlede is en aan wie hierdie afdeling opgedra is, om uiteindelik deur 'n outobiografiese kontrak aan te toon dat spreker en digter hier een is.

voetsaam

saam het ons- jy, my broer, en ek-Suidwes te voet verken, hek na hek maar nou gaan jy ongestewel dood: betree die land wat elk aileen ontdek

Behalwe vir name en ruimtes, kan die outobiografiese inhoude ook deur 'n ooreenkoms met werklike gebeure daargestel word.

- Gebeure

Daar is reeds verwys na die brandongeluk waarin Cussons betrokJ,,2, was en 'n outobiografiese gedig wat na aanleiding daarvan geskry~ is, is geanaliseer (vgl. p. 20). Regdeur Cussons se oeuvre word daar, meestal indirek, verwys na die ongeluk en dan vind dit plaas deur verwysings na pyn en vuur. Twee sulke gedigte is "Lentelied" en "Vagevuur":

Lentelied

Sal jy vir my 'n brief skryf, see,

noudat my visarend-vlerk gebreek is? fiets, fietsie, jy ry aileen in die wind en jou pedale flits in die lig, leeg

die speke se blink se blink se blink die onverwerkbare woordjie: pyn.

(Uit: Die swart kombuis, 1978:6)

Hierdie gedig handel oor pyn met die uiteindelike insig dat die pynlike of gestrooptheid omvorm word en uiteindelik dien as 'n aankondiging van die lente. Dit word germpliseer deur die

weerkaats en 'n hoopvolle lentelied word.

In 11Vagevuurll is daar weer eens van vuur en pyn sprake en veral die sinvolheid daarvan deurdat dit die spreker suiwer en die 'Vuil11 wat

haar van God at laat 11

Wegdu11 , wegbrand. Vagevuur Hierdie suiwering dit is soet o dit is hard dit is soet 0 Heer, ek skaam my my skande is 'n vuur dan is dft die vuur, Heer van s6 begeer: U van s6 wegdu: U kyk ek is vuil 0 hoe beletterd genadeloos spel my elke letter die jammer verskil maar U roep my in elke vesel brand u fluistering en U wys my my skoon beeltnis Heer, en dis U

om hierdie hoop waarmee U my vul waarmee U ondraaglik waarmee U my vul adoreer ek U 0 laat my pyn om U 0 laat my brand na U spaar geen greinijie ek aanbid U.

(Uit: Die skitterende wond, 1979:42.)

Die vagevuur is 'n plek van suiwering vir geredde siele voordat hulle voor God toegelaat word. Daar is reeds in 11_8estemming

II in Die swart kombuis (1978) sprake daarvan:

11

Miskien is na die start die vagevuur n6g die grootste avontuur

die dialoog met God wat ons

tot seevierend menswees sal uitpuur.11

Hierdie strafe toon 'n verband met die outobiografiese gedig 11_Christ of the burnt menu waar God en die nadergroei na Hom toe, ook as

'n ~~avontuur'' beskryf word.

In 11

Lentelied11

en in 11

Vagevuur'' word die blote figuurlike vertolking van vuur en pyn, deur die gebruik van die digter se lewe as interteks, uitgebrei om ook 'n letterlike sy te toon. Die skoonbrand waarvan gepraat word, word daardeur ook 'n fisiese skoonbrand en

iets wat ook 'n positiewe sy toon. Boonop lei die ontginning van die interteks tot die verhoogde geloofwaardigheid van die spreker se belewing van pyn en so word haar lewensfilosofie oor die sfn van pyn bo blote pretensie verhef. Dit bring my by die vraag of 'n ooreenkoms tussen die digter se wereldbeskouing en die wereldbeskouing wat in die teks weerspieel word, ook kan dien as

outobiografiese aanwyser.

- Wereldbeskouing

Die digter se wereldbeskouing manifesteer dikwels in 'n teks. Dit is egter uiters abstrak en moeilik aantoonbaar. Volgens Van der Merwe (1986:31) is die teks boonop nie in sy geheel terug te veer tot die wereldbeskouing van die auteur nie, want daar is slegs enkele aspekte daarvan in die teks teenwoordig. Hierdie wereldbeskouing van die auteur kan dus slegs aangedui word volgens die mate waarin die teks hom bekendmaak. Om nie maar net 'n lewensbeskouing te wees nie, maar die digter s'n, meet die digter se lewensbeskouing boonop 11

bekend11

wees - miskien deur die publikasie van essays wat dit kan onthul?

Met die oog op 'n studie daaroor, kan die manifestasie van die digter se lewensbeskouing in die teks ondersoek word, maar die omgekeerde

proses (waar die teks na die Ieser toe heenwys) kan nie werklik as outobiografiese aanwyser gebruik word nie weens die onverifieer -baarheid van sulke kodes. lndien 'n teks egter reeds 'n outobiografiese kontrak bevat en deur die Ieser gei"dentifiseer is as 'n outobiografiese gedig, sou aspekte van die digter se lewensbeskouing uit die gedig afgelees kon word. So lei die analise van 'n outobiografiese gedig na die digter toe wat in die proses ook 11

teks11

word.

'n Voorbeeld daarvan is poesie van T.T. Cloete wat handel oor sy siekte en lyding soos die gedig 11

Uitpraat11

(Driepas, 1989:45). In die gedig is daar vele verwysings na liggaamsverwringing. Dit word 'n outobiografiese kode (vgl. p. 203) wat veroorsaak dat die digter se persoonlike ervaring van siekte en pyn as interteks betrek word. Die gedig bevat egter ook sterk religieuse elemente en as dit saam met die res van sy oeuvre gelees word, lei dit weer terug na die digter toe - die Ieser kan daardeur tot die gevolgtrekking kom dat die digter 'n Christelike lewensbeskouing handhaaf.

4.2.5 lntratekstuele konteks

uit die netwerk van verhoudinge, 'n biografiese lading laat gestalte kry. So word die vuurkode, wat deel uitmaak van Sheila Cussons se outobiografiese kode, regdeur haar oeuvre gevind. Daar is reeds op drie sulke gedigte gefokus. Dit sal uit punt 4.3, wat hierna vervolg, duidelik word dat ook T.T. Cloete se hele oeuvre outobiografies gelaai is met verwysings na sy gesin en familia, en sy siekte.

4.3 T.T. Cloete

4.3.1 lnleidend

Die literere toneel van die jare tagtig is volgens Grove (1986: 148) oorheers deur die snel ontplooiende digterskap van T.T. Cloete. Tussen 1980 · en 1992 laat hy vyf stewige digbundels die lig sien en verower daarmee byna elke noemenswaardige letterkundige prys.

Cloete het op 56-jarige leeftyd eers gedebuteer (of liewer gepubliseer - hy skryf al vandat hy agtien is). Voorheen was hy net literator. Rossouw (1984:23) gee 'n opsomming van sy besondere bydrae, as literator, ter bevordering

literatuurwetenskap en in besonder

en uitbouing ook van die

van die Afrikaanse poesiekritiek. Dit sou dan noodsaaklik wees om, alvorens daar aandag gegee word aan die outobiografiese in sy poesie, 'n oomblik stil te

staan by sy mening, as literator, random die digter se plek in die gedig.

Cloete se poesiekritiek vertoon volgens Rossouw (1984:23) hoofsaaklik teksimmanente trekke, maar sy wys ook daarop dat Cloete in sy kunsbeskouing wei ruimte laat vir die rol van die skrywer en vir die verband tussen die daaglikse lewe en die teks, en vir die lesers van die kunswerk.

In 'n onderhoud met Jannie Coetzee (1983:15) se Cloete die volgende:

11

Gedigte leen hulle meer daartoe om jou eie persoon uit te druk, maar die ander persoon kan jy beter in prosa teken.11

Die uitspraak onderstreep die geskiktheid van die digvorm wanneer selfonthulling ter sprake is. En dan kry jy, soos by die tradisionele outobiografie in prosavorm, volgens Cloete (in 'n lesing by die Universiteit van Pretoria), ook te doen met die problematiek random die waarheidsgetrouheid: 11

Kuns is nie werklikheidsgetrou nie, maar het 'n eie realiteit. Selfs wanneer die gedig outobiografies is, jok hy ook.11

(Barnard & Venter, 1987:8.)

Hierdie uitspraak sluit aan by die titel van sy kortverhaalbundel naamlik Die waarheid gelieg (1984). Ook die onderskeie rubrieke in die bundel se titels is in ooreenstemming hiermee: 11

leugens11 •

Cloete is openlik ten gunste van die intertekstuele werkswyse (soos ook duidelik uit sy poesie gesien kan word):

11

Cioete se ook dat baie nuwe gedigte ontstaan as gevolg van diefstal. Die digter is 'n diet. 'n Kritikus het gese dat die transkripsiegedigte van Cloete nie in ldiolek tuishoort nie, maar hy het nie raakgesien dat die gedig wat hy as die beste bestempel, naamlik 11_{VOels met nuwe teks11}

ook 'n transkripsiegedig is nie. Cloete het dit by Nijhoff geneem.u (Barnard & Venter, 1987:7.)

In die gedig 11

Hamster'' word dit soos volg verwoord:

11

0ie digter is ook 'n diet, hy steel van elke liggaam en elke gesig en siel iets, van wie hulle nie heel

en bymekaar hou nie roof hy iets vir 'n gedig.

Maar hy is ook verlee

afhanklike- deurdat daar so baie was random hom is aan hom veel gegee vir 'n gratias en 'n gratias.11

(Uit: Jukstaposisie, 1982: 16.)

Alhoewel Cloete nerens melding maak van die digter self as interteks nie, kan die aangehaalde strafes hierbo tog gei"nterpreteer word as 'n toepassing van die beginsel dat alles teks is en binne hierdie teksbeskouing is daar ruimte vir die digter as interteks. Hy steel as't

ware ook van sy eie liggaam, gesig en siel - sy eie lewe.

En wanneer Cloete dan tot skryf oorgaan, is sy poesie dikwels vol outobiografiese gegewens. Daar sal vervolgens kortliks stilgestaan word by sy lewensloop. Daama sal aangetoon word hoe sekere aspekte van sy lewe in sy poesie manifesteer en hoe hiemhe outobiografiese kodes geaktiveer word.

4.3.2 T.T. Cloete as mens

Theunis Theodorus Cloete is op 31 Mei 1924 op Vredefort gebore. 1_in

1942 begin hy sy teologiese studies by die Universiteit van Pretoria en begin hy ook ernstig skryf. Sy studies word egter onderbreek wanneer hy polio opdoen en hy hervat sy studies weer in 1945 aan die x-Potchefstroomse Universiteit - die slag bestudeer hy egter die letterkunde. Nadat hy sy doktorale studie in Nederland voltooi het, doseer hy Afrikaans en later ook Algemene Taal- en Literatuurwetenskap aan die PU vir CHO en die Universiteit van Port Elizabeth.

debuutbundel, Angelliera word met Nasionale Pers se W.A. Hofmeyr-prys bekroon en ontvang in 1981 die Ingrid Jonker-prys. Vele pryse volg - ook die Hertzogprys in 1990.

Hy is baie lief vir musiek en besit 'n goeie plateversameling. Sy stokperdjies sluit ook hengel, skets en die teel van honde in (eerB Engelse foksterrierhonde en tans Staffordshire-bulterriers). Hy hou var, tuinmaak - 'n liefde wat groei uit sy liefde vir die natuur: 11_{Hy is baie} gesteld op natuurbewaring en sport is vir hom pragtig, 'omdat ek semigestrem is. 'n Mooi atletiese mens is vir my pragtig. Ek verkyk my aan tennis en atletiek en boks. Daar was 'n stadium in my lewe dat ek soveel pyn gehad het dat ek nie tennis kon kyk nie, my oogreflekse was te pynlik.'11

(Kruger, 1990:11.)

Cloete is verder ook 'n amateursterrekundige en uit noodsaak vanwee sy siekte baie fiksheidbewus: in die somer swem hy en in die winter gaan stap hy lang ente. Hy is met Anna van Zyl getroud en die egpaar het drie seuns en twee dogters: Eduard, Theo, Stanus, Riana en Thea (Anon., 1984:37).

4.3.3 Gesins- en familiegedigte

4.3.3.1 lnleidend

Marais (1984: 12) bespreek hierdie verskynsel in Afrikaans en by Cloete en verwys veral na die digteres Antjie Krog (A.E. Samuel) se verhandeling oor familiefigure in die poesie van D.J. Opperman. Samuels(1982:8) identifiseer die volgende tradisionele kategoriee van familiegedigte in Afrikaans:

- Gedigte waarin ouers ter sprake kom.

- Gedigte wat oor die digter se kind(ers) handel.

- Gedigte waarin gemeenskaplike herinneringe met broers/susters gedeel word.

- Gedigte waarin verlange na 'n ouma of oupa uitgespreek word.

Cloete oorskry hierdie tradisionele benadering en skryf onder ~~· andere ook oor nefies en niggies.

Daar gaan vervolgens gefokus word op 'n paar gesins- en familiegedigte in die oeuvre van T.T. Cloete. Die doel daarvan is egter nie die kategorisering daarvan in terme van tematiese soorte

hoofstukke gemaak is, wei in die praktyk verantwoordbaar is en die funksionering van sulke kodes sal ondersoek word.

4.3.3.2 Gedigte waarin die gesin of familie ter sprake kom

In onderhoude met T.T. Cloete blyk sy gesin se belangrikheid vir hom, telkens duidelik: 'T.T. Cloete hou glad nie van die broeikasgedagte nie, maar tog erken hy dat hy nie sonder sy vrou en kinders kan lewe nie." (Gouws, 1986:4.)

Die belangrikheid van die gesin manifesteer dan ook in sy poesie:

Maar kyk kinders word uitgedeel aan hulle deur die Here

as die man en vrou speel sy opdrag aan Adam ter ere Soos pyle in die hand van 'n held

so laat seuns en dogters die vader soos 'n veldheer op die slagveld

in sy huis en woonbuurt en werk triomfeer (Uit: "Psalm" - Jukstaposisie, 1982:34)

Hierdie manifestasie vind nie net plaas deur die feit dat sy gesinslede kort-kort by name in sy poesie gestalte kry nie, maar ook deur die duidelike weerspieeling van die hegte band tussen die spreker en sy gesin:

Substansiering

ek het my jubelend bly

in my seuns en dogters uitgedeel ek het my in 'n droom uit my in hulle ingespeel

my droom deur 'n vrou uitgesponne vyf maal in vyf kokonne

uitgedroom loop hulle my nou rond hulle is my siek en gesond

hulle is my bly

dis hulle wat my seer kry wat ek is is vyf

maal my voortgelyf

soms vind ek dat hulle weer as hulle hulle vergeet

my met hulle inkarneer met gal en flegma indiskreet in hulle afwesigheid

is ek dan hulle bereid

in pyn en vreugde maar ek vlug met liefde liefs in hulle terug

(Uit: Jukstaposisie, 1982:62.)

Volgens Gouws (1986:4) in die reeds genoemde artikel oor Cloete, word die bewyse van sy liefde vir sy gesin onder andere in hierdie gedig gevind: 11

Soos hy al geskryf het: 'Ek is gesubstansieer in my vrou en kinders.'11

(p. 135 - 136) gestel dat sodanige uitsprake ook tekstueel of inhoudelik gestaaf moet word alvorens die digter se lewe in hierdie geval interteks kan word.

In hierdie gedig is dit wei die geval. Die sleutel le in die

herhaaldelike gebruik van "vyf1

• Daar is duidelik vyf kinders tet·

sprake: "vyf maal in vyf kokonne". Volgens Buscop (1989:127) illustree!·

die intratekstuele betekenismanifestasie van die "kokonne" die

afhanklikheid (of noue band) binne die gesin. Die spreker sien homself

as "vyf maal" "voortgelyf". Indian Cloete se lewe nagegaan word, sien 'n

mens dat hy self vyf kinders (drie seuns en twee dogters) het. Hierdie

ooreenkoms is voldoende om die genoemde neweteks tekstueel te

staaf en hier is dus sprake van 'n outobiografiese kontrak en gevolglik

ook van 'n outobiografiese gedig.

In die teksinterpretasie het dit tot gevolg dat die "siek en gesond" wat sy kinders met hom deel, vir die Ieser nie die oppervlakkige noem van verskynsels bly nie, maar 'n groter intensiteit verkry vir die Ieser wat daarvan bewus is dat Cloete deur die jare werklik baie siek was en hy al by die dood omgedraai het (sy siekte en lyding kom later in die hoofstuk aan bod): "T.T. Cloete se jarelange siekte het beslis 'n

aandeel in hierdie gehegtheid (tussen hom en sy gesin) gehad. "'In my

+-siekteperiodes was dit vir my die swaarste om te sien hoe dat die ander meely, maar tog is dit goud werd.'" (Gouws, 1986:4.)

Die Ieser se ervaring word gekonkretiseer en die digter verkry daardeur groter geloofwaardigheid in die weergee van sy persoonlike ervaring. Deur hierdie outobiografiese gedig kry die Ieser dus insig in die wese van T.T. Cloete as gesinsman.

In Jukstaposisie word Cloete se dogters in nog twee outobiografiese gedigte gaskets. In useer en siter'(p.14) is die subtitel 11

T.11 _{en in} 11

Puberfoto11

(p. 74) is dit 11 R.11

• Dit is die voorletters van sy dogters, Thea en Riana, en die effens vae outobiografiese kontrak word in beide die gedigte tekstueel en in samehang met die res van sy oeuvre, bevestig.

Seer en siter

T.

my donker akweus geoogde dogter speel en sing bedarend vir my sy neem van gedaante tot gedaante van haar eie lyding

met 'n bevrydende welluidende begeleiding

afskeid nimmereindigend elke keer jubelend bly

met haar striemende vingers haar sidderende tong en wrang keel Dawid wat argepoeties vir 'n verbysterde Saul kalmerend speel en vir my sy wat aan 'n ononderbroke teisterende metamorfose ly

Puberfoto R.

my dogter kyk na

my bedeesde sagte hond haar vol gesonde meisiemond monalisa

die liefde in aile vorme deer daar is iets skrikwekkends riskant wat haar ken en wange gloeiend brand haar neuspunt is rooiverdrietig teer haar oe is skrikrond

en diergroot aan verwagte leed werk hulle om dit te vergeet

onvleeslike wonde maak sy gesond noukeurig daar in haar gesig swygsag skreeu haar huillag

(Uit: Jukstaposisie, 1982:74.)

Seide hierdie gedigte skakel met 11 piUS1

\ 'n gedig waarin daar op grond van die teks se inhoud - wat besliste ooreenkomste tussen die spreker se kinders en die digter se eie kinders toon - sprake is van outobiografiese kodes.

plus

hier sit ek krom ek treur my vertrokke die roffel van 'n trom hoor ek en klokke

my kinders van liefde die een met die mooi oe groot

en oop en kindrond leef sielsalleen haar geliefde slaap die dood die ander een met die mooi

klokstem met aile respek

Here om haar talent te ontplooi is Middelburg die plek

ek weet

wie met u liefde toegerus is kry goddelik die leed as 'n bonus

(Uit: ldiolek, 1986:92.)

Die spreker praat in "plus" oor sy "kinders van liefde" - sy twee dogters. Die tweede strafe kan dan vir die Ieser wat kennis dra van Cloete se gesinsopset, of sy oeuvre goed ken, handel oor Riana wat beskryf word as die een met groot, onskuldige oe. Dit is in ooreenstemming met "Puberfoto" (Jukstaposisie, 1982:74) waar die subtitel, soos in

11

Seer en siter" (Jukstaposisie, 1982: 14) reeds in die eerste reel van die gedig aan die spreker se dogter gekoppel word met "my dogter'' en

haar oe met die van 'n hond vergelyk word. In "Puberfoto11 _{is haar oe}

"skrikrond11

en "diergroot" asof sy leep verwag.

Die teenstelling tussen haar onskuld en die 11

Verwagte leed" word verder

gevoer deur haar 11

huillag" wat 11

Swygsag skreeu" met die beklemtoning

daarvan deur die plasing van 11

huillag" en "swygsag" in die

In "plus" (ldiolek, 1986:92) is haar oe "oop en kindrond" - klaar gekwes en "sielsalleen" : "haar geliefde slaap die dood". Dit is 'n verwysing na die dood van Cloete se skoonseun (Riana se man) Dirk, wat ook in ander gedigte ter sprake is.

Die dogter wat in "plus" se derde strafe beskryf word, stem ooreen rm:ri: Cloete se ander dogter, Thea, wat mooi kan sing (daar word gepraat van die een "met die mooi klokstem") en wat klaarblyklik in hierdie stadium op Middelburg woon of optree. Hier is 'n voorbeeld waar die

identifisering van outobiografiese kodes op grond van die teks se inhoud, plaasvind deur

ruimtelike ooreenkomste.

In "Seer en siter' (Jukstaposisie, 1982:14) is dieselfde dogter besig om te speel en sing vir haar vader soos wat Dawid vir Saul gespeel

het. Sy bedaar, bevry en kalmeer haar pa en haarself. Lyding word so omvorm en "striemende", "sidderende", "wrang" en "teisterende" word deur "jubelend", "bedarend'\ "kalmerend" en "bevrydende" gejuksta-poneer. In die laaste reel word daar, . soos dikwels in Cloete se poesie,

dubbele sintaksis aangetref waar daar aan die een kant vir die spreker in sy siektetoestand gesing word as daar gepraat word van sy "sy" wat aan 'n ononderbroke metamorfose ly, wat kan dui op sy mankheid. Aan die ander kant kan daar ook verwys word na haar met haar kwiksilwer persoonlikheid wat vir hom sing.

Hierdie gedig bestaan en spreek ook tot die Ieser wat nie weet dat T.T. Cloete 'n dogter het wie se voorletter 11

T.11

is en wat werklik mooi kan sing nie. Die rede hiervoor is dat hierdie nie outobiografiese poesie is waarin die individu homself isoleer en wegsluit nie, maar die soort outobiografie waarvoor Buckley (1984:viii) sy waardering uitspreek: wat vanaf die private gevoel 'n deur oopmaak na 'n algemene psigologie toe. Die Ieser kan immers die intense lyding, troos, en deernis, wat in die gedig ter sprake is, self ervaar omdat dit iets weerspieel van menswees in die valle sin van die woord. Die Ieser wat die outobiografiese kontrak 11

raaklees11

en weet dat dit die digter se dogter is wat werklik vir hom sing, ervaar net meer van die fasette van die gedig deurdat die gedig dan ook venster word op die persoonlikheid van die digter. Verder dra hierdie kennis by tot die Ieser se empatiese belewing en byna saamluister na

die kalmerende musiek wat die seer omvorm.

Dieselfde universaliteit is ook te vinde in 'Puberfoto11

(Jukstaposisie, 1982:74)) waar Riana, of die Ieser weet wie sy is of nie, voorbeeld word van die onskuld en kwesbaarheid waarmee die jeug die toekoms tegemoet gaan. Die gevoel wat die digter (of spreker - afhangende van die identifisering van die outobiografiese aard van die gedig al dan nie) as vader ervaar en waarnemings wat hy maak wanneer hy na sy dogter se foto kyk, is vir die Ieser toeganklik en verstaanbaar.

Die gedig "plus" begin met 'n plekaanduiding: "hier". Hierdie vooropstelling van plek veroorsaak dat die Ieser byna dadelik 'n "daar" veronderstel - 'n verwyderdheid, wat fisiese en geestelike ruimte betref, tussen hom en sy kinders wat hy nie self meer kan beskerm teen leed nie. Riana is "die een" (let daarop hoe die alleenheid hier gei'ntensiveer word deur die enjambement) en afgesonderd. Thea sit op Middelburg - 'n plek waarin sy, volgens die digter, nie haar talente kan

"ontplooi" nie?

T eenoor hierdie ruimtelike verwydering staan God in die slotstrofe as 'n alomteenwoordige entiteit. Liefde is 'n gawe uit sy hand, maar dit maak die mens ook kwesbaar en daardeur word die leed op paradoksale wyse 'n bonus of "plus" van die liefde. Die onrustigheid van die eerste

strofe ontwikkel dus in die laaste strofe in 'n rustigheid · wat saamhang met die wete dat die verworwe lyding of leed 'n Goddelike bate is.

Die eindrym (kruisrym) bind sekere woorde en daardeur word sekere begrippe versterk. In die eerste strofe is "krom" en "trom" deel van dit wat hy "hier" beleef. Saam kan dit dui op sy ouderdom en, met Cloete in gedagte, siekte en lyding wat hom liggaamlik laat verkrom en sy (menslik gesproke) naderkomende dood ('n trom roffel en klokke lui). Dit beklemtoon egtf?r ook sy empatie en meelewing met sy kinders. Generasies word terselfdertyd daardeur teenoor mekaar

geplaas: die ouers word oud, swak en passief terwyl die kinders aktief die lewe tegemoet gaan.

In strofe 2 staan die ngrootll 11_dood11 _{deur die eindrym teenoor} 11_eenll 11_Sielsalleen11

• In strofe 3 staan llmooi11 en 110ntplooi11 teenoor die 11plek11 wat die dogter beperk (met aile 11

respek11

teenoor God wat 'n mens in sekere ruimte met 'n sekere doel plaas).

Hierdie funksionele eindrym (funksie bo en behalwe die klankrykheid) word iri die laaste strafe voltrek waar 11

toegerus11

(met die liefde wat van God af kom) 'n voorwaarde is vir ubonusn en die digter se vaste geloof in die sinvolheid van lyding of leed beklemtoon word deur nek weet11 wat rym met 11

leed11 •

In 11

Harba Iori fan word die gesin na analogie van Ps. 128 geteken as 'n tuin waarin die kinders soos vyf jong olyfboompies staan:

Harba Iori fa Ps.128 Vir Astert

In ons tuin staan vyf jong borne jong olyf

in beddings blomme In ons huis altyd gereed staan 'n stuifmeelmaaltyd

gewil deur die Here

Voels sing sy naam ter ere van my Kanna en lente-selfs-Mei en van nog daarby

vyf sterk Stam-Jolien ranke Tak-Tooi

woelblaar Koei-Attaar

dan soet-teer Mir-Heester soos almal mooi

veelkleurige Tiedosblaar

(Uit: Angelliera, 1980: 11.)

Die titel is ontleen aan die refrein van 11

Een Meienmorgens vroe11

, 'n

minnelied deur Jan I, Hertog van Brabant (1253-1294). [Dit is onder

I

andere opgeneem in Digkuns van die Nederlande Deell/ (Antonissen,

1986:56)] 11

Harba Iori fall is moontlik terug te voer tot 11_{herba flors fa~~,}

oftewel 11

1'herbe fait des fleursll: die gras skiet vol blomme (Cioete,

1963:206). Volgens Grove (1981 :79) kan die Brabant-titel langs die

omwee van die taalgeskiedenis herlei word tot die Latyn 11_Herba

flares facit11

wat betaken: die plant staan in blom. In aansluiting by die

titel kry ons dan dat sy vrou en kinders blomme is in 11_{0ns tuin}11

•

Die gedig is op Psalm 128 gebaseer en is opgedra aan Cloete se

vrou en kinders: 11

Vir Astert11

• Die naam is gevorm deur die beginletters

van sy vrou en kinders se noemname in volgorde van ouderdom

saam te voeg: Anna, Stanus, Theo, Eduard, Riana en Thea (Cioete, 1992).

voordeur in Potchefstroom hang, waarop die naam 11_Katstert11 _verskyn. Dit spel die voorletters van homself, sy vrou en hulle kinders se name uit, en is simbolies van die hegte verhouding wat die Cloete-gesin het (Gouws, 1986:4). Hierdie indirekte ooreenkoms tussen die gesin in die gedig en die Cloete-gesin, wat alreeds in die subtitel daargestel word, word ook in die res van die gedig aangetref deurdat die spreker se vrou en kinders se name ingebed word in plantname. Dit word op so 'n wyse hanteer dat 'n mens kan praat van ongrammatikaliteite (waarna reeds in hoofstuk 3 verwys is) wat die Ieser dring om intertekstueel te werk te gaan. Sodoende, indien die digter se gesin dan as interteks betrek word, kan T.T. Cloete se kinders se name 11

0ntsyfer" word. lndien die plantname en -eienskappe nagegaan word, word die kinders ook gekarakteriseer.

Marais (1984: 14) verklaar die blom- en boom name soos volg:

- nmy Kanna en lente-selfs-Mei11 _{verwys na die digter se vrou. Canna} indica het 'n helder (opvallende) onsimmetriese blom en dus is elke blom uniek soos wat die digter se vrou ook vir hom uniek is.

- "lente-selfs-Mei11

kan na die 11

Mayflower" (bruidsbos) verwys of kan bloat betaken dat die digter se vrou vir hom nog is soos wat sy was toe sy jonk (of 'n bruid?) was.

Die kinders se plantname bestaan elkeen uit twee dele wat elk met 'n hoofletter begin en met 'n koppelteken verbind word (behalwe 11

Tiedosblaar1

) . Die hoofletters in elke naam dui die betrokke kind se voorletters aan. Die name sluit dan oak klankmatig by die kinders se werklike name aan:

-11

Sterk Stam-Jolien .. : Stephanus Johannes (Stanus)

Hierdie is die oudste seun en dra die stamnaam. Die olienhoutboom is 'n afstammeling van die olyfboom wat op die Olyfberg groe i en

is hard en aanpasbaar.

- .. ranke Tak-Tooi .. : Theunis Theodorus

Hy is 'n tak van die stamboom. ..ranke .. sou op sy postuur kon dui en

11 Tooi'1 is 'n toespeling op Thea. -11 Koei-Attaar1 : Coenraad Eduard

Attar is 'n welriekende olie wat uit rose verkry word en dikwels in parfuum gebruik word.

- .. soet-teer Mir-Heesterl: Riana se voorletters is M.H. en die 11Heester1 dui op haar tweede naam, Hester, en is in Nederlands 'n boomagtige struik wat veral geskik is vir heiningaanplantings. 11_{Mir .. dui op sowel} mirre as mirt. Eersgenoemde is 'n welriekende soort gomhars en 'n mirt is 'n immergroen boom wat geurige wit blomme en donkerblou

bessies dra. Seide kom in die Bybel voor.

- "Tiedosblaar'': Thea

Dit benoem die jongste kind met haar voorliefde vir mooi aantrek ("dos") in helder veelkleurigheid. Die feit dat sy die jongste is, word weerspieel in die "blaar'' - die jongste deel van die boom.

Dit is dan die woordbetekenis en die persona in die gedig aldus Marais (1984:15). Sy oorvereenvoudig egter wanneer sy die gedig se strofebou slegs beskryf in verhouding tot Psalm 128 (eerste drie strafes 'n omdigting van Ps. 128:2,3; vierde strafe 'n lofsang tot God; die laaste drie strafes die opnoem van sy vrou en kinders).

Die gedig is simmetries gebou. Die middelpunt is in strafe 4 (met drie strafes v66r en drie na dit). Strafe 4 bevat in die eerste reel die slot van die eerste deel van die gedig wat handel oor die daar-wees van die vrou en kinders [as vrugte van hul seksuele verbintenis -"stuifmeelmaaltyd" (Grabe, 1981 :72)] en hulle "vrolike" samesyn. Die tweede deel van die gedig, wat 'n lofsang tot God en 'n deernisvolle lofsang vir sy kinders is, word dan in die tweede reel van die vierde strafe begin. Hierdie twee versreels trek dus die essensie van die gedig in die sentrum van die gedig saam naamlik dat hulle gesin deur die Here "gewil" is en dat die digter Hom, saam met die voels, daaroor

Hierdie gedig demonstreer die problematiek random die teenwoordigheid van 'n outobiografiese kontrak in 'n gedig. Aan die een kant sou daar geredeneer kon word dat daar nie 'n kontrak teenwoordig is nie as gevolg van die feit dat al die naam- en inhoudelike ooreenkomste met opset indirek van aard is. Daar kan dus nie werklik gese word dat daar sprake is van 11_{0penlike getuienis"}

•

•

(Van Gorp (1991 :41) se eis vir outobiografie) of 'n openlike

outobiografiese kontrak nie.

Aan die ander kant kan daar geredeneer word dat die name nie .. verskuW' is omdat die digter die direkte outobiografiese verband wil ontken nie, maar omdat hy die lede van sy gesin saam met hierdie outobiografiese verwysings ook op 'n besonderse manier wi! karakteriseer. Boonop is daar weer, soos in 11

Substansiering .. 'n verwysing na 11

vyf' kinders. Op grand hiervan sou hierdie as 'n skets van die Cloete-gesin gesien kan word en dus as 'n outobiografiese gedig geresepteer kan word.

In 11_{0ns almal,. word die uons,. en die konkrete digter en sy gesin in die} eerste nege reels direk verbind:

Ons almal

Julie almal: ou Staan Rietjie en Sia en Lia en Nel Diederbaar [ dood] se Raan Stoets met Toutel

Klein Tou Braam en Lou Marlie en Edou

Tieta Ma

en ek, ons wat so baie van mekaar hou, vakansies lag ons, drink wyn

en mors op die tapyt

- almal voel vir die morser spyt-ons staan saam soos in die woestyn palms by die fontein,

ons kyk video's

soek in en vir mekaar troos teen die alleenweestraan,

ons word skielik oorval in 'n afdwaal

deur hartseer se leegtes waarvoor geen taal of watter kodes ook al bestaan

en geen naam, ons sit saam

vas in die spinnekop

se mooi net van die liefde - stadig vreet sy ons op

een vir een eensaam tot harde lee beentjies en windligte dop. (Uit: Driepas, 1989: 137)

Almal wat deel uitmaak van die "ons" word eers genoem - dis as't ware 'n uiteensetting - voordat die spreker die groep mense se saamwees en uiteindelike alleenwees beskryf. Hierdie enumerasie van verskynsels of, in hierdie geval, spesifieke persona, is tipies van Cloete se digkuns. Na aanleiding van Cloete se gebruik van die benaming 11

Versamelde gedig11 in 11

enumeratief opgebou is, as "versamelgedigte".

Die uiteensetting van die "karakters" word afgesluit deur 'n

eenvoudig-treffende verklaring van die groep se gehegtheid aan mekaar: "ons wat so baie van mekaar hou".

Die rym word ook hier ingespan om die groep mense te bind met

kruisrym in die eerste vier versreels, paarrym in die volgende vier en

dan, in die negende reel, die "hou" wat weer rym met .. Lou" en 11

Edou11

•

Die "ou"-klank kom dan ook ni~ weer as eindrymklank voor nie. So

word die "uiteensetting" afgesluit en as't ware geskei van die res van die gedig.

Cloete se kinders se name is bekend en is, alhoewel soms in die vorm

van noemname of troetelname, in die "uiteensetting" wei herkenbaar.

Ongrammatikaliteite kan uit die weg geruim word deur dit in konteks te

probeer verklaar of deur die "bytrek" van intra- of intertekste. So kan 'n

mens byna nie anders as om die gedig saam met "Harba Iori fa"

(Angelliera, 1980: 11) en "Kontra" te lees nie.

Kontra

Die literatuur is, onder sekere keuses, ontbeerlik,

dis vir my minder werd as Jolien, Jurie en hulle kroos, minder as my verkankerde dierbare vriend Koos,

minder as Rank, Toets en hulle huis en die nabeeld van Dierik. Ons kan, as dit moet, daarsonder bestaan.

Dit is minder as my vrou,

dit is minder as Duard en Marel en Raan, minder as Tie en Lou,

minder as my lewensblye verkromde neef Fanie wat, hoe goed en mooi ook al,

daar bowendien niks van verstaan nie. Ondergeskik kan dit my goed geval, 'n volmaakte ronde nul op 'n kontrak. Heel onder in Pandora se dosie

le

(Uit: Met die aarde praat, 1992:11.)

ustaanll C'Ons almal11

) dui duidelik op Stanus, die oudste seun wat in 11_{Harba ·Iori fall ook Stam-Jolien genoem word. In} 11_{0ns almal}11 _en 11

Kontrau word die kinders se gesinne egter ook betrek. As 'n mens dit dan in ag neem dat daar in 11

Kontra11

, soos in 11

Harba Iori fa11

, gepraat word van uJolien, Jurie en hulle kroos'., kan 11

Rietjie11

'n verbuiging wees van Jurie, en usia en Lia en Nelu kan die kroos en dus T.T. Cloete se kleinkinders wees.

In 11

Kontrau word 11

Rank, Toets en hulle huisu ook genoem. Hier word Theo, in ooreenstemming met 11

Harba Iori tau waar hy uranke Tak-Tooi11

. .

genoem word (met die urankeu wat moontlik op sy lenige liggaamsbou dui), 11_{Ranku genoem. Sy vrou sou dan} 11_{Toetsu wees en} 11_{hulle huisu} dui op hulle kinders. In uons almalu is ustoetsu klankmatig verbind met 11

Toets11

en die Ieser kan aanneem dat dit dieselfde persoon is. Dan dui 11

Toutel11

hulle kinders.

"Raan" dui duidelik op Riana wie se man, Dirk, oorlede is. "Diederbaar' is klankmatig met Diederik en daardeur ook met Dirk verbind met "dierbaar' as konnotasie. In "Kontra" word gepraat van "die nabeeld van Dierik".

"Edou" ("Ons almal") en "Duard" ("Kontra") verwys na Eduard met "Marlie"

("Ons almal") en "Marel" ("Kontra") as dieselfde persoon - Eduard se vrou.

"Tieta" is Thea en dan volg "Ma" wat tipografies beklemtoon word en

as't ware 'n middelpunt vorm. Om van die "Julie" in die eerste reel 'n

"ons" te maak, volg "ek" wat dan T.T. Cloete self is.

Alhoewel die Ieser nie doodseker weet waar al die name en persone in die gesinskring inpas nie (byvoorbeeld die kleinkinders se name en in latere gedigte ook van die familie se name), is daar in hierdie twee

gedigte genoegsame direkte ooreenkomste tussen die digter se

werklikheid en die teks, om die meer indirekte ooreenkomste as geloofwaardig te aanvaar. Hierdie ooreenkomste tussen karakters in die

gedig se name en die digter se gesin se name, kan gesien word as 'n

outobiografiese kontrak. Die "werklikheid" van die belewing wat daarna beskryf word, lei tot grater empatiese belewing by die Ieser en, as gevolg van die outobiografiese kontrak wat teenwoordig is, is dit ook

vir die Ieser 'n onthulling met betrekking tot T.T. Cloete se liefde, deernis

em

Sy liefde vir sy gesin sian 'n mens in ~~ons almal11

(Driepas, 1989: 137) wat, na die bekendstelling van 11

almal•c, eers beskryf word as 'r~,

groep mense wat intens met mekaar saamleef. Hierdie eenheid worti byvoorbeeld beklemtoon deurdat 'n woord soos 11

0ns 11

agt keer herhaal word en 11

almal11

vier maal, tesame met 11 saam11

en 11

mekaar11 _wat elk twee maal herhaal word. Hierdie saamwees dien as beskerming teen 'n buitewereld wat met 'n 11

WOestyn11 _{vergelyk word en dit staan in} kontras met ~~alleenweestraan~~ en die 11

hartseer se leegtes11

• Dit is ironies dat hierdie leegtes llgeen naam~~ het nie - in skrille teenstelling

..

met die spel met name wat hom in die eerste nege reels voltrek.

Uiteindelik word die 11

Saam11

getransformeer tot 'n 11

eensaam11

in die laaste reel wanneer dit blyk dat almal wat in die liefdesnet saamgebind is, uiteindelik een vir een deur die dood geneem gaan word - 'n pad wat jy uiteindelik aileen moet stap. Tipies van Cloete word daar van 'n natuurbeeld gebruik gemaak om hierdie transformasie uit te beeld naamlik die van die spinneweb en die spinnekop wat as deel van die liefdesproses die liefdesmaat dood en opvreet. Om die finaliteit van hierdie proses te beklemtoon, eindig die

Die belangrikheid van die literatuur vir T.T. Cloete, in verhouding tot die res sy lewe en spesifiek sy gesin, blyk uit 11_{Kontrau (Met die aarde} praat, 1991 :11). Weer eens kry 'n mens te doen met 'n sogenaamde versamelgedig waarin almal wat vir die digter meer werd is as die literatuur, opgenoem word. En tog le sy geskrifte byna geduldig en 11_lieflik11 _{deur verloopte jare heen (}11

'n geroeste horlosie11

) onder ~r: •Pandora se dosie11

, (waarvan die inhoud ondergeskik en verb ode ~~j en wag. Tipografies word die .. keuses .. waarvan in die eerste versreel sprake is, stadig maar seker geelimineer totdat net die 11

Chronofak by 'n geroeste horlosie.. oorbly. Die woord .. chronofak.. is dan 'n samestelling tussen 11

Chrono-11

wat te doen het met tyd, en 11

artefak .. wat dui op 'n mens se kunswerk of skepping. Wat dus hier oorbly, is die digter se kunswerk- die literatuur wat hy skep- wat onderhewig is aan tyd, maar, ironies genoeg, is die tyd hier opgehef: ngeroeste horlosie11

•

Dit neem dus vir die digter byna ewigheidswaarde aan.

Die feit dat Cloete in die vyfde versreel se dat 'n mens, .. as dit moet., sonder die literatuur kan bestaan, word gespieel in die uiteenplasing van 11_Dierik11

(se nabeeld) en 11

Raanll (drie versreels verder), sy weduwee. In vorige gedigte waar hulle beide ter sprake was, is hulle telkens bymekaar geplaas, maar in hierdie geval word die noodsaaklikheid om met jou lewe aan te gaan na die dood van 'n geliefde gei'llustreer: 11_0ns kan, as dit moet, daarsonder bestaan.11

Terselfdertyd word die kosbaarheid wat die literatuur t6g vir hom 11

liefderik11

minder waardevol as sy gesin en intieme vriende, beklemtoon.

Nog 'n gedig waarin daar 'n spel met name is (Cioete se kinders se nie verniet vir hom dat hy .. namesick.. is nie) is 11

0opooggebed aan ontbyttafel11

( Allotroop, 1985: 137). Dit is 'n gebed wat oopoog gebid word met, noodwendig, 'n groot mate van visualiteit:

oopooggebed aan ontbyttafel

ons twee Herman Knus Slaplat en Nanna Koue Patat

van Silwer kom laat ons bid dankie dat ons hier sit

dankie vir die roomgeel broodkorsie en 'n stukkie bruin varkworsie

swart koffie vir die dors

op die tafeldoek bont gemors doer sit 'n grys mossie

en vreet aan die goue druiwetrossie dankie dat ons voor die venster sit voor 'n stuk van die wit

gewel van die oorkantste bure en dele van die terracotta mure van ander huise stukke blink dak

roos wolke alles in ons raam die groen tak met rooi perskes die stukkende pers gordyn die reenboog van die wasgoedlyn

'n swart telefoondraad

dowwe mense wat voyelles praat laat ons ons kos goed fyn kou en ons mond nou hou

amen laat ons lag in ons mou die hemel is uitsluitend hemelsblou

Die kleurgebruik (daar word in hierdie gedig 17 kleuraanduidings gegee)

is baie opvallend. Dit wat as gevolg van die spreker se oop oe waargeneem word, word regdeur die gedig op so 'n oorborrelende wyse beskryf, dat - in teenstelling met die tradisionele opvatting dat dit oneerbiedig is om nie jou oe tydens gebed te sluit nie - dit juis hier 'n loflied tot gevolg het.

Waarom sou hierdie gedig gesien kan word as een met outobiografiese kodes? In die eerste twee reels is daa r weer eens sprake van name wat verbuig en waarmee gespeel word. nNannan hou klankmatig verband met 11_Anna11

, die digter se vrou. Die waarde wat sy vir die spreker inhou, word deur 11

Van Silwer• weerspieel en dit kan oak dui op die kleur van haar hare en die feit dat hulle alreeds die 11

Silwer• jare betree het.

Deur die verwysing na 11_Herman11

, kry 'n verdere outobiografiese kode-op intratekstuele wyse - gestalte. Dit is 'n naam wat oak in 11_in memoriam herman .. (AIIotroop, 1986:79) voorkom en wat na T.T.Cioete self verwys. (Vgl. p. 175 en p. 180- 182.)

Oak in Cloete se kortverhaalbundel, Die waarheid gelieg (1984:35), word die verhaal 11_{Die nut van die krommesn opgedra aan Herman en} die verhaal handel oar die spreker se sieklikheid en liggaamsverwringing. Daar is verskeie outobiografiese kodes in die

verhaal: 'n erg verkromde ruggraat, 'n hinkende gang, die karakter in die verhaal het verskeie male by die dood omgedraai en hy loop dikwels ver ente. Hierdie kodes kom in 'n genoegsame mate voor dat daar, op grond van die outobiografiese inhoud, van 'n outobiografiese verhaal gepraat kan word. Die Christelike lewensbeskouing wat in die teks afgelees kan word, kan dus ook as Cloete se lewensbeskouing gesien word. (Vgl. p. 143 - 144.) Verder is dit betekenisvol dat hierdie verhaal in die rubriek met die titel 11_{dichters liegen de waarheid}11 _staan.

Hierdie gedig kom na 11

Uiteindelik nagu (AIIotroop, 1985: 54) voor- 'n gedig wat opgedra is aan Anna en beeldend is van die deernis tussen twee huweliksmaats en spesifiek haar begrip terwyl hy siek en impotent (11

sonder geslag11

) tangs haar le:

uiteindelike nag vir anna

ek le 'n gloeiende gehuide geraamte in jou arms en wag

ek le sender geslag

teen jou teruggetrokke skaamte ek voel hoe jy jou medelye in my inleef uit jou buik uit jou heupe wat skeef stuik en jou afgemoederde dye

na al die letsels wat ek op jou gevloek het is my dun vingers in berou

en ek voel hoe jy vergifnis en begrip met hart en sagte geslote lip

in die dun skelp van my oor warm fluister

(Uit: Allotroop, 1985:54.)

lndien hierdie twee gedigte saam gelees word, kan "Siaplat" op hierdie

impotensie dui. Terselfdertyd is dit nou weer dco.glig en kry die le&t~r

te doen met 'n nugtere Nanna "Koue Patat". In die daglig is die

spreker ook weer in beheer met "Siaplat" wat "Knus" of veilig, byna

weggesteek, is. In die daglig is hy weer man. "Herman" sou hierop

kon sinspeel.

Hier kan egter nie gepraat word van 'n outobiografiese kontrak nie.

Die outobiografiese gegewens wat hierdie Ieser (C.E.) by "oopooggebed

aan ontbyttafel" as interteks betrek het sowel as die intrateks wat

betrek is, gee vir hierdie spesifieke Ieser (met 'n spesifieke verwysings

-raamwerk op 'n spesifieke tydstip) teksbegrip.

Die gedig "uiteindelik nag" bied egter 'n besliste outobiografiese

kontrak deur die subtitel of opdrag. Ook die neweteks bevestig dat

ons hier met 'n outobiografiese gedig te make het: "Ek het baie

erotiese gedigte geskryf, maar hy (sy seun - C.E.) meet darem onthou hulle is almal oor sy rna geskryf, dis nie oor 'girlfriends' nie! Ek dink van die gedigte wat ek oor my vrou geskryf het, byvoorbeeld ''n

huweliksgedigte wat geskryf is, _maar ek wil nou nie self oordeel nie ... (Kruger, 1990:11.)

Daar is nie 'n gedig met daardie titel in Allotroop nie, maar die Ieser kan aanneem dat die titel of verander is en hy van 11

Uiteindelike nag .. praat, of dat dit wat hy se ook op 11

Uiteindelike nag .. van toepassing gemaak kan word.

Cloete skryf openlik en openhartig oor die seksuele, maar daaruit kan, volgens Pretorius (1981 :9) se kommentaar op Angelliera, 'n duidelike morele standpunt afgelees word: .. Die uiteenlopende gedigte vorm egter 'n harmoniese eenheid: saam stel hulle 'n morele ideaal. Die suiwerheid en sedelike stabiliteit van die huwelik is as deurlopende motief 'n tematies verfrissende element in hierdie bundel. ..

Dit is duidelik huwelikspoesie die en as die een party Anna is, is die ek-spreker en die konkrete auteur een en dieselfde persoon. Hierdie is dus 'n besliste stuk selfonthulling van T.T. Cloete waarin sy sensitiewe belewing vim en liefde vfr sy vrou, sowel as iets van sy belewing van die seksuele sy van die huwelik, afgelees kan word.

'n Ander gedig wat die besonderse verhouding tussen Cloete en sy vrou weerspieel, is 'n gedig in sy nuutste bundel Met die aarde praat

Anna

In die ryping van ons jeug

het ons mekaar met die Prediker verheug. En nou al meer en meer vel en been sonder

. vleis is ons saamhoort 'n groeiende wonder. Baie van die rypword het ek vandag

vergeet en ons smoorverlief se smoor is lankal oor en baie van ons saamlag, maar ek het nog fragmente daarvan oor in my onthou. Ons het saam in 'n helder son in 'n somer sesoun_ whan softe was the sonne in Brugge geloop. Ek onthou die carillon,

Gezelle se huis, gragte met swane en Villon en Carcassonne en 'n mooi skildery van 'n courtisane

in die Louvre, maar van aile onthou van my en van jou onthou ek jou helder langs my, in profiellangs my oral uit die wit lig van my land gesny. Daar is jy in 'n fyn helder omtrek, dit in die helderste helder hou ek teenaan my.

Ek herken jou voetstap in 'n besige straat in ons dorp van baie ver. Die beste het gebly. Ek hoor jou stem sonder dat jy praat.

Kyk ek sonder jou, is daar skille oor my diep oogkasse, ek kyk sonder pupille.

Ek soek jou omtrek om my getrek, ek soek jou in die appel van my oog. Kyk ek na die melkweg, in die gras, in die water, na die boog

van die aarde, altyd iewers is jy ingepas.

(Uit: Met die aarde praat, 1992:94.)

In hierdie gedig word T.T. Cloete en sy vrou se verhouding deur die jare heen geskets en dan word daar veral gefokus op die feit dat

hulle ook saam oudword ("al meer en meer vel en been") en sy steeds die middelpunt van sy bestaan bly.

Die tweede strofe is gevul met "fragmente" van onthou: herinneringe wat hom bybly ten spyte van die feit dat die opwinding wat met 'n jeugliefde gepaardgaan, reeds getaan het. Reisherinneringe speel r~l~;~

'n belangrike rol.

Reis is 'n belangrike aspek in Cloete se lewe. Hy het in die vroee vyftigerjare in Amsterdam onder VanWyk Louw gestudeer. In 1963 en 1973 was hy en sy vrou weer in Europa. Toe hy in 1983 met die Louis Luyt-prys bekroon is, het hy, volgens Prinsloo (1983:1), tydens die oorhandigings-funksie gese dit is asof sy gebed verhoor is en die volgende gedig uit Jukstaposisie (1982) uit voorgelees:

Carcassonne en Karnak

hier op my klein dorpie staan 'n kerk en kantore hier's winkels en 'n klein kliek en nog 'n kliek die plekkie waar ek werk en 'n kerkhof en 'n veldfliek

vanoggend kom daar 'n tydskrif met die pos

met foto's van Carcassonne en Karnak stuur geld Here vir my reis verlos

die plekke wat wei (intussen?) besoek is. Ook ander plekke en eNarings in Belgie en Frankryk word genoem: 'n klokkespel (11

carillon11 ) , 'n skildery wat hom bybly en gragte met swane.

Maar die beeld wat hy die helderste onthou is die van sy vrou se profiel langs hom, gesny uit 11

die wit lig van my land11

• lnhoudelik stenn dit ooreen met Cloete se reaksie wanneer sy immuunstelsel hiperaktlef raak (die oorsaak van sy gereelde ongesteldheid): 11

My kreatiwiteit is verskriklik hoog in die tyd en dis ook waarom ek dan graag rondry. Met die grootste geduld het my vrou al duisende kilometers met my deur die land afgele.11

(Van den Heever, 1992:31.) Dit is hierdie profielbeeld van haar, langs hom in die motor in sy eie sonnige land, wat hy 11

teenaanll hom hou.

In strofe 4, 5 & 6 gaan dit oor die plek wat sy in die hede in sy lewe inneem met net die beste van die verlede wat daaNan deel uitmaak: 11

0ie beste het gebly.11

Sonder haar is hy sonder visie en wanneer hy na die grote skepping kyk. (en dus ook na sy eie digkuns omdat die skepping en die natuur so 'n inherente deel daaNan uitmaak), is sy altyd daar: 11

iewers is jy ingepas11 •

Deur hierdie twee outobiografiese gedigte onthul die digter homself met betrekking tot die sentrale rol wat sy vrou in sy lewe inneem met haar omvattende teenwoordigheid as 'n intense belewenis nog

meer as wat dit 'n feit is.

Cloete het ook heelwat 11_{ln Memoriam"- verse geskryf waarvan die} meeste in Allotroop gepubliseer is. Sasson (1987) het 'n verhandeling geskryf waarin hy fokus op die 11

ln memoriam~~-verse as nukleusgedigte

in Allotroop. Die eerste gedig wat hier aan bod kom as 'n gedig met outobiografiese kodes word ook deur Sasson (1987:97) bespt3S"~:, maar hy toon geen outobiografiese verband aan nie.

in memoriam herman

6 sal hom dra 3 seuns 2 meisies en die rna

'n klomp drentel saam maer en uitgeteer

net been en seningvleisies visgraat en hoenderveer

en 'n naam hinkend agterna

soos in 'n impetieke reisies josef die kreupel tswana

in die santekraam

*

hulle kan bg. agterna as hulle Ius het

met trane voordra of verontagsaam daar was rusies in die huis hy't hulle sy hart belet tog was dit alles pluis