DE WARMHARTIGE SAMARITAAN Toke Elshof
´Meneer, u vergist zich. U bedoelt natuurlijk ´De warmhartige Samaritaan`. Zo verging het de rector van een scholengroep voor katholiek voortgezet onderwijs toen hij met leerlingen van groep 8 van een katholieke basisschool kennismaakte en hij in dat gesprek de parabel van de barmhartige Samaritaan ter sprake bracht. De oplettende leerlingen corrigeerden hem. Ze vermoedden dat het vreemde en onbekende woord barmhartig wel een verspreking zou zijn. En welwillend als ze waren, staken ze hun vinger op om de rector van hun nieuwe middelbare school te helpen bij het vinden van de juiste term. i De rector bedoelde natuurlijk
warmhartig! Dit voorval staat niet op zichzelf. Het illustreert de onderzoeksbevinding van het
IKO dat de kerst –en paasverhalen op de meeste katholieke scholen wel ter sprake komen maar dat klassieke teksten als de Tien Geboden, de Uittocht uit Egypte, de parabel van de barmhartige Samaritaan of het verhaal van Zacheus nog niet op de helft van de katholieke scholen aan de orde komen.ii
Nou vraagt u zich misschien af of dat erg is. Hoe erg is het dat leerlingen binnen het
katholieke onderwijs niet meer vertrouwd raken met de belangrijke verhalen uit de Bijbel en opgroeien tot religieuze analfabeten? Geeft het eigenlijk wel dat ze opgroeien tot volwassenen die onbekend zijn met de belangrijke namen, verhalen, gebruiken, rituelen, symbolen en waarden van de godsdienstige traditie? Zo bijzonder zijn die verhalen toch niet? Hebben ze nou echt een toegevoegde waarde?
Misschien meent u, dat ik met het bovenstaande voorbeeld aan heb getoond dat het kennen van zulke verhalen overbodig is. Want: laten die leerlingen uit groep 8, met hun ‘vrije
vertaling van ‘barmhartig’ naar ‘warmhartig’ niet precies zien dat ze de pointe van de parabel goed hebben begrepen, zelfs zonder de parabel te kennen? Is warmhartig niet een uitstekende vertaling van barmhartig? Kortom: illustreert dit voorval niet alleen de onbekendheid met godsdienstige verhalen maar bovenal de overbodigheid van zulke verhalen?
Als u zich in de bovenstaande redenering kunt vinden, herkent u zich misschien in het boek van cultuursocioloog Gabriel van den Brink. Hij verweert zich in Eigentijds Idealisme iii tegen het cultuurpessimisme en constateert dat er ondanks het verlies van godsdienstige kaders wel degelijk nog aandacht is voor het Hogere. Want in heel hun dagelijks leven zijn mensen toegewijd aan hogere waarden: in hun vrije tijd, in hun werk, hun gezin en familie, in hun vrijwilligerswerk en hun geven aan goede doelen. En ze zoeken die hogere waarden in zichzelf: door sport, therapie of meditatie. Die toewijding aan het Hogere heeft echter verschillende gestalten aan heeft genomen door de tijd, zo schetst Van den Brink. Naast de vroegere gerichtheid op God, Vaderland en Werk (sacrale waarden) is er een gerichtheid op de Naaste, de Samenleving en de Mensheid (sociale waarden) ontstaan die de laatste jaren aan is gevuld met een gerichtheid op Liefde, het Lichaam en de Natuur (vitale waarden). Het engagement met hogere waarden is volgens hem niet verdwenen maar is opgebloeid en heeft zich in allerlei richtingen verspreid. iv Volgens hem worden in het seculiere Nederland, de grote existentiële vragen naar leven en dood, wraak en gerechtigheid, liefde en macht niet meer tot uitdrukking gebracht met behulp van godsdienstige verhalen maar met behulp van
culturele verhalen: binnen de jeugdliteratuur maar ook vooral binnen bijvoorbeeld politie- en ziekenhuisseries die een groot publiek trekken. Dat grote publiek danken ze niet aan hun goede weergave van de realiteit maar aan het feit dat ze aansluiten op aansprekende en herkenbare idealen en verwachtingen. Het zijn series waarin de personages als moderne heiligen een ideaal vertegenwoordigen en zo een voorbeeld zijn voor anderen. v
Het is een spannende vraag wat de constatering dat uit de cultuur zelf verhalen en idealen naar boven komen, betekent voor godsdienstige verhalen? Wat kan hun rol nog zijn nu blijkt dat tijdens de secularisatie de aandacht voor hogere waarden niet afneemt maar zelfs op lijkt te bloeien. En wat betekent dat voor een katholieke school? Is het niet zinniger om de
traditionele godsdienstige verhalen te schrappen en om die te vervangen door aandacht het levensbeschouwelijke in hedendaagse verhalen, bijvoorbeeld jeugdboeken en films? Dat lijkt mij niet.
In de eerste plaats omdat de constatering dat er nog steeds engagement is en betrokkenheid bij hogere waarden, niet betekent dat ze allemaal op gelijke wijze gewaardeerd hoeven te
worden. De vitale waarden als bijvoorbeeld de toewijding aan gezondheid en sport, uiterlijk en uitgaan, extase en gevoel, zijn puur omdat het ook waarden zijn, niet zomaar hetzelfde als de sacrale en sociale waarden die op God, naastenliefde en medemenselijkheid zijn gericht. Hun gerichtheid is namelijk anders.
Ten tweede: ik ben zelf een groot liefhebber van politieseries, en ik vind het verschil tussen die series opvallend. Om het even zwart-wit te stellen: er zijn series waarin de crimineel in beeld wordt gebracht als iemand die bijna geen menselijke trekken meer heeft: hij is vanwege psychische gebreken, een drugsachtergrond of sociale problemen compleet gedegenereerd en wordt in beeld gebracht als een wezen dat amper nog deel uitmaakt van de wereld van het humane. De rechercheurs daarentegen blinken uit in uithoudingsvermogen, collegialiteit, vindingrijkheid etcetera. In zulke series wordt er een onderscheid gemaakt tussen goed en kwaad, en dat is een onderscheid tussen mensen. Er zijn echter ook series waarin de grens tussen goed en kwaad niet tussen mensen wordt gelegd maar binnen iedere mens afzonderlijk. In zulke series zijn de rechercheurs geen toonbeelden van moed maar mensen die ook de fout in kunnen gaan. In zulke series wordt de misdadiger, hoe ontspoord ook, toch in beeld
gebracht als een mens met hoop, met liefde, met toekomstdromen, etc. en als iemand die nog meer kanten heeft behalve zijn fouten en delicten. Zulke series brengen geen sjablonen in beeld maar mensen: rechercheurs en criminelen die allemaal in staat zijn tot goed en tot kwaad. Mijn punt is: beide soorten van politieseries vertolken een moraal. Maar die morele idealen verschillen nogal. Hun gerichtheid is anders.
De cultuur is niet meer als vanzelf christelijk. Dat vraagt om een nieuwe bezinning op de betekenis van christelijke verhalen en waarden. Het lijkt mij dat de tijd voorbij is, dat de godsdienst alleen ondersteunde en bevestigde wat men binnen de cultuur toch al wist. De tijd is ook voorbij, dat de godsdienst voor de hand liggende antwoorden gaf op vragen van de cultuur. Het is nu tijd om vanuit de godsdienst vragen te stellen bij de antwoorden die binnen de cultuur soms wat gemakkelijk worden gegeven. Volgens mij hebben christelijke verhalen
toekomst als verhalen die de gemakkelijke antwoorden van liberale maakbaarheid en zelfredzaamheid onderbreken en van een vraagteken voorziet.vi
Mijn punt is, dat een verhaal over de barmhartigheid van de Samaritaan en andere Bijbelse verhalen een moreel ideaal naar voren brengen dat niet overeenkomt met alle morele idealen binnen de cultuur. Volgens mij moeten ze precies om die reden verteld worden. Want dat is hun bijzondere en hun toegevoegde waarde: dat ze een ideaal vertolken van mensen die als beeld van God aan elkaar gelijkwaardig zijn en die zichzelf niet kunnen redden maar op de redding en de barmhartigheid van de a/Ander zijn aangewezen. Dat is een tegendraads ideaal dat niet uit onszelf of uit de cultuur voortkomt. Daarom hebben we het nodig dat die verhalen ons verteld worden.
i Dit voorval overkwam drs. Titus G. W. Frankemölle, algemeen directeur van de Kwadrant Scholengroep die deel uitmaakt van Ons Middelbaar Onderwijs
ii Aad de Jong en Theo van der Zee (2008). Inspireren tot participatie. Onderzoek naar inspirerende activiteiten en
leraren op katholieke scholen. Damon. 15 en 97.
iii Gabriel van den Brink (2011). Eigentijds idealisme. Een afrekening met het cynisme in Nederland. Amsterdam University Press
iv Van den Brink, 93 v Van den Brink, 80-81
vi Zie ook de Leuvense theoloog Lieven Boeve (1999). Onderbroken traditie. Heeft het christelijk verhaal nog
