gebied van i n f o r m a t i e t e c h n o l o g i e , toch m o e i l i j k beweren d a t t e c h n o l o -g i s c h l e i d e r s c h a p b u i t e n de V . S . i s komen t e l i -g -g e n . Een s e k t o r a a l b e e l d kan h i e r de nodige nuancering brengen.
Ook op andere d e t a i l p u n t e n , z o a l s b i j v o o r b e e l d b i j de b e s p r e k i n g van de m o g e l i j k h e d e n van een Keynesiaans e x p a n s i e f b e l e i d na 1 9 7 3 , v a l t k r i t i e k u i t t e o e f e n e n . D i t doet evenwel n i e t s a f aan de k w a l i t e i t en i d e e ë n r i j k d o m van Phases o f C a p i t a l i s t Development en i s hiermee een must voor i e d e r e e n , d i e z i c h voor de dynamiek van het k a p i t a l i s m e i n t e r e s s e e r t .
Opvallend i s o v e r i g e n s nog dat net a l s i n het geval W a l l e r s t e i n , een s o c i o l o o g van h u i s u i t , opnieuw een r e l a t i e v e o u t s i d e r z i c h waagt aan een g r o o t s c h a l i g e h i s t o r i s c h e s y n t h e s e . V e r l i e z e n h i s t o r i c i z i c h m i s -s c h i e n t e v e e l i n a l maar meer g e d e t a i l l e e r d e -s t u d i e -s ?
Robert Kloosterman
Marjolein Horée em Marjan Schwegman, VROUWENARBEID IN NEDERLAND 1870-1940, Rijswijk 1981.
Hoewel d i t boek a l w e e r d r i e j a a r geleden i s uitgekomen, v e r d i e n t het om nog eens onder de aandacht t e worden g e b r a c h t , v o o r a l omdat e r daarna op d i t t e r r e i n n i e t s nieuws meer op de markt i s v e r s c h e n e n . Z o a l s de s c h r i j f s t e r s z e l f i n hun voorwoord zeggen poogt h e t de v e r -s c h i l l e n d e d e e l o n d e r z o e k e n van de a f g e l o p e n t i e n j a r e n met e l k a a r i n verband t e brengen en voor een breder p u b l i e k t o e g a n k e l i j k t e maken. In hun voorwoord s c h r i j v e n Morée en Schwegman v e r d e r z i c h bewust t o t e n k e l e g r o t e l i j n e n beperkt t e hebben. N i e t a l l e e n omdat h e t b e -s c h i k b a r e m a t e r i a a l nog onvoldoende i -s voor een v o l l e d i g o v e r z i c h t , maar ook omdat z i j v e e l ruimte w i l d e n geven aan f o t o ' s en - i n de vorm van i n t e r v i e w f r a g m e n t e n - v e r h a l e n van de vrouwen z e l f . Z i j kozen voor d i e beroepen en werkzaamheden d i e door g r o t e groepen vrouwen werden u i t g e o e f e n d .
Bovendien wensten z i j h e t accent n i e t op k w a n t i t a t i e v e gegevens t e l e g g e n ; e n e r z i j d s omdat d i e met b e t r e k k i n g t o t vrouwen o n v o l l e d i g en m o e i l i j k t e a c h t e r h a l e n z i j n en daarnaast menen z i j d a t h e t b e l a n g r i j -ker i s om v e r k l a r i n g e n t e zoeken voor bepaalde v r a g e n . Z o a l s waarom mannen en vrouwen v r o e g e r (en vaak nu) zo heel v e r s c h i l l e n d werk deden; waarom sommige beroepen a l s " t y p i s c h v r o u w e l i j k " werden b e -schouwd en vrouwen p e r d e f i n i t i e van bepaalde werkzaamheden z i j n u i t g e s l o t e n ; o f minder kregen b e t a a l d t e r w i j l z i j toch d e z e l f d e a r -b e i d s p r e s t a t i e s a l s mannen l e v e r d e n . T e n s l o t t e l a g het i n de -
l i n g van de s c h r i j f s t e r s v e r a n d e r i n g e n en v a s t e patronen i n de a r b e i d s v e r d e l i n g t u s s e n mannen en vrouwen te s c h e t s e n . Morée en Schwegman v e r k l a r e n , dat het hen a l s c h r i j v e n d e steeds d u i d e l i j k e r werd dat vrouwen i n v e l e o p z i c h t e n belemmerd werden door hun(toekom-s t i g e ) v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n a l hun(toekom-s moeder en h u i hun(toekom-s v r o u w .
In hun i n l e i d i n g , w a a r i n z i j i m p l i c i e t de keuze van het t i j d s b e s t e k maken, geven de s c h r i j f s t e r s een o v e r z i c h t van de b e l a n g r i j k s t e ge-volgen van de i n d u s t r i a l i s a t i e en m e c h a n i s a t i e i n Nederland voor de a r b e i d s m o g e l i j k h e d e n van vrouwen. Ze behandelen de paradox d i e e r met b e t r e k k i n g t o t b e t a a l d e a r b e i d voor vrouwen i n deze periode b e s t a a t . Aan de ene kant konden getrouwde vrouwen, voor wie ( o n d e r ) b e t a a l d e a r -b e i d n a a s t het huishouden en de v e r z o r g i n g van man en kinderen noodza-k e l i j noodza-k w a s , door verhoging van de l o n e n (maar oonoodza-k gedwongen) z i c h langzaam t e r u g t r e k k e n van de a r b e i d s m a r k t om z i c h v o l l e d i g toe te leggen op het h u i s h o u d e l i j k e en g e z i n s v e r z o r g e n d e werk. Aan de andere kant wilden- veel vrouwen u i t hogere s o c i a l e k r i n g e n , voor wie het hu-w e l i j k n i e t hu-was hu-weggelegd (of d i e dat n i e t hu-w e n s t e n , maar dat s t i p p e n Morée en Schwegman n i e t a a n ) , hun l e v e n meer inhoud geven door na t o e -gang te hebben gekregen t o t b e h o o r l i j k e o p l e i d i n g e n d i e a r b e i d s m a r k t j u i s t te b e t r e d e n . De taken van vrouwen d i e z i c h a l l e e n met g e z i n s v e r -z o r g i n g en het huishouden b e -z i g h i e l d e n , verminderden e c h t e r ondanks de toenemende m e c h a n i s a t i e van het huishouden n i e t . I n t e g e n d e e l , want e r gingen hogere e i s e n g e s t e l d worden aan het h u i s h o u d e n , de hygiëne en v o o r a l het opvoeden van k i n d e r e n ; waarmee de j a r e n '40 genaderd z i j n .
A c h t e r e e n v o l g e n s l a t e n de s c h r i j f s t e r s daarna werkzaamheden de revue p a s s e r e n , d i e door verreweg het g r o o t s t e deel van de vrouwen van ouds-her werden u i t g e o e f e n d : op het l a n d , i n het v e e n , de v i s s e r i j , de k l e i n h a n d e l , t h u i s w e r k en h u i s h o u d e l i j k e a r b e i d ; zogenaamde oude ber o e p e n , d i e doober de toenemende i n d u s t ber i a l i s a t i e en m e c h a n i s a t i e v e ber -anderingen ondergingen o f verdwenen, y e r v o l g e n s de "nieuwe beroepen" d i e daardoor o n t s t o n d e n : i n de f a b r i e k e n en a t e l i e r s en t e n s l o t t e " n e t t e vrouwenberoepn", v o o r n a m e l i j k i n de d i e n s t e n s e c t o r , waar v o o r a l vrouwen u i t de m i d d e n k l a s s e werk vonden.
D a a r b i j wordt d u i d e l i j k , dat b e t a a l d e a r b e i d door vrouwen met name i n de "oude beroepen" b e s l i s t geen m a r g i n a a l v e r s c h i j n s e l was maar, zo y e r k l a r e n Morée en Schwegman, i n de ' s t a t i s t i e k e n v r i j w e l n i e t i s t e r u g t e vinden omdat het d i k w i j l s om g e z i n s a r b e i d ging en a l l e e n het werk van de man a l s hoofd van het g e z i n g e r e g i s t r e e r d werd. O p v a l l e n d i s m . i . dat o n b e t a a l d h u i s h o u d e l i j k w e r k , ondanks dat het i n
de mate een s p e c i a l i s a t i e werd met g e r i c h t e o p l e i d i n g e n , n o o i t de s t a t u s h e e f t gekregen van beroep. Morëe en Schwegman s l a g e n e r i n om de v e r s c h i l l e n d e v r a g e n , d i e z i j i n hun voorwoord aan de orde s t e l d e n , min of meer b e v r e d i g e n d i n hun nabeschouwing van een antwoord te v o o r -z i e n . *
De i n t e r v i e w f r a g m e n t e n z i j n volgens de s c h r i j f s t e r s i n het boek op-genomen "om n i e t t e v e e l van onze hedendaagse o p v a t t i n g e n te l a t e n d o o r k l i n k e n " , (p. 14) Z o a l s e c h t e r u i t het o n m i d d e l l i j k e v e r v o l g b l i j k t worden de i n t e r v i e w s wel d e g e l i j k g e ï n t e r p r e t e e r d : "Hun v e r h a l e n l o g e n s t r a f f e n het b e e l d dat v e e l vrouwen over z i c h z e l f hebben opge-bouwd". Waar de g e ï n t e r v i e w d e z e g t : "Ik ging n i e t u i t w e r k e n " , s t e l l e n Morëe en Schwegman: "Het tegendeel i s w a a r " . En zo i s h e t . De i n t e r -views l a t e n e i n d e l o o s p l o e t e r e n z i e n , b e r u s t i n g d a a r i n , maar ook ops t a n d i g h e i d , kortom de redenen voor de ops o c i a l e wetgeving en het v e r -z e k e r i n g s s t e l s e l van na de Tweede W e r e l d o o r l o g . In de i n l e i d i n g e n van de d i v e r s e hoofdstukken wordt nogal eens i n h e r h a l i n g e n v e r v a l l e n , maar d i t z o r g t e r wel v o o r , dat z i j ook o n a f h a n k e l i j k van e l k a a r goed te l e z e n z i j n . De t e k s t wordt u i t s t e k e n d onderbouwd door de f o t o ' s . Een o m s c h r i j v i n g a l s " s l e c h t e arbeidsomstandigheden" wordt d u i d e l i j k i n de z i c h t b a a r bedompte ruimten en vermoeiende werkhoudingen. De b i j -s c h r i f t e n z i j n z i n v o l en g e b r u i k t om meer g e d e t a i l l e e r d e i n f o r m a t i e over bepaalde beroepen o f werkzaamheden k w i j t te kunnen.
Een t w e e t a l opmerkingen: i n een werk dat p r o b e e r t vrouwenarbeid de p l a a t s te geven i n de g e s c h i e d e n i s en gedachtenwereld d i e het toekomt, zouden m . i . u i t d r u k k i n g e n vermeden moeten worden a l s "meehelpen" ( p . 9 ) en "de helpende hand" ( p . 2 1 ) , a l s daar f u l l - t i m e vrouwenarbeid mee wordt b e d o e l d . E n k e l e beweringen b l i j v e n ongefundeerd: "Dat ook vrouwen en m e i s j e s de nieuwe en veelbegeerde machines zouden bedienen was o n -d e n k b a a r " , ( p . 2 1 ) en "Vrouwen sprongen wel i n voor mannen...maar hulp van mannen b i j ' v r o u w e n t a k e n ' was ondenkbaar", ( p . 1 0 ) .
T e n s l o t t e : onderzoek naar de g e s c h i e d e n i s van vrouwen kan n i e t l o s g e z i e n worden van de h u i d i g e emancipatiebeweging. Er i s sprake van een w i s s e l w e r k i n g . In dat kader p a s t ook een p o p u l a i r - w e t e n s c b a p p e l i j k e u i t g a v e van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . Yoor de h i s t o r i c u s b i e d t het boek een brede e e r s t e k e n n i s m a k i n g , d i e e c h t e r door de g e n e r a l i s e r e n d e t e k s t nogal eens vragen z a l oproepen. Maar v o o r a l i s het een " l e u k " boek.
M a r i j k e Koning
