Seksualiteit en relaties bij kinderen en jongeren
2
Inleiding
In deze brochure wensen we toe te lichten hoe kinderen hun seksuele ontwikkeling doormaken. Als ouder is het niet steeds gemakkelijk om hier met je kind een gesprek rond te voeren.
Het is echter wel belangrijk dat kinderen en jongeren begeleid worden in dit proces, dat hen seksuele waarden en normen worden bijgebracht en dat hen de weg wordt gewezen naar een veilige en gezonde seksualiteit.
Eerst bespreken we een omschrijving van het begrip seksualiteit. Nadien gaan we dieper in op de belangrijke mijlpalen in de seksuele ontwikkeling bij kinderen en jongeren.
In het laatste deel geven we concrete tips mee om een gesprek aan te knopen met kinderen en jongeren over seks.
3
1. Wat is seksualiteit?
Dit is een moeilijk te omschrijven begrip. Voor de ene persoon is dat alles wat met vrijen te maken heeft, voor een ander betekent het de onweerstaanbare tinteling die door je heen gaat als je elkaar aanraakt, nog een ander noemt het een heftig gevoel in de onderbuik. Het is een zeer persoonlijk begrip. Om toch een algemene omschrijving te geven, zien we seksualiteit als volgt: ‘Alle gedragingen en gevoelens met betrekking tot het eigen lichaam en het lichaam van iemand anders. Deze gevoelens en gedragingen brengen dat speciale spannende, opwindende, aangename gevoel bij jezelf of bij de ander teweeg.’
4
2. Kinderen en seksualiteit
Seksualiteit wordt meestal geassocieerd met volwassenen omdat we seksualiteit als iets lichamelijks bekijken. We denken aan vrijen, orgasmen en geslachtsgemeenschap en dit zijn zaken die we niet direct zien bij een kind. Dus omdat we het niet zien, denken we dat er bij een kind geen seksualiteit bestaat. Met bovenstaande omschrijving zien we seksualiteit als iets ruimers en dus heeft het ook te maken met kinderen. Bij kinderen gaat dat over: naar elkaars lichaam kijken, voelen bij elkaar, kijken naar en aanraken van het geslachtsdeel van een ander kind of bij zichzelf, doktertje spelen, zoentjes geven, … Ook deze gedragingen veroorzaken een speciaal gevoel voor het kind.
Bij een kind heeft seksualiteit dus vooral te maken met het ontdekken van het eigen lichaam en de gevoelens die daarmee gepaard gaan. Na verloop van tijd komen daar meer relationele aspecten bij, zoals verliefdheid en speciale gevoelens voor iemand.
Opgelet: in wat volgt geven wij enkele gegevens mee in verband met de seksuele ontwikkeling van een kind. Dit zijn
5 echter geen algemeenheden. Elk kind is anders en elk kind ontwikkelt zich verschillend. Wat hieronder staat, is dus niet wat moet gebeuren maar eventueel kan. Het kan dus zijn dat je kind sneller of trager is. Dit is zeker geen reden tot ongerustheid.
Bij baby’s is het belangrijkste een onmiddellijke behoeftebevrediging. Via de mond heeft een baby het meeste contact met anderen en met de wereld rondom hem. Een baby stopt nieuwe voorwerpen in de mond en leert ze op die manier kennen. Ook kan een baby al goed ruiken en voelen.
Huidcontact is dan ook zeer aangenaam voor het kind.
Tegemoet komen aan deze behoefte tot aanrakingen is een eerste stap in de seksuele ontwikkeling van het kind. De geur van mama en vertrouwde geluiden vinden baby’s prettig, maar misschien nog prettiger vinden ze strelingen, aanrakingen, massages, … Het geeft hen bovendien ook een gevoel van veiligheid. Dit is belangrijk want kinderen die op jonge leeftijd met hun ouders een warme en veilige band hebben, blijken later makkelijker in staat te zijn om intieme relaties aan te gaan.
Vanaf een maand of vier ontdekken baby’s hun eigen lichaam.
Ze pakken hun handen, voeten, en tenen vast. Het vastpakken
6 van hun geslachtsorganen (voor jongens vanaf 6 maanden, meisjes vanaf 9 maanden) doen ze niet bewust. Maar als ze het beet hebben, vinden ze het wel prettig. Voor vele ouders voelt dit wat vreemd aan en men wil dat zo snel mogelijk afleren.
Hoe je hierop reageert, hangt af van je eigen normen, maar het is zeker niet slecht en het maakt deel uit van de ontwikkeling van je kind. Je moet het dus niet afleren.
Vanaf hun eerste verjaardag kunnen baby’s min of meer bewust naar hun geslachtsorganen grijpen omdat ze dit een leuk gevoel vinden, dan speken we van auto-erotisch gedrag.
Peuters krijgen meer en meer interesse voor het eigen lichaam en dat van een ander. Ook groeit op deze leeftijd het besef van het eigen geslacht doordat kinderen op deze leeftijd de verschillen in uiterlijk opmerken tussen zichzelf en anderen.
Deze verschillen zien ze vooral in kapsel en kledij en nog niet echt in de geslachtskenmerken. De interesse voor het lichaam uit zich in het bekijken en aanraken van de geslachtsdelen van zichzelf en van andere kinderen. De badkamer of het toilet is hier een uitgelezen plaats voor. De behoefte aan lichamelijk contact is bij deze kinderen ook zeer groot. Ze worden graag op de schoot genomen, geven zoentjes, …
7 Kleuters krijgen op school te maken met andere regels dan thuis. Waar het thuis of in de crèche aanvaard werd dat het kind de eigen geslachtsdelen aanraakte, wordt het op school minder getolereerd. Daarom stopt het kind er niet mee. Het gebeurt nu minder in het openbaar, maar meer op plaatsen waar volwassenen het niet zien. Zo zijn spelletjes als doktertje, vader en moedertje, … populair bij kinderen op deze leeftijd.
Er kan bij kleuters grote belangstelling ontstaan voor de voortplanting. Ze stellen daar eindeloos vragen over. Het heeft voor hen niets te maken met seksuele gevoelens of gedrag, maar als volwassenen leggen wij wel dat verband. Daarom vinden we het soms moeilijk om kinderen te vertellen over de voortplanting. Het is aan te raden om zo goed mogelijk te antwoorden op de vragen van je kind, ook al kan het nog niet alles begrijpen.
Op deze leeftijd is het mogelijk dat je kind zich wat preuts begint te gedragen en zich daarom bijvoorbeeld niet meer wil uitkleden wanneer er vreemden bij zijn zoals in het zwembad.
Dit geldt zeker niet voor alle kinderen.
Tenslotte ontwikkelen kleuters hun eerste vriendschappen en verliefdheden. Kinderen worden verliefd op een populair iemand als de juf of de meester. Op deze manier laat het kind weten
8 dat het de juf of meester een belangrijk persoon vindt, meer niet.
Van 6 jaar tot 8 jaar lijkt het alsof kinderen geen interesse meer hebben in seksualiteit. Ze stellen minder vragen en zijn minder bezig met hun eigen en andermans lichaam. Ze zijn nu meer bezig met verliefdheden. Verliefdheid veroorzaakt heftige gevoelens bij het kind, maar het heeft voor hem/haar weinig te maken met lichamelijk gedrag.
Op deze leeftijd zijn kinderen zich bewust van wat mag en niet mag van de volwassenen en zijn daarom minder bezig met hun eigen geslachtsorganen, toch zeker niet in het openbaar.
Het is voor deze kinderen ook moeilijk om fantasie en werkelijkheid te scheiden. Ze nemen veel op uit hun omgeving.
Dingen die ze horen en ervaren, begrijpen ze nog niet allemaal even goed en daarom maken ze er wel eens een eigen verhaaltje rond. Als je niet zeker weet wat je kind al weet, kan je dit best gewoon vragen en je kind laten vertellen.
Bij kinderen van 8 tot 10 jaar spelen verliefde gevoelens een steeds grotere rol. Er wordt nu ook lichamelijk contact aan gekoppeld zoals handje vasthouden, dichtbij elkaar zitten, …
9 Seksuele spelletjes gebeuren ook op deze leeftijd. Het gaat niet meer zozeer om doktertje spelen maar eerder het bekijken en betasten van elkaars geslachtsdelen.
Het verhaal over de voortplanting is min of meer duidelijk voor deze kinderen. Wat wel nog moeilijk is, is hoe de bevruchting gebeurt.
Op lichamelijk vlak vertonen zich de eerste tekenen van puberteit. Bij een meisje beginnen de borsten en de eerste schaamharen te groeien, bij een jongen kunnen ook de eerste schaamharen al verschijnen.
Tussen 10 en 12 jaar worden de eerste stappen in de puberteit gezet. Verliefdheid wordt zeer heftig. De seksuele voorkeur ontwikkelt zich steeds meer: kinderen voelen een voorkeur voor een bepaalde sekse. Sommige kinderen experimenteren echter nog vooraleer ze weten wat ze verkiezen.
De belangstelling voor volwassen seksualiteit ontstaat ook en uit zich in met een groepje naar een erotische film/tijdschrift kijken of sekslijnen bellen. Tegelijkertijd zijn kinderen ook wel preuts op deze leeftijd. Daarom vinden kinderen op deze leeftijd het vaak niet leuk om voorlichting te krijgen van hun ouders. Ze willen er zo weinig mogelijk over horen en praten.
10 Op deze leeftijd groeien kinderen heel snel, ook hun geslachtsdelen. Bij sommige meisjes treedt de eerste menstruatie op. Een kleiner aantal jongens onder 12 jaar heeft de eerste zaadlozing. Sommige kinderen zijn op deze leeftijd nog echte kinderen en andere zijn al pubers zowel lichamelijk als geestelijk. Het verschil zit voornamelijk in wat ze doen met hun verliefdheid. Vooraleer jongeren met elkaar naar bed gaan, doorlopen ze eerste enkele fasen: zoenen, tongzoenen, strelen boven kleren, daarna onder de kleren, naakt vrijen en ten slotte seks. Kinderen die nog niet eens begonnen zijn met zoenen, zullen niet onmiddellijk beginnen met seksuele gemeenschap.
Je kan met je kind praten over wat het normaal vindt op zijn/haar leeftijd en wat niet. Zo krijg je als ouder een beeld van wat je kind denkt over seksualiteit.
11
3. Jongeren en seksualiteit
Jongeren worden alsmaar vroeger seksueel actief. Het wordt nu meer geaccepteerd om al seks te hebben wanneer de relatie nog zeer pril is. Ook vinden sommige jongeren dat vrijen moet kunnen zonder dat er een relatie is.
Jongens blijken gemiddeld meer partners te hebben dan meisjes. De eerste keer dat er gevrijd wordt, gebeurt dit meestal met toestemming van beide partners, hoewel meisjes soms beweren dat ze gedwongen werden. Bij de meisjes is er een kleine meerderheid die ‘nee’ zegt wanneer ze vinden dat ze er nog niet aan toe zijn.
Vroeger begonnen jongens eerder aan seks, maar dit is nu niet meer het geval. Nu nemen meisjes even vaak het initiatief als jongens.
Bij jongens is het belangrijk dat ze ervaring opdoen, in tegenstelling tot meisjes die meer nadenken over de betekenis van de relatie.
Ook hier geldt dezelfde opmerking: we geven enkel feiten mee over seksualiteit bij jongeren, maar dit zijn zeker geen algemeenheden. Elke tiener is anders en gaat er dus anders mee om. Er zijn jongeren die pas voor de eerste keer seks
12 hebben op 19 jaar en er zijn er die het al voor de eerste keer doen op 12 jaar.
13
4. Praten over seks…
De seksuele opvoeding verloopt best zoals elke andere opvoeding beetje bij beetje, en op niveau van je kind. Het is belangrijk dat dit gebeurt in een sfeer waarin alle vragen kunnen gesteld worden en een eerlijk antwoord krijgen.
… met kinderen
Veel ouders vinden het moeilijk om met kleine kinderen over seksualiteit te praten omdat ze vinden dat kinderen dit nog niet hoeven te weten. Ook vinden ouders het moeilijk om te weten wat ze wel en niet kunnen vertellen. Hoe je het moet vertellen, is eveneens een raadsel voor veel ouders. Daarom gebeurt het dus niet, terwijl kinderen dikwijls heel wat vragen rond seksualiteit hebben. Informatie geven aan je kind is juist heel belangrijk. Op die manier krijgen ze correcte informatie, want dikwijls horen en zien kinderen dingen waarbij hun fantasie wel eens op hol durft te slaan. Denk bijvoorbeeld maar aan wat je kind allemaal te zien krijgt op televisie.
14 Enkele tips:
- Gebruik woorden die je gemakkelijk in de mond liggen: als jij het bijvoorbeeld niet gewoon bent om het woord ‘vagina’
te gebruiken, zoek dan naar een andere benaming. Zolang het duidelijk is voor je kind wat je bedoelt en hoe het eruit ziet, doet het er weinig toe welk woord je gebruikt. Leer je kind echter ook de woorden die anderen soms gebruiken.
- Sluit aan bij de leeftijd van je kind: Bij kleine kinderen gebruik je andere woorden dan bij tieners. Voor peuters is het woord ‘piemel’ bijvoorbeeld gemakkelijker te begrijpen dan
‘penis’.
- Probeer altijd een antwoord te geven: als je kind een vraag stelt rond seksualiteit, net zoals het andere vragen stelt zoals ‘waarom sneeuwt het?’ of ‘hoe rijdt die trein?’ geef dan een zo duidelijk mogelijk antwoord maar ontwijk de vraag niet met ‘dat vertel ik later nog wel eens’ of ‘daar ben je nu nog wat te klein voor’. Zorg dat je steeds openstaat voor de vragen die komen. Heb je het antwoord niet, geen probleem. Wijs dan de weg naar een antwoord, of zeg dat je het zal opzoeken en doe dit dan ook.
- Ga na wat je kind denkt: het is altijd handig om te vertrekken van wat je kind erover denkt. Op die manier kan je gemakkelijk invallen waar je kind verkeerd is. Zo kan je je kind
15 vragen waar het denkt dat de kindjes vandaan komen, en samen met hem proberen bij te sturen.
- Neem je kind en zijn gevoelens serieus: Verliefdheid duikt reeds op in de kleuterschool. Deze verliefdheid is te vergelijken met een zeer uitgesproken voorkeur voor een bepaalde persoon. Volwassenen hebben wel eens de neiging dit niet ernstig te nemen, maar in de gevoelswereld van je kind zijn dit gemeende zaken. Je kind kan er dan ook het hart van in zijn wanneer de ander ‘niet terug verliefd is’, of met iemand anders wil ‘trouwen’.
- Boekjes zijn handig: je kan samen met je kind lezen of voorlezen. Laat je kind daarna nog eens zelf in het boekje kijken. Zeg je kind dat het vragen mag stellen als hij/zij er heeft.
... met jongeren
Één lang gesprek met je opgroeiend kind is af te raden. Het is beter om er meerdere keren over te praten voor een korte tijd.
Voor gesprekken over seksualiteit is het van belang welke sfeer er tussen jou en je kind heerst op dat ogenblik. Wanneer jullie net ruzie hebben gemaakt om een kamer die nog opgeruimd moet worden, in de auto zitten, of bij familie op bezoek zijn is
16 het misschien niet het gepaste moment. De sfeer en de locatie zijn voor je opgroeiende puber uiterst belangrijk. Een goed gesprek lukt alleen in een sfeer van openheid en wederzijds vertrouwen. Zoek steeds een gelegenheid om over seksualiteit te praten, bijvoorbeeld bij een televisieprogramma of een film, of wanneer er iets gebeurd is met leeftijdsgenootjes, aan de hand van een liedje op de radio, een krantenartikel … Wacht niet af tot je zoon/dochter er zelf over begint. Een gesprek met je kind over seks is sterk aan te raden, omdat jongeren nu eenmaal seks hebben, soms op vroege leeftijd, of we dit nu leuk vinden of niet. Een gesprek kan er eventueel voor zorgen dat je kind de daad nog wat uitstelt maar een gesprek kan zeker helpen om je kind veilig te doen vrijen.
Enkele tips om het gesprek vlot te laten verlopen:
- Lok vragen uit: Iedereen die betrokken is bij de opvoeding van kinderen heeft ook met seksualiteit van de kinderen te maken. School en gezin kunnen elkaar dus aanvullen.
Leerkrachten zijn vaak met informatieoverdracht en voorlichting bezig. In het gezin komt meer het intieme, vertrouwelijke aan bod. Het ene kan niet zonder het andere. Nog voor kinderen in de puberteit komen zijn er al heel wat mogelijkheden voor ouders om met hun kind over seksualiteit te praten. Het moet
17 daarom niet over vrijen en seks gaan, het kan gerust ook over verliefdheid en relaties gaan: gemengd op kamp, de liefjes van de vrienden, de eerste les over voortplanting. Kinderen van 12 jaar en ouder hebben vaak helemaal geen zin meer om met hun ouders over seks te praten. Dat is normaal. Ze verwachten niet zozeer dat hun ouders hen uitgebreide informatie geven, maar ze vinden het wel belangrijk dat ze bij hun ouders terecht kunnen bij problemen. Wat kunnen ouders van +12-jarigen doen? Ze kunnen vragen uitlokken: een pakje condooms op de nachttafel laten liggen, hun kind meenemen naar de apotheker als ze de pil gaan kopen, voorlichtingsboeken laten slingeren, een vrijscène op tv laten aanstaan, de doos tampons in het toilet laten staan… En laten voelen dat ze er voor hen zijn.
- Respect voor de privacy: als ouder is het moeilijk balanceren tussen vasthouden en loslaten, willen opvoeden en willen respecteren, … luister naar je kind op verschillende manieren en knoop gesprekken aan over waar ze zelf mee bezig zijn, maar dring je niet te veel op. Als je zelf open staat, zullen ze wellicht naar je toe komen als ze je nodig hebben.
- Wees niet bang dat je slapende honden wakker maakt: onderzoek toont namelijk aan dat praten over seksualiteit er niet noodzakelijk voor zorgt dat jongeren meer en vlugger seks hebben. Integendeel, het zorgt net voor een gezondere en
18 meer positieve houding tegenover seksualiteit. Wees dus niet bang. Onderzoekers stellen vast dat jongeren voor ze met elkaar naar bed gaan, eerst een aantal stadia doorlopen. Het begint met zoenen en tongzoenen, daarna strelen boven de kleren en later onder de kleren, hierna komt naakt vrijen en ten slotte ook seksuele gemeenschap. Over dit traject doen jongeren meestal een jaar of vier. Wie met kinderen van jongsaf aan over alle onderwerpen praat in een open en positieve sfeer, ontdekt snel waar ze mee bezig zijn, hoe ze denken en waar eventueel problemen liggen. Dit geldt ook voor seks. Het is niet omdat ze er niet over praten, dat ze er niet mee bezig zijn.
- Luisteren, niet ondervragen: wanneer je kind met je wilt praten, stel niet onmiddellijk duizend vragen, zoals ‘heb je het al gedaan?’. Laat je kind eerst en vooral vertellen. Luister echt naar wat hij/zij zegt. Op die manier zal je kind zich meer ontspannen en daarna ook bereid zijn om naar jou te luisteren.
- Adviseren, niet verbieden: als je seks gaat verbieden, zal je kind hier opstandig op reageren en misschien wel het tegenovergestelde doen. Probeer om je kind beheerst te laten nadenken.
- Je moet niet hip en cool zijn: je kind wil dat je zijn/haar ouder bent. Ga dus niet doen alsof je het allemaal goed vindt
19 omdat je denkt dat je kind daardoor meer zal vertellen. Doe je voor zoals je bent. Maar maak je niet kwaad. Roepen of dreigen dat je kind geen seks mag hebben, is af te raden. Je maakt beter op een kalme en overtuigende manier duidelijk waarom je onthouding beter vindt.
- Alternatieven bieden: jongeren zijn zeer gevoelig voor bepaalde uitspraken, zoals ‘als je echt van me hield, dan zou je met me vrijen’. Als ouder vind je dit chantage, maar voor je kind klinkt zoiets zeer overtuigend en voelt het zich wel verplicht om te vrijen. Wanneer je weet dat dit het geval is bij je kind, kan je hierover praten en een alternatief aanbieden. Je kan je kind leren om iets terug te zeggen tegen zijn/haar lief en niet alles zomaar te aanvaarden. Je kan dit desnoods oefenen met je zoon/dochter via een rollenspel.
- De risico’s bespreken: praat met je kind over mogelijke ziektes of zwangerschap op een rustige manier. Maak er geen preek van, want dan heeft het weinig effect. Misschien kent je kind iemand die zwanger raakte als tiener. Vraag je zoon/dochter wat er toen gebeurde, hoe die persoon zich nu voelt; … Zo wordt het voor je kind concreter in plaats van enkele cijfers in verband met tienerzwangerschappen mee te geven.
20 - Voorbehoedsmiddelen bespreken: praat hierover met je
kind op een redelijke en rustige manier. Als je het moeilijk vindt om het zelf te doen, kan je bijvoorbeeld een brochure geven aan je kind en vragen om dit te lezen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die over anticonceptie gepraat hebben meer geneigd zijn om hun eerste keer uit te stellen en minder risicovol vrijen.
- Over homoseksualiteit praten: wanneer je dit op een open manier bespreekt, maak je duidelijk aan je kind dat dit kan en mag. Misschien is je kind homoseksueel. Wanneer je hier helemaal niet zou over praten of wel maar dan op een negatieve manier, voelt dit voor je kind alsof zijn/haar persoonlijkheid niet geaccepteerd wordt. Misschien is je tiener niet homoseksueel, maar hij/zij kan toch met vragen zitten over zijn/haar geaardheid. In de puberteit experimenteren jongeren nog en weten ze soms nog niet goed welk geslacht ze verkiezen. Het kan ook dat je kind vrienden of vriendinnen heeft die homoseksueel zijn. Door homoseksualiteit niet als iets abnormaals te bestempelen, leert je kind hiermee om te gaan op een verdraagzame en respectvolle manier.
21
Hulp of informatie nodig?
Solidariteit voor het Gezin – Afdeling Hopon A.&M. Hellinckxstraat 45 – 1083 Ganshoren Tel.: 02/421.79.91 - E-mail: hopon@svhg.be - www.solidariteit.be
Meer lezen?
Voor ouders en hulpverleners
Ook kinderen hebben een lichaam. Kinderen leren omgaan met seksualiteit. Jean-Yves Hayez.
Kleine mensen, grote gevoelens. Kinderen en hun seksualiteit. Sanderijn van der Doef.
Ja, je tiener is crazy! Een overlevingsstrategie voor ouders. Michael J. Bradley.
Pubers. De 100 meest gestelde vragen. Stef Desodt.
Voor peuters en kleuters
Babyzaadjes. Waar komen de kinderen vandaan?
Thierry Lenain & Serge Bloch. Uitgeverij Clavis.
Het ei van mama. Babette Cole. Uitgeverij Davidsfonds.
22
Het kleine piemelboek. Bernadette Custers. Uitgeverij Gottmer, Haarlem.
Haar op gekke plekken. Babette Cole. Uitgeverij Lemniscaat.
De grote race: het verhaal van een zaadje. Nicholas Alman. Uitgeverij Ploegsma.
Beer is op vlinder. Annemarie van Haeringen.
Kikker is verliefd. Max Velthuijs.
Ik vind jou lief – een informatief prentenboek voor peuters en kleuters.
Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Ploegsma.
Voor kinderen
Antoon & Mirabella. Stefan Boonen. Uitgeverij Clavis.
Seks, hoe voelt dat? Eerlijke antwoorden over vrijen en zo. Kolet Janssen & Klaas Verplancke.
Een vrolijke drukte. Over menstruatie. Martine Delfos.
Dat nare gevoel. Seksuele voorlichting over seksueel misbruik. Martine Delfos.
Dat heb je van mij. Seksuele voorlichting over evolutie en erfelijkheid. Martine Delfos.
Kop en staart. Seksuele voorlichting over zaadlozing.
Martine Delfos.
23
Zin in jezelf. Seksuele voorlichting over masturbatie.
Martine Delfos.
Verliefd is verliefd. Over homoseksualiteit. Martine Delfos.
Alles erop en eraan. Seksuele voorlichting over zwangerschap en bevalling. Martine Delfos.
Voor jongeren
Het uur nul. Dirk Bracke.
Vrijen enzovoort. Achsa Vissel.
Vriendschap. Lief en lijf. Stef Gesthuizen.
Vrijen. Lief en lijf. Stef Gesthuizen.
Met elkaar naar bed. Lief en lijf. Stef Gesthuizen.
Overal te koop. Seksuele voorlichting over voorbehoedmiddelen. Martine Delfos.
Zoek de verschillen. Over verschillen tussen jongens en meisjes. Martine Delfos.
De dicht-bij-je-bed show. Seksuele voorlichting over geslachtsziekten. Martine Delfos.
Help, ik word puber! Alles wat je als meisje moet weten.
Shushann Movsessian.
Seks, puberteit en al dat gedoe. Jacqui Bailey & Jan McCafferty.
24
Seks en zo. Voor wie groeit en verandert en alles wil weten. Robie H. Harris.
Bitterkoekjes. Claire Mazard.
Een lege brug. Dirk Bracke.
Zij en haar. Dirk Bracke.
Twijfels. Kate Cann.
Websites
www.sensoa.be – Vlaamse service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en hiv.
www.jeugdenseksualiteit.be – alles over relaties en seksualiteit. Ook informatie voor begeleiders.
www.jongerenplaneet.be – informatie voor jongeren, met heel wat links naar andere websites.
www.jongereninformatie.be – informatie voor jongeren
www.laura.be – informatie over anticonceptie
Bovenstaande boeken werden gebruikt bij het opmaken van deze brochure.
Deze boeken zijn uitleenbaar in onze bibliotheek.
Deze brochure is een realisatie van Solidariteit voor het Gezin.
