gids voor ouders
praten met kinderen EN JONGEREN over
seksualiteit en relaties
Inhoudstafel
Praten over seks 04
Praten over seks is niet makkelijk 04
Is praten over seks belangrijk? 05
Seksuele opvoeding: wat houdt dat in? 05
Kinderen en seksualiteit 06
Seksuele ontwikkeling: hoe zit dat in elkaar? 06
Ken je kind 07
Baby’s 07
Peuters 08
Kleuters 09
Lagere school 09
Tieners 10
Jongeren 12
Praten met je kind over seksualiteit 14
Peuters en kleuters 14
Lagere school 17
Tieners en jongeren 19
Gouden tips 22
Veel gestelde vragen van ouders 26
Meer informatie 30
Colofon
Redactie Telidja Klaï en Dirk Musschoots Eindredactie Kenny Hendrickx
Vormgeving Volta
Drukwerk Albatros Printing V.U.: Chris Lambrechts,
Kipdorpvest 48a, 2000 Antwerpen Wettelijk Depot D/2009/7164/2 Versie April 2009
Oplage: 6000
Met dank aan: Katrien Vermeire, Erika Frans, Ilja De Coster, Danny De Vriendt, de afdeling Communicatie van Sensoa, de afdeling Sociaal Cultureel Werk en de studiedienst van de Gezinsbond, Sanderijn van der Doef, NIGZ en alle ouders die meewerkten aan de voorbe- reidende stappen voor deze gids.
Een uitgave van Sensoa vzw en de Gezinsbond.
Gezinsbond
De drukpersen werken met inkten op plantaardige basis.
Papier- en kartonafval evenals gebruikte offsetplaten worden gerecupereerd en gerecycleerd.
Praten over seks is niet makkelijk.
Dat is best te begrijpen. Misschien heb je zelf, als ouder, nooit echt goede voor- beelden gezien van hoe het zou kunnen.
Misschien was er tijdens je eigen kinder- tijd geen open houding rond seksualiteit en relaties.
Praten met je kinderen over seks is best confronterend. Sommige vragen zijn recht- toe-rechtaan. Misschien krijg je bij zo’n vraag ook het gevoel dat je iets over je eigen intieme leven moet zeggen, terwijl je dat helemaal niet wil – en zeker niet tegen- over je kinderen.
Ook moeilijk: als je met kinderen over seksualiteit en relaties praat, moet je dat proberen te doen vanuit hùn leefwereld en niet vanuit dat van jezelf, de volwassene. En welke woorden dien je te gebruiken? Ook de taal van seksualiteit is niet makkelijk. Veel mensen voelen een zekere schaamte om over seksualiteit te praten en zijn onzeker over welke woorden ze kunnen gebruiken.
Het is absoluut normaal dat je het niet mak- kelijk vindt om met je kinderen over dit onderwerp te praten. Het is daarom belang- rijk dat je die woorden gebruikt waar jij je goed bij voelt.
Is praten over seks belangrijk?
Het antwoord is ja. Eén van de vele ont- wikkelingen die kinderen meemaken is de seksuele ontwikkeling. Ouders, en al wie met de ontwikkeling van kinderen te maken krijgt, moeten hen in dat proces begeleiden, net zoals ze dat doen binnen andere domei- nen, zoals bijvoorbeeld leren lopen, fietsen, eten, omgaan met anderen... Dit geldt dus ook voor de seksuele ontwikkeling.
Kinderen worden van kleins af geconfron- teerd met seksualiteit en seksuele gevoe- lens. Als we als ouders zwijgen over seks, leert een kind dat dit een onderwerp is waar je best niet over praat. Je installeert een taboe, en kinderen zullen hun informa- tie elders zoeken.
Seks is een complex onderwerp, en ouders die er open over communiceren met hun kinderen helpen hen later bewuste keuzes te maken en minder risicoseks te hebben.
Seksuele opvoeding: wat houdt dat in?
Het betekent dat je kinderen begeleidt in hun seksuele ontwikkeling, dat je hen seksuele waarden en normen bijbrengt en dat je hen ook de weg wijst naar een veilige en gezonde seksualiteit.
De seksuele opvoeding verloopt zoals elke andere opvoeding beetje bij beetje, en op niveau van je kind.
Het is belangrijk dat dit gebeurt in een sfeer waarin alle vragen kunnen worden gesteld en een eerlijk antwoord krijgen. Seksuele opvoeding gebeurt zowel verbaal als non- verbaal. Door de wijze waarop je bijvoorbeeld op erotische of seksuele beelden op televisie reageert waar je kinderen bij zijn, geef je hen indirect reeds duidelijke boodschap- pen mee. Je kunt veel zeggen (en kinderen kunnen veel begrijpen) zonder dat daar heel veel (en heel ingewikkelde) woorden aan te pas komen.
praten over seks
Vind je dat je het met je kinderen over seks moet hebben, hen een – oei, dat woord!
– seksuele opvoeding moet geven? Wel, dat zit dan goed! Want als je aan kinde- ren vraagt wie ze het belangrijkste vinden op het vlak van seksuele opvoeding, dan noemen ze … hun ouders!
Je kinderen een goede seksuele opvoe- ding geven is geen makkelijke klus, dat geven we al meteen toe. Je bent zeker niet de enige die daar wat onzeker over is. Daarom hebben we deze brochure gemaakt. Om je wat op weg te helpen.
Wat is seksualiteit? Iedereen heeft er wel een definitie voor. Die wordt meestal bepaald door je eigen (seksuele) erva- ringen. Voor de één heeft seksualiteit te maken met ‘gevoelens’, voor de ander staat seksualiteit gelijk aan vrijen - en wat verstaan we daar dan weer onder?
Over één zaak kunnen we het alvast eens zijn: seksualiteit heeft te maken met onze zintuigen. Het is zien, voelen, aanraken, ruiken, proeven … – en meestal alles van dat tegelijk.
Laten we eens proberen het begrip
‘seksualiteit’ in een definitie te gieten.
Seksualiteit is het geheel van gedragingen en gevoelens die te maken hebben met je ei- gen lichaam en dat van een ander en die dat speciale (spannende, opgewonden, prettige) gevoel bij jezelf of die ander veroorzaken.
Volwassenen geven aan seksualiteit een lichamelijke en een emotionele betekenis.
In de lichamelijke betekenis staat sek- sualiteit voor kijken, aanraken, zoenen, vrijen, geslachtsgemeenschap (in al zijn verschillende vormen) en orgasme. Onder de emotionele betekenis van seksualiteit verstaan we eerder liefde, geborgenheid, communicatie, ontlading …
Als we ons vizier helemaal open zetten, zien we dat (kleine) kinderen
• naar elkaars lichaam kijken;
• aan elkaars blote lichaam voelen;
• elkaars en de eigen geslachtsdelen bestuderen en aanraken;
• elkaar zoentjes geven;
• ‘vieze’ mopjes vertellen;
• op elkaar ‘verliefd’ worden en ‘later met elkaar gaan trouwen’.
Het zijn allemaal doodnormale dingen die deel uitmaken van de seksuele ont- wikkeling van kinderen. Wij plakken daar het etiket ‘seksualiteit’ op, kinderen zelf nog lang niet. Maak je dus geen zorgen, kinderen zijn op het vlak van seksualiteit heel anders dan volwassenen. Dat ver- neem je verderop in dit boekje wel.
Seksuele ontwikkeling: hoe zit dat in elkaar?
De seksuele ontwikkeling is een proces dat begint in de wieg en dat eindigt waar het le- ven stopt. Laten we dit breder bekijken.
Ik ben een jongen, ik ben een meisje We weten dat sommige verschillen tussen jongens en meisjes genetisch worden be- paald.
Andere verschillen zijn dan weer het gevolg van sociale en culturele invloeden.
Naast het zijn van een jongen of een meisje moeten kinderen zich ook een jongen of een meisje voelen. Volwassenen bevesti- gen jongensgedrag bij jongens en meisjes- gedrag bij meisjes. Ook leeftijdsgenootjes leren elkaar wat wel en niet past voor jon- gens en meisjes.
En verder is er de seksuele oriëntatie: heb je het meer voor jongens, of voor meisjes?
Of voor allebei?
Ik heb een lichaam!
In elk stadium van hun ontwikkeling wor- den kinderen zich meer en meer bewust van het lichaam waarin ze zitten. Kinderen zijn dus op hun manier met hun eigen li- chaam bezig. Ook het lichaam van anderen krijgt veel aandacht. Het eigen lichaam en dat van anderen vormen een ware ontdek- kingstocht.
Ik heb je lief!
Het is aangetoond dat kinderen die op jon- ge leeftijd met hun ouders een warme en veilige band hebben, later makkelijker in staat zijn om intieme relaties aan te gaan.
Intimiteit kan vanaf een jaar of zes ook ver-
liefdheid zijn: verliefd op een vriendje of vriendinnetje, of op de juf of de meester.
Het zijn meestal onschuldige en mooie er- varingen voor het kind.
Intimiteit betekent ook dat een kind kan praten over seksualiteit …
Ken je kind
Wellicht vraag je je ook wel eens af of het- geen je kind doet of zegt normaal is of niet.
Hieronder beschrijven we de fasen van de seksuele ontwikkeling van kinderen van nul tot achttien jaar. Gemakshalve heb- ben we die fasen aan leeftijden gekoppeld en praten we in ‘algemene bewoordingen’, noem het stereotypen. Pin je daar niet te veel op vast. Sommige kinderen zijn eer- der ‘rijp’ dan andere, bij nog andere loopt het behoorlijk anders dan modaal. De gedragingen stoppen ook niet bruusk (als een kind bijvoorbeeld drie jaar wordt) – ze veranderen geleidelijk.
Baby’s (nul tot anderhalf jaar)
• Een pasgeboren baby wil aanvankelijk niets anders dan zijn basisbehoeften
‘bevredigd’ zien. Gebeurt dat niet, dan zal hij huilen.
• Een baby eet niet alleen door zijn mond.
Hij gebruikt zijn mond ook om de wereld te verkennen. Elk voorwerp dat hij in zijn handjes krijgt, stopt hij in zijn mond - ook zijn duim. Baby’s vinden dat gewoon prettig.
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
• Niet alle kinderen vertonen in dezelfde mate dit auto-erotisch gedrag. De ver- schillen hebben niet alleen te maken met het geslacht (jongens eerder dan meisjes), maar ook met de manier waarop de omgeving van het kind hier- mee omgaat, en met de gevoeligheid van de geslachtsorganen.
• Peutertijd is het begin van de vieze woordentijd. Kinderen merken boven- dien welk effect dergelijke woorden opleveren, waardoor ze er nog een
schepje bovenop doen.
• Zindelijkheid. Tijdens hun peutertijd ver- werven de kinderen de controle over hun sluitspieren.
Kleuters (drie tot zes jaar)
• Kleuters komen langzaam tot het besef dat ze een jongen of een meisje zijn en dit altijd zo zal blijven.
• Het rollenpatroon steekt de kop op: “Dit is geen speelgoed voor een jongen”,
“Hela, ik ben geen meisje, hoor!” en
“Dat zijn jongenskleren!”
• Meer en meer zie je jongens met jon- gens spelen, en meisjes met meisjes.
• De sociale controle wordt groter. Daarom gebeurt het verkennen van elkaars en het eigen lichaam steeds meer stiekem en minder expliciet. De ‘ontdekkingstoch-
ten’ worden ingekleed in fantasiespel als vadertje en moedertje of doktertje.
• Nu en dan steekt preutsheid de kop op:
“Doe de deur dicht!”
• Kleuters kunnen duizend-en-één vragen stellen over het voortplantingsverhaal.
• De behoefte aan lichamelijk contact blijft groot, maar velen vinden zich stil- aan al te groot om nog op de schoot te zitten.
• Vriendschap: kleuters ontwikkelen hun eerste vriendschappen.
• Verliefdheid: ze ontwikkelen een voor- keur voor sommige leeftijdsgenootjes.
Lagere school (zes tot elf jaar)
• Er komen minder vragen over seksua- liteit. Dit betekent niet dat kinderen na hun zesde jaar seksueel inactief zijn. Ze zijn zich meer dan ooit bewust van de sociale norm.
• Jongens trekken met jongens op en meisjes met meisjes.
• Tijdens het spelen geven ze vaak de voorkeur aan sek- segenoten. Veel jongens en meisjes groeperen zich.
• Verliefdheden steken de kop op en kunnen soms heftige gevoelens oproe- pen. Aan die verliefdheden
• Ook prettig: de geur van mama, ver- trouwde geluiden (zachte stemmen bijvoorbeeld, maar net zo goed de muziekdoos!).
• Misschien wel het allerprettigst vinden baby’s aanrakingen, strelingen, mas- sages… Het geeft hen bovendien ook een gevoel van veiligheid: die strelingen komen van iemand die van hem houdt.
• Baby’s kunnen erecties krijgen. Dat is volkomen normaal.
• Vanaf een maand of vier ontdekken baby’s hun eigen lichaam. Ze pakken hun handen, voeten en tenen vast. Het vastpakken van hun geslachtsorganen (voor jongens vanaf zes maanden, voor meisjes vanaf negen maanden) doen ze
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
helemaal niet bewust. Maar als ze het beet hebben, voelt het wel prettig aan.
Ze zijn ook helemaal niet in staat om dat lekkere plekje te onthouden om daar later eens terug te komen. Vanaf hun eerste verjaardag kunnen jongens en meisjes min of meer bewust naar hun geslachtsorganen grijpen (omdat ze dat prettig vinden). Dan spreken we van auto-erotisch gedrag.
Peuters (anderhalf tot drie jaar)
• Peuters zitten nog steeds graag op de schoot en worden graag geknuffeld. De mate waarin deze behoefte zich voor- doet, kan zeer verschillend zijn.
• Peuters raken zich bewust van hun biologische sekse. Ze zien dat ze anders
zijn dan andere kinderen: “Ik heb een piemeltje en jij niet!”
• Er zijn nog kenmerken waaraan peuters het verschil zien: haartooi bijvoorbeeld, en kledij.
• Peuters kunnen hun lichaam en dat van anderen uitgebreid bestuderen. Het toilet en de badkamer zijn daarvoor uit- gelezen plaatsen. Ze experimenteren ook. Vind ik dit fijn? Het aanraken of stimuleren van de geslachtsdelen gebeurt niet met als doel om een orgas-
me te ervaren.
zijn op jongere leeftijd zelden seksuele gevoelens gekoppeld. Later komen de eerste voorzichtige aanrakingen. Die veroorzaken een spannend gevoel. Van alle kinderen die tussen hun tiende en twaalfde verliefd zijn geweest, heeft de helft ook gezoend.
• Baby’tjes komen niet langer uit de bloemkolen. Ze kennen en begrijpen het voortplantingsverhaal.
• Rode oortjes! Jouw kinderen beginnen zich te interesseren voor de volwassen seksualiteit. Ze horen en zien van alles
hun eerste zaadlozing. Meisjes kunnen hun eerste menstruatie niet verstop- pen. Jongens daarentegen kunnen hun eerste zaadlozing doorgaans perfect geheim houden. Dat komt omdat ze meestal gebeurt in de intimiteit van het eigen bed.
• Seksuele verlangens doen hun intrede.
• Masturbatie neemt toe, meer bij jongens dan bij meisjes.
• Hebben tieners reeds ervaring met ge- slachtsgemeenschap? Voor ze zo ver zijn, moeten ze een aantal stadia heb- ben doorlopen. Zeg maar: van zoenen en tongzoenen over strelen boven de kleren en strelen onder de kleren tot naakt vrijen en geslachtsgemeenschap.
Gemiddeld doen ze er vier jaar over om
zo ver te komen.
• Seksualiteit krijgt een nieuwe betekenis.
Doordat hun lichaam verandert, krij- gen meisjes aandacht van jongens. Ze leggen contacten, krijgen erkenning – dat is allemaal zeer belangrijk voor hun zelfwaardering. Die veranderingen brengen ook twijfels met zich. Voldoe ik wel aan de verwachtingen van de jon- gens? Ben ik wel aantrekkelijk? Beetje bij beetje zoeken jongens en meis- jes toenadering. Dit gebeurt eerder in groep dan individueel. Leren omgaan met elkaar, daar gaat het in eerste in- stantie om. De rest is voor later.
• De groepsnorm is heteroseksualiteit.
Voor tieners die twijfelen aan hun sek- suele voorkeur is dit lastig. Een hete- (boekjes, televisie, internet,…) en dat
wekt hun nieuwsgierigheid. Tegelijk kun- nen ze heel preuts reageren als je het met hen over seksualiteit wilt hebben.
Tieners (twaalf tot veertien jaar)
• De tienerjaren zijn de start van het hoog- tepunt van de seksuele ontwikkeling.
• De puberteit steekt de kop op! Werkelijk alles begint te groeien: schaam- en ok- selhaar, piemel en schaamlippen, teel- ballen en borsten … Bij meisjes komt de puberteit doorgaans sneller dan bij jongens en onderling zijn er hele grote verschillen.
• De lichamelijke veranderingen vinden plaats. De meeste tieners krijgen een groeischeut. Meisjes krijgen een vetlaag- je rond heupen, billen en dijen. Jongens worden doorgaans gespierder. Het kleine beetje vet dat zij vasthouden, komt rond hun middel te zitten. En ze krijgen een baard … in de keel.
• Jonge tieners zijn doorgaans sterk en beschikken over een groot uithoudings- vermogen.
• De geslachtshormonen laten van zich horen (als ze dat al niet eerder hebben gedaan). Sommige meisjes krijgen nog voor hun twaalfde hun eerste menstru- atie, een minder groot aantal jongens
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
roseksuele omgeving is voor hen geen
‘oefentuin’ waarin ze veilig op zoek kunnen gaan naar hun eigen identiteit.
• Deze jonge mensen mogen dan wel lichamelijk de volwassenheid zijn inge- treden, psychisch zijn ze dit helemaal nog niet …
Jongeren (vijftien tot zeventien jaar)
• De groepsgewijze toenadering maakt nu plaats voor een individuele toenadering.
• Jongeren van die leeftijd experimen- teren met relatievormen, waarbij de zogenaamde seriële monogamie de
meest voorkomende is: ze hebben één vaste relatie en als dat niets wordt, proberen ze het met iemand anders.
• Jongeren vinden in hun relaties trouw, respect en waardering zeer belangrijk.
Ze willen ook kunnen communiceren met hun partner.
• Sommige jongeren willen hun seksuele verlangens in daden omzetten. Het is daarbij belangrijk dat veiligheid en res- pect voorop staan.
• Ongeveer de helft van de 17 à 18-jarigen heeft op die leeftijd al geslachts-gemeen- schap (gehad).
• Het beeld dat soms van jongeren wordt opgehangen, klopt niet. Ze zijn niet die wellustige jongeren die zich in een wereld zonder normen ‘overleveren aan
ongebreidelde seks’.
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
Met je kinderen praten over relaties en seksualiteit, dat kun je met woorden, maar ook zonder. Kinderen die door hun ouders geknuffeld worden, krijgen - zonder woor- den dus - de boodschap mee dat het de moeite waard is om lief te hebben.
Echt praten over relaties en seksualiteit doe je op het ritme van je kind. In het be- gin moet er niet zo veel gezegd worden en moet er niet zo diep op de dingen worden in gegaan. Naarmate je kind ouder wordt en zich verder ontwikkelt, verandert dat.
Hou één ding voor ogen: wees niet bang dat je je kind te veel informatie geeft. Een kind onthoudt tenslotte alleen die dingen die het interessant vindt en waar het aan toe is.
Mama “Het is ok als je aan jezelf wil voelen, maar je moet dit niet doen wan- neer er andere mensen bij zijn. Doe het als je alleen bent.”
Voortplanting en geboorte
Kinderen hebben reeds snel een gezonde nieuwsgierigheid voor alles wat met ba- by’tjes, geboorte en zwanger zijn te maken heeft. Ze vragen zich af hoe dat baby’tje in mama’s buik komt en hoe het er uit zal ko- men. Je kan dit alles op eenvoudige wijze uitleggen. Naarmate je kind ouder wordt, kan je je uitleg van meer en moeilijkere de- tails voorzien.
Zoon van 3 jaar en zijn mama
Mama “Heb je al gemerkt dat de mama van Tim een hele dikke buik heeft?”
Zoon “Ja, er zit een baby’tje in. Tim krijgt een broertje.”
Mama “Weet je hoe het baby’tje er uit zal komen?”
Zoon “Langs het putje in haar buik?”
Mama “Neen, als het baby’tje groot ge- noeg is, zal het er langs het spleetje van de mama uitkomen.”
Vriendschap
Kleuters ontwikkelen vriendschappen en bepaalde vriendschappen zijn intenser dan anderen. Kinderen leren reeds snel dat er aan vriendschap duidelijke regels verbon- den zijn: lief zijn voor elkaar, eerlijk zijn, el- kaar helpen, elkaar geen pijn doen, elkaar niet uitlachen ...
Peuters en kleuters
De geslachtsdelen
Peuters en kleuters zijn nieuwsgierig naar hun eigen en de geslachtsdelen van anderen. Aanvankelijk gaan ze er van uit dat hun geslacht niet constant is. Vanaf 3 jaar beseffen ze dat het geslacht niet veranderbaar is.
Vanaf het moment dat kinderen hun nieuwsgierigheid duidelijk maken, kan je hierover praten. Gebruik hiervoor de woor- den die jou het best liggen en die op maat van je kind zijn. Penis en vagina komen dus vaak pas later aan de orde.
Zoon van 4 jaar en zijn mama in de bad- kamer
Zoon “Mama, waarom zijn er zo van die haartjes op uw spleetje?”
Mama “Wel schat, als meisjes groter worden groeien er haartjes op. Als jon- getjes groter worden, komen er haartjes rond hun piemel.”
Zoon “Ah ja, en is dat dan ook van binnen in uw spleetje?
Mama “Neen, alleen aan de buitenkant.”
Verschillen tussen jongens en meisjes Vanaf de kleutertijd gaan kleuters bepaald gedrag en bepaalde zaken aan meisjes toeschrijven en ander gedrag of zaken aan jongens. Meestal komen ze zelf aandraven met sterke stereotiepen. Je kan deze uit- spraken als uitgangspunt nemen om een gesprek over verschillen aan te knopen.
Zoon van 5 en zijn papa
Zoon “Indianen zijn jongens, want die hebben pijlen en een boog”
Papa “En zouden er geen indianen meis- jes bestaan?”
Zoon “Misschien wel maar dat zijn dan geen echte indianen.”
Papa “Wel, er zijn ook indianen meisjes.
En zij hebben soms ook pijlen en een boog.”
Zoon “Maar dat kan toch niet. Alleen jongens hebben pijlen en een boog.”
Papa “Neen, ook meisjes moeten zich kunnen verdedigen tegen beren en an- dere grote dieren.”
Zoon “Ah ja, dat is waar.”
Sociale regels
Kinderen kunnen niet te pas en te onpas op seksuele ontdekking gaan. Vanaf de kleuterleeftijd zijn kinderen in staat sociale regels te leren. Je kan hen dan uitleggen dat bepaalde gedragingen niet passend zijn, zoals bijvoorbeeld het aanraken van iemand anders borsten, en andere gedra- gingen, zoals verkennen van de geslachts- delen, eerder in de intimiteit thuishoren en niet in de zitkamer, de klas of de zwemles.
Hierbij is het zeer belangrijk dat je aangeeft dat het niet om het gedrag gaat maar wel om de plaats waar ze het gedrag vertonen.
Dochter van 3 jaar en haar mama Het dochtertje zit in de zitkamer naar een verhaaltje te luisteren en ondertus- sen met haar duimpje in haar mond en haar ander handje in haar broekje.
Praten met je kinderen over seksualiteit
Dochter van 5 jaar en haar papa Dochter “Lisa heeft gezegd dat ik niet meer met Bram mag spelen.”
Papa “Waarom niet?”
Dochter “Omdat Bram wild is.”
Papa “Vind jij dat ook?”
Dochter “Ja, maar Bram is mijn vriend.”
Papa “Wat heb je tegen Lisa gezegd?”
Dochter “Ik heb gezegd dat Bram mijn vriend voor altijd is en dat ik dus wel met hem zal spelen.”
Papa “Ik vind het heel moedig van je dat je voor je vriendje opkomt. Ik vind het ook heel goed dat je dit zo hebt aangepakt. Je bent een echte vriendin voor Bram.”
Verliefdheid
Verliefdheid duikt op. Deze verliefdheid is te vergelijken met een zeer uitgesproken voor- keur voor iemand speciaal. Volwassenen hebben wel eens de neiging dit niet ernstig te nemen, maar in de gevoelswereld van je kind zijn dit ernstige en gemeende zaken.
Je kind kan er dan ook het hart van in zijn wanneer de ander niet ‘terug’ verliefd is of met iemand anders wil ‘trouwen’.
Zoon van 5 jaar en zijn mama
Mama “Je hebt een uitnodiging voor het verjaardagsfeestje van Noa gekregen.”
Zoon “Ja, ik ben zo blij dat ik uitgenodigd ben. Ik vind Noa heel erg lief en ik wil met haar trouwen.”
Mama “Ben je dan verliefd op haar?”
Zoon “Ja.”
Mama “En is Noa verliefd op jou?”
Zoon “Ik weet het niet.”
Mama “Misschien moet je het haar eens vragen.”
Zoon “Ja, dat ga ik doen. En welk ge- schenkje zullen we voor Noa haar ver- jaardag kopen?”
Grenzen stellen en respecteren
Kleuters kunnen hun eigen grenzen leren duidelijk maken en ook naar de grenzen van anderen luisteren. Dit is een belang- rijke vaardigheid die kinderen in staat stelt zich weerbaar op te stellen. Je kan je kind uitleggen dat niemand, ook bekenden niet, het recht heeft je aan te raken als je dat niet wil. Je kan je kind ook uitleggen dat het dit altijd moet vertellen aan jou, je partner, de juf ...
Zoon van 4 jaar en zijn papa
Papa “Wat zou je doen als iemand aan je komt, terwijl jij dat helemaal niet leuk vindt?”
Zoon “Ik zou schoppen.”
Papa “En als dat een grote meneer of mevrouw is?”
Zoon “Dan zou ik weglopen.”
Papa “Dat is heel goed. Ik zou het ook heel flink vinden als je dan tegen papa, mama of de juf komt vertellen wat er ge- beurd is, ook al zegt die meneer of me- vrouw dat het een geheimpje is. Je hoeft dit niet geheim te houden. Je kan alles aan papa, mama of de juf vertellen.”
Lagere schooL
Experimenteren en nieuwsgierigheid naar volwassen seksualiteit
Kinderen van lagere scholen zijn zeker met seksualiteit bezig, maar zullen dit niet meer openlijk doen. Ze vertellen seksmop- jes (vaak zonder ze te begrijpen). Ze vullen condooms met water. Ze experimenteren in verborgen hoekjes, achter struiken, in hun boomhut of in hun boskamp. Dit is ok indien ze de veiligheidsregels respecteren:
als je iets niet wil, hoef je het niet te doen;
als je vriendje iets niet wil, mag je het niet doen; en doe vooral geen gevaarlijke dingen.
Kinderen hebben tegen het einde van de la- gere school een normale nieuwsgierigheid voor alles wat met volwassen seksualiteit te maken heeft.
Dochter van 11 jaar en haar mama De dochter zit met een vriendinnetje op de kamer te praten. Wanneer haar mama de kamer nadert, hoort ze het gesprek tussen de twee meisjes. Ze hebben het over seks hebben en vrijen.
Later op de avond spreekt haar mama haar aan.
Mama “Weet je wat vrijen is?”
Dochter “Ja, dat is seks hebben.”
Mama “Wanneer vrijen mensen met el- kaar, denk je?”
Dochter “Wanneer ze verliefd zijn op el- kaar.”
Mama “Ja, dat kan. Het is vooral belang- rijk dat mensen dit doen, als ze dat echt met elkaar willen doen.”
Voorbereiding puberteit
De puberteit is in aantocht. Het is belangrijk dat je kind hierop voorbereid is. Sommige kinderen zijn tegen het eind van de lagere school volop in hun puberteit. Bij anderen duurt dit nog tot een heel eind in de mid- delbare school. Je kan je kind in elk geval geleidelijk aan voorbereiden op de puberteit.
Zoon van 9 jaar en zijn papa
Zoon “Ons Els zegt dat ze ongesteld is;
wat is dat eigenlijk?”
Papa “Dat betekent dat ze haar maand- stonden krijgt, dat ze elke maand een beetje bloed uit de vagina verliest. Dan gebruiken meisjes speciaal maandver- band om dat op te vangen.”
Zoon “En waarom bloedt het?”
Papa “Omdat er elke maand bij een vrouw een eitje rijp wordt. Als het eitje niet bevrucht wordt, dan stoot de baar- moeder het af en daarbij komt een beetje bloed vrij.”
Zoon “Doet dat pijn?”
Papa “Het kan een beetje vervelend zijn en sommige meisjes hebben dan buik- pijn.”
Zoon “Ik ben wel blij dat ik een jongen ben.”
Relatievormen
Vanaf het begin van de lagere school worden kinderen zich bewust van grote verschillen tussen het gezin waaruit zij komen en andere soorten gezinnen. Je kan deze verschillen met je kind bespreken: niet iedereen is gehuwd, niet iedereen heeft een
Praten met je kinderen over seksualiteit
mama en een papa, sommige kindjes heb- ben twee mama’s, niet iedereen heeft een mama en een papa die samenwonen ...
Dochter van 6 jaar en haar papa Dochter “De mama en papa van Kato wonen niet in hetzelfde huis.”
Papa “Ja, dat kan. Soms hebben men- sen samen een kindje, maar houden ze niet meer voldoende van elkaar, of ma- ken ze te veel heel erge ruzie, waardoor ze beter niet meer samenwonen.”
Dochter “Maar hoe gaat dat dan met Kato?”
Papa “Wel, Kato zal soms bij haar mama wonen en soms bij haar papa.”
Dochter “Dan heeft Kato twee huizen?”
Papa “Ja, inderdaad.”
Seksuele voorkeur
Wanneer kinderen zich bewust worden van verschillen, zullen ze hierover vragen stel- len of opmerkingen maken. Je kan deze vragen of opmerkingen gebruiken om aan je kind duidelijk te maken dat sommige meisjes op meisjes verliefd worden en sommige jongens op jongens.
Zoon van 7 jaar en zijn mama Mama “Jessie en Veerle gaan trouwen”
Zoon “Ja, vreemd, hé.”
Mama “Sommige meisjes worden verliefd op meisjes en sommige jongens worden verliefd op jongens. Jessie en Veerle zijn verliefd op elkaar en houden van elkaar, dus gaan ze trouwen.”
Anticonceptie
Vanaf het moment dat kinderen in staat zijn te begrijpen hoe het voortplantingsverhaal precies in elkaar zit en in staat zijn te be- grijpen dat sommige mensen vrijen zonder dat ze een kindje willen, kunnen ze ook begrijpen dat indien je geen kindje wil, je daarvoor de nodige middelen gebruikt. Je kan je kind vertellen dat sommige vrouwen elke dag een pilletje nemen om te voorko- men dat ze een kindje krijgen. Je kan ook uitleggen wat een condoom is.
Dochter van 8 jaar en haar mama Dochter “Mama, kan jij nog kindjes krij- gen?”
Mama “Ja, dat kan als mama en papa dat zouden willen. Omdat ik elke dag een speciaal pilletje neem, gebeurt dit niet. De pilletjes zorgen er voor dat er geen eitje in mama’s buik groot wordt.
Wanneer mama en papa dan vrijen kan er geen babytje van komen”
Dochter “Is dat dan voor altijd?”
Mama “Neen, als mama stopt met die pilletjes, worden de eitjes terug groter.”
Internet
Kinderen maken veel gebruik van het internet. Gezien je dit medium zelf niet onder controle hebt en gezien je kind daar een kwetsbare positie heeft, is het belangrijk daarrond een aantal duidelijke afspraken te maken. Enerzijds zijn er op het internet zeer expliciete seksuele beel- den te vinden. Je hoeft er vaak niet eens achter te zoeken. We willen natuurlijk niet
dat dit de beeldvorming is die kinderen over seksualiteit krijgen. Anderzijds vormt het internet voor kinderen een belangrijk communicatiekanaal. Het is belangrijk dat kinderen een aantal regels hanteren wan- neer ze dit communicatiekanaal gebruiken.
Voor deze regels en meer informatie rond veilig internetgebruik voor kinde- ren, kan je eens een kijkje nemen op www.actioninnocence.be
www.saferinternet.be
Seksueel grensoverschrijdend gedrag Ook kinderen kunnen op vlak van seksuali- teit te ver gaan. Andere kinderen tegen hun zin betrekken in seksuele spelletjes, dwang of dreiging gebruiken, groepsdruk uitoe- fenen, het zijn dingen die gebeuren. Dan is het belangrijk dat je kinderen leert sociale regels te respecteren.
Zo moet een ander instemmen in het spel, waarmee we bedoelen dat het kind echt akkoord gaat. De andere moet gelijkwaardig zijn: een groot leeftijdsverschil of verschil in fysieke kracht, intelligentie, macht en aan- zien spelen allemaal een rol. Er mag ook geen dwang worden uitgeoefend, zelfs niet subtiel zoals bijvoorbeeld: “Als je dat niet doet, mag je mijn vriendje niet zijn.”
Spreek dus met je kind over de juiste om- standigheden waarin zich het gedrag heeft voorgedaan en geef het regels mee.
Tieners en jongeren
Puberteit
Tieners beleven hun puberteit. Dat brengt voor velen nogal wat verwarring met zich mee. Ondersteuning en communicatie kunnen deze verwarring wat verhelpen.
Wanneer je kind goed voorbereid is op de lichamelijke veranderingen die de puberteit met zich meebrengen, zal de verwarring minder groot zijn dan wanneer dit niet het geval is. Je kan je kinderen alle technische en praktische informatie geven die ze nodig hebben om alle veranderingen te begrijpen.
Dochter van 12 jaar en haar mama Mama “Weet je nog dat ik je vertelde over wat er aan je lichaam zo allemaal verandert als je groter wordt?”
Dochter “Ja.”
Mama “Ik denk dat het bij jou stilaan zal beginnen. Denk je niet?”
Dochter “Ik wil wel borsten krijgen maar
Praten met je kinderen over seksualiteit
ik vind het niet zo fijn om ongesteld te zullen zijn. Ik vraag me af wanneer het zal komen en ben bang dat het daar zo plots zal zijn, in de klas of zo. Er zijn al wat meisjes in mijn klas die ongesteld zijn. Zij zeggen ook dat het niet leuk is.”
Mama “Het kan in het begin inderdaad vervelend zijn. Het is goed dat je er met je vriendinnen over praat. Ik begrijp dat je je zorgen maakt over het moment waarop je voor het eerst ongesteld zal worden. Misschien voel je dat wel aan- komen doordat je wat last van buik- krampen zal hebben. Als je je veiliger zou voelen als je maandverband bij je hebt, mag je gerust een zakje nemen en in je boekentas en sportzak stoppen.”
Vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie
Tieners zouden zowat alles moeten weten over vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie. Aangezien ze zelf lichamelijk stilaan het volwassen stadium bereiken en ze binnen afzienbare tijd zelf zullen beginnen experimenteren met volwassen seksualiteit, is het belangrijk dat ze dit op een veilige en verantwoordelijke manier kunnen doen.
Basiskennis is hier één van de belangrijk- ste voorwaarden voor. Concreet betekent het dat je met je kind kan praten over de menstruatiecyclus, vruchtbaarheid, het geheel van anticonceptiemiddelen ...
Zoon van 13 jaar en zijn mama
Zoon kijkt naar televisie. In de serie waar- naar hij kijkt komt de techniek van in vitro fertilisatie aan bod. De man moet in een speciaal kamertje zijn sperma maken.
Zoon “Moet hij dat op die manier doen?”
Mama “De man moet masturberen en zijn sperma in dat potje doen. Dan kunnen ze de beste zaadcellen eruit halen en in de baarmoeder van de vrouw brengen.”
Zoon “Dat is toch niet romantisch.”
Mama “Als je kinderen wil en het lukt niet op de gewone manier, dan moet je wat geholpen worden. Maar het is inderdaad niet echt romantisch.”
Seksueel overdraagbare aandoeningen en hiv
Om dezelfde reden als praten over vrucht- baarheid, voortplanting en anticonceptie, moeten tieners en jongeren de noodzakelijke basiskennis over soa en hiv hebben. Tieners en jongeren zouden op de hoogte moeten zijn van de meest voorkomende soa, hoe men soa en hiv kan oplopen, wat je doet indien je besmet wordt met een soa en natuurlijk ook hoe je je kan beschermen tegen soa en hiv.
Zoon van 12 jaar en zijn papa
Thuis wordt er naar een reportage over aids in Afrika gekeken. Na de reportage spreekt papa zijn zoon hierover aan.
Papa “Ook hier zijn er nog veel mensen die denken dat je hiv kan krijgen door van hetzelfde glas te drinken. Spreken ze daar bij jou in de klas over?”
Zoon “Ja, Jeroen was iedereen aan het wijsmaken dat condooms niet veilig zijn omdat er gaatjes in geprikt zijn.
Dus dat het toch geen zin heeft om ze te gebruiken.”
Papa “Condooms zijn het enige be- schermingsmiddel tegen hiv via seks en ze worden goed getest in de fabriek.
Jeroen vertelt fabeltjes.
Relaties
Verliefd zijn, verleiden, versieren, het aanmaken, het afmaken ... zijn belang- rijke onderwerpen die tieners en jongeren bezighouden. Je kan met hen dan ook praten over deze onderwerpen. Je kan met hen bespreken wat ze belangrijk vinden en hoe ze een relatie zien.
Dochter van 15 jaar en haar papa Papa “Hoe is het met Ben?”
Dochter “Mmm, niet zo goed eigenlijk.”
Papa “Wat bedoel je?”
Dochter “Ik weet het eigenlijk niet. Ei- genlijk vind ik het niet zo leuk om altijd alles met hem samen te doen.”
Papa “Ik begrijp wat je wil zeggen.”
Dochter “Ik weet het niet meer zo goed.
Maar misschien moet ik het niet te vlug uitmaken.”
Papa “Ik vind het goed dat je er niet te snel over beslist.”
Seksueel grensoverschrijdend gedrag Ook wanneer je kinderen volwassen lijken te worden, blijven gesprekken over seksu- eel grensoverschrijdend gedrag belangrijk.
Je kan hierbij meer nuances in je voorbeel- den brengen en concreter zijn.
Dochter van 17 jaar en haar mama Mama “Hoe was het feestje bij Lynn?”
Dochter “Niet zo fijn eigenlijk want het ging heel de tijd over seks.”
Mama “Hoe bedoel je?”
Dochter “Ze vroegen me of ik ook zo’n hete poes ben. Ik vond het helemaal niet leuk. Ik wist niet goed wat zeggen …”
Mama “Als je dat niet leuk vind, moet je duidelijk zeggen dat je dit soort vragen niet wil.”
Dochter “Ja, misschien zeg ik de volgen- de keer wel dat dit hun zaken niet zijn.”
Praten met je kinderen over seksualiteit
GOUDEN TIPS
01 | Begin zo jong mogelijk
Jong geleerd is oud gedaan. Dat klinkt misschien een beetje afgezaagd, maar het klopt wel. Het is belangrijk dat je zo vroeg mogelijk begint met de seksu- ele opvoeding van je kind. Begin er zelf over en wacht niet tot je kind een vraag stelt. Je zoon of dochter hoeft natuurlijk niet alles in één keer te weten. Vergelijk het met de kennis die kinderen hebben van de wereld. Eerst kennen ze alleen hun eigen kamertje, dan hun huis, hun straat, hun dorp. Zo gaat dat verder: van ons land naar Europa naar de wereld en
… het heelal! Seksuele opvoeding is een continu proces.
02 | Elke vraag heeft recht op een antwoord
“Daar ben je nog te jong voor!” is geen goed antwoord op de vraag van je kind.
Het feit dat je zoon of dochter een vraag stelt, betekent dat hij of zij er mee zit.
Geef een correct antwoord. Heel vaak volstaat de essentie, en hoef je hele- maal niet in details te treden. Het geeft je kinderen bovendien de boodschap dat ze steeds bij jou terecht kunnen met hun vragen en onzekerheden.
Zorg ervoor dat je steeds openstaat voor de vragen die komen. Heb je het ant- woord niet, geen probleem. Wijs dan de weg naar een antwoord, een brochure bij- voorbeeld, of zeg dat je het zal opzoeken.
Doe dat dan ook.
03 | Voor alles is een plaats en een moment
Gesprekken over seksualiteit voer je best niet in de supermarkt of aan tafel met de hele familie erbij. De voetbalkantine (met veel toehoorders)? Ook niet zo’n goed idee! De locatie is belangrijk. Maar nog belangrijker is de sfeer tussen jou en je kind. Een goed gesprek lukt alleen in een sfeer van openheid en wederzijds ver- trouwen.
Een gesprek over seksualiteit is op zich al beladen. Grijp dan de kans die zich aandient om er zelf over te beginnen.
“Heb je gezien dat tante Lotte een dikke buik heeft? Weet je hoe dat komt?” Om de zaak niet nog extra beladen te maken, zorg je er bijvoorbeeld voor dat je onder- tussen iets anders aan het doen bent.
Zo’n gesprek lukt dus beter als je intus- sen samen aan de afwas staat, of televi- sie kijkt, of in de auto onderweg bent. Zo
kun je eens van onderwerp veranderen en hoef je elkaar niet voortdurend aan te kijken.
04 | Respect voor privacy
Kinderen hebben recht op privacy en zijn niet steeds gediend met al te nadrukke- lijke ouderlijke bemoeienissen in hun in- tieme leven. Als ouder moet je soms heel moeilijk balanceren tussen willen opvoe- den en willen respecteren. Vasthouden of loslaten. Luister naar je kind op ver- schillende manieren en knoop gesprek- ken aan over waar ze zelf mee bezig zijn, maar dring je niet te veel op. Als je zelf open staat, zullen ze wellicht naar je toe komen als ze je nodig hebben.
Stel dus beter geen confronterende vra- gen. In plaats van bijvoorbeeld te vragen of hij of zij als seks heeft (gehad), kun je vragen: “Ik lees hier net dat steeds meer meisjes van veertien seks hebben. Wat vind jij daarvan?” Of: “Stel dat een onbe- kende man of vrouw jou vraagt om even met hem of haar mee te gaan. Wat zou je dan doen?” Het antwoord vertelt je niet alleen veel over wat je kind zoal weet, maar ook hoe het denkt en voelt. Als jij daarna op jouw beurt zegt hoe jij over
zoiets denkt en voelt, zit je meteen in een gesprek …
05 | Leer van je kind
Kinderen zijn ons in hun ontwikkeling vaak te snel af en verrassen ons soms met gedrag en inzichten die we niet van hen hadden verwacht. Wees eerlijk in je gevoel en accepteer dat je soms geen antwoorden hebt. Nog beter: accepteer dat je soms van hen kan leren op vlak van seks en relaties. Ze dagen je uit na te denken over jezelf en je eigen gevoelens en gedrag. Ze voeden je op als ouder. Dit betekent ook dat ze je soms zullen spa- ren als ze denken dat het je met een aan- tal zaken moeilijk hebt.
06 | Wees duidelijk
Rond de pot draaien of omfloerste woor- den gebruiken kan je het gevoel geven dat je er zonder kleerscheuren vanaf komt.
Maar of dat zo is? Om misverstanden te vermijden, kun je beter zo helder moge- lijk proberen te zijn. Neem nu het woord
‘geslachtsgemeenschap’. Er is geen kind dat dit woord gebruikt. Zij (en wij) heb- ben het over ‘het’ doen, vrijen, met elkaar
naar bed gaan, met elkaar slapen … Maar verstaan we wel allemaal hetzelfde?
Gebruik in elk geval ook woorden waar je je prettig bij voelt en die passen bij de leeftijd van je kind. Bij kleine kinderen heb je het bijvoorbeeld over ‘piemel’. ‘Pe- nis’ komt later. Maar misschien moet je het met je tienerkinderen ook niet met- een over ‘neuken’ hebben, als dat niet meteen een woord is dat tot jouw woor- denschat behoort.
07 | Stel je kind gerust, bereid je kind voor
Een eerste hevige verliefdheid, de eerste menstruatie … dat is even schrikken! Mis- schien moet je je kind, voor het gebeurt, al eens vertellen dat het kan gebeuren, of beter nog dat het zàl gebeuren. Zeg dat je het zelf ook hebt meegemaakt, en vertel hoe dat was. Dat zal een hele geruststel- ling zijn.
08 | Neem je kind serieus
Wimpel je kind niet af, lach zijn vragen niet weg. Met andere woorden: neem je kind serieus. Gesprekken rond seksuali-
teit zullen ook voor jouw kinderen, zeker naarmate ze ouder worden, niet vanzelf- sprekend zijn. Geef je kind daarom het gevoel dat het je altijd alles kan vragen.
Dit geeft een veilig en positief gevoel.
Stel zelf ook vragen, waardoor je blijk geeft van interesse voor je kind.
Bespreek de vragen van je kind niet al lachend met andere volwassenen in het bijzijn van je kind. “Je raadt nooit waar- mee ze gisteren afkwam.” Kinderen voe- len dan aan dat hun vragen belachelijk worden gemaakt.
09 | Denk twee keer na
Sommige gebeurtenissen kunnen ook ouders aan het schrikken brengen. Stel, je vindt een seksboekje op de kamer van je zoon. Of je dochter vertelt je op haar veertiende dat ze een vriendje heeft. Of je betrapt je jongelui terwijl ze naar een
‘laatavondfilm’ aan het kijken zijn. Haal diep adem, denk even goed na voor je be- gint te praten en probeer niet te reage- ren alsof er een moord is gepleegd. Denk niet meteen dat je dochter zwanger is en dat je andere kinderen op het slechte pad zijn. Spreek je kinderen aan op hun ni-
veau. Probeer nadien (dat is niet noodza- kelijk op het moment zelf) hierover toch tot een gesprek te komen.
Zeg je kind niet telkens wat het volgens jou wel en niet moet doen, wat volgens jou goed en niet goed is. Leer het ver- trouwen krijgen in zijn of haar eigen ver- mogen om situaties te beoordelen en te reageren. Dit betekent dat je soms heel hard op je tong moet bijten en je eigen oordeel achterwege moet laten. Als je toch je eigen mening geeft, doe het dan uit eigen naam (“Voor mij is het zo dat …”) en presenteer het niet als een universele waarheid (“Het is zo dat …”).
10 | Oefening baart kunst
Je zal het merken: als je regelmatig met je kinderen over seks en relaties praat, gaat dat steeds vlotter. Maak gebruik van de vele goede boeken, internetsites, films, ... die er over deze onderwerpen zijn. Ze kunnen jou helpen bij het geven van het juiste antwoord. Of ze kunnen hier en daar in jouw plaats het antwoord geven.
Zorg dat iedereen in het gezin erbij wordt betrokken. Gesprekken over seksualiteit zijn niet het alleenrecht van de ene of de andere partner: betrek hem of haar er dus bij! Onthoud ook dat niet alleen moe- ders met hun dochters en vaders met hun zonen praten. Het kan ook lekker gemixt.
Als het je een beetje gerust kan stellen:
jij bent niet de enige ouder die zenuwach- tig is om met zijn kinderen over seks te praten.
“Mijn man betrapte onze dochter van zes terwijl ze met een vriendinnetje op haar ka- mer doktertje aan het spelen was. Hij wist niet hoe te reageren, en heeft ze dan maar de tuin ingestuurd. Hoe reageer je het best op zoiets, en vooral: zijn er grenzen aan dat soort spelletjes?”
Dat kinderen dit spelgedrag vertonen is com- pleet normaal. Het is voor ouders op gevoels- matig vlak even schrikken wanneer ze hierop uit komen. Dit spelgedrag is echter een wijze van kinderen om hun eigen lichaam en dat van anderen te ontdekken. Dit gaat ook weer voorbij. Je hoeft je hier als ouder geen zorgen over te maken. Doe je dat toch, dan kan je je kind later aanspreken over het gebeuren, zo- dat je zeker bent dat het om onschuldig spel ging. Het is immers wel belangrijk dat het
‘onschuldig’ blijft. Het verplichten van andere kinderen of zelf verplicht worden om aan sek- suele spelletjes deel te nemen is niet toelaat- baar. Je moet je kind duidelijk maken dat dit onder geen beding kan. Ook kan het gebeu- ren dat kinderen voorwerpen in hun vagina of anus inbrengen (net zoals ze dat bijvoorbeeld in hun neus doen). Ook dit kan natuurlijk niet, vermits het schadelijke gevolgen kan heb- ben.
“Mijn zoon van zeven kwam onlangs aanzet- ten met een ongeopend condoom dat hij op straat had gevonden. “Mag ik het houden, mama?” vroeg hij en “Waarvoor dient dat ei-
genlijk?”. Ik kon niet veel meer uitbrengen dan “Daar ben je nog veel te klein voor.” Ik kan hem toch moeilijk nu al seksuele voor- lichting geven?”
Net zoals met elk (voor een kind vreemd) voorwerp stelt een kind vragen over aan seks gerelateerde zaken. Daarenboven heb- ben kinderen een gezonde nieuwsgierigheid wanneer het seksualiteit betreft. Een kind van zeven is in staat te begrijpen dat volwas- senen seks hebben en dat daaruit niet altijd een zwangerschap voortkomt. Vanuit dit opzicht zou je je kind kunnen uitleggen dat mensen met elkaar vrijen omdat ze elkaar lief hebben. En als ze op dat moment geen baby’tje willen maken, dat onder meer kan door een condoom te gebruiken. Je kan hen het condoom laten zien en het hen laten voe- len. Dat betekent nog niet dat het hen toebe- hoort. Je kan uitleggen dat het grote mensen toebehoort.
“Ons dochtertje van vier heeft ons onlangs op een zondagochtend betrapt terwijl we aan het vrijen waren. Ik vrees dat ze er al een hele tijd stond vooraleer we het merk- ten. Was dat voor haar een schadelijke er- varing?”
Kinderen hebben vaak geen idee van wat seks inhoudt. Er zo natuurlijk mogelijk mee omgaan is dan ook de boodschap. Als kinde- ren hun ouders ‘betrappen’, maakt het hen eerder nieuwsgierig dan bang. Een trauma
zullen ze er niet aan overhouden. Vaak zijn het de volwassenen eerder dan de kinderen die zich gegeneerd en verveeld voelen. Als je toch het gevoel hebt dat je kind een beetje onder de indruk is van wat zij gezien heeft, kan je uitleggen dat grote mensen die elkaar heel graag zien, elkaar op speciale wijze knuffelen, vrijen genoemd, en dat dit geen pijn doet.
“Als ik de was doe, merk ik dat mijn zoon van elf geregeld natte dromen heeft. Is hij daar niet te jong voor? Spreek ik hem daar- over aan, of wacht ik tot hij er eventueel zelf over begint te praten?”
Natte dromen doen hun intrede bij jongens in begin van de puberteit. Masturbatie en natte dromen zijn één van die onderwerpen waarover ouders en kinderen zeer moeilijk kunnen praten. Sommige ouders zijn angstig dat ze over hun eigen ervaringen moeten vertellen of dat ze de privacy van hun kind zullen schenden. Dit hoeft niet het geval te zijn. Wel kan je een geruststellende bood- schap meegeven. Zo weet je kind dat je open staat voor een gesprek, er geen probleem van maakt en dat wat er gebeurt een nor- maal iets is. Vermoedelijk zal hij er zelf niet over beginnen. Hij merkt zelf ook dat zijn lakens nat zijn. Aangezien hij stilaan merkt van waar dat komt en met wat dat gepaard gaat, zal hij zich eerder beschaamd voelen.
Je kan hem bij gelegenheid uitleggen dat je
gemerkt hebt dat zijn lakens nat zijn, dat dat een normaal iets is.
“Een klasgenootje van mijn zevenjarig doch- tertje heeft twee mama’s. Onlangs kwam ze mij vragen hoe dat precies zat, want om een kindje te kopen had je toch een mama en een papa nodig? Mag ik haar nu al vertellen dat er ook zoiets bestaat als homoseksuali- teit, en de spermabank?”
Verschillende relatievormen worden reeds besproken in de voorlichtingsboekjes voor de jongste kinderen. Het is aangeraden vanaf het begin je kind geen stereotiep beeld voor te houden. Mama houdt van papa, mama en papa houden ook van hun kindjes en het kan ook dat een jongen van een jongen houdt en een meisje van een meisje. Je hoeft daarbij het principe van de spermabank niet uit te leggen in ‘grotemensentaal’. Je kan eerder aangeven dat die mama’s die een kindje wil- len en waar er geen papa is, een zaadje in het ziekenhuis kunnen gaan kopen. Indien je kind dan wil weten hoe dat zaadje dan in die mama haar buik komt, kan je uitleggen dat de dokter in het ziekenhuis dat doet.
“Bij mijn oudste dochter van vijf merk ik vaak dat ze op de rand van de zetel zit en dan heen en weer wiebelt. Soms doet ze dat erg lang en krijgt ze een wazige blik in haar ogen. Ik laat haar maar haar gang gaan, want blijkbaar vindt ze het heel prettig om
VEEL GESTELDE VRAGEN VAN OUDERS
Uit ‘Mama, mag ik eens voelen? Telidja Klaï geeft antwoord’, artikel van Caroline De Ruyck voor Goed Gevoel (November 2005)
doen. Het lijkt erg op masturberen, maar kunnen kinderen dat al? En vooral: doe ik er goed aan haar zomaar te laten begaan?”
Auto-erotisch gedrag is zeer normaal bij jonge kinderen. Vooral kleuters en peuters vertonen dit gedrag, ook in het openbaar.
Het verdwijnt ook vaak vanaf zesjarige leef- tijd. Vaak zitten peuters en kleuters met één handje in hun broekje terwijl ze tv kijken, of naar verhaaltjes luisteren. Daar is op zich niets fout of mis mee. Wel dient een kind bij het ouder worden te leren dat zij of hij dit mag doen, als zij of hij alleen is en niet met andere mensen erbij. Zo leert een kind dat genieten van het eigen lichaam niet ver- keerd, maar wel een intiem gebeuren is dat (nog) niet voor anderen bestemd is.
“Ik schaamde mij onlangs een bult aan de kassa van het warenhuis. Mijn zoon had mijn pak tampons uit de kar gevist, en vroeg luidkeels ‘Mama, waar moet dat in?’ Ik wist niet waar ik moest kruipen.”
Net zoals voor het condoom geldt ook hier dat een kind een normale gezonde nieuws- gierigheid heeft voor nieuwe en vreemde dingen. Uitgerekend aan de kassa wordt deze vraag dan gesteld. Wel, kinderen moe- ten leren dat ze niet op elke plaats en op elk moment een vraag kunnen stellen en een antwoord zullen krijgen. Dit geldt trouwens voor alle vragen. Je kan een kind aan de kassa duidelijk maken dat deze vraag niet
gepast is op die plaats en op dat moment.
Hierbij maak je duidelijk dat je er thuis op zal terug komen. Je moet je aan je woord te houden en bij thuiskomst tijd te maken om rustig aan je kind te vertellen wat tampons zijn en waarom het gebruikt wordt. Het is be- langrijk dat je een antwoord geeft, zodat een kind niet de boodschap krijgt dat het iets is dat slecht of negatief is. Anderzijds bepaal je zelf hoeveel informatie je geeft in functie van het niveau van je kind, zijn voorkennis …
“Onze zoon van tien gedraagt zich als een vrouwonvriendelijke macho en kraamt ge- regeld allerlei vunzigheden over vrouwen uit. Hoe breng ik hem bij dat zijn gedrag niet door de beugel kan, en waarom?”
Als je vindt dat zijn gedrag niet door de beugel kan, moet je hem hierin corrigeren.
Maar corrigeren alleen is niet voldoende. Je moet nagaan waarom hij zulke dingen zegt, van waar hij die zaken haalt en wat zijn be- doelingen daarmee zijn. Vaak kom je zo te weten dat dat soort opmerkingen en houdin- gen vanuit de groep jongens komen waarin je kind vertoeft. En ook de meisjes zullen dit soort gedrag vertonen: jongens zijn dan kinderachtig, stoer, willen altijd opvallen en zijn absoluut niet aangenaam. Indien je een uitleg hebt gekregen, kan je hem vertellen dat zijn mama en zijn zusjes ook meisjes zijn en dat dat niet leuk is als hij zulke dingen over hen zegt. Hij zou het ook niet leuk vin-
den indien er kwetsende zaken over hem ge- zegd worden. Je kan daarbij enerzijds tegen zijn stereotiepe houding ten aanzien van het andere geslacht ingaan en anderzijds ook aantonen dat dit soort uitspraken individueel kwetsend zijn.
“Mijn zoon van 12 heeft ons altijd naakt ge- zien en maakte er nooit een punt van als we hém in zijn blootje zagen. Toch gaat sinds een paar weken de badkamerdeur onher- roepelijk op slot als hij doucht of zich om- kleedt. Vanwaar die plotse preutsheid en/of schaamtegevoel?”
Wanneer kinderen in hun tienerjaren komen, doen er zich een aantal belangrijke lichame- lijke veranderingen voor. Zeker tijdens de puberteit zijn jongeren gericht op hun eigen lichaam. Ze merken de veranderingen zelf en dit geeft een dubbel gevoel. Enerzijds zijn ze blij dat ze nu bij de grote mensen zullen horen. Anderzijds maken die veranderingen dat ze bezorgd zijn over hun eigen lichaam.
Daarenboven wordt het oog van anderen heel belangrijk. Het heeft dus in de ogen van de puber zeker zin om dit stukje intimiteit af te schermen. Jongeren willen privacy voor hun veranderend lichaam. Het toegeven aan deze privacy is niet fout. Je kan hem melden dat je respect hebt voor zijn vraag tot privacy en jullie kunnen de afspraak maken dat er voortaan telkens geklopt wordt wanneer persoonlijke ruimten (zoals de slaapkamers
en de badkamer) betreden worden. Je geeft hierbij aan dat je begrip hebt voor zijn situa- tie en rekening zult houden met zijn gevoel.
“Zeker sinds de zaak Dutroux horen we op het nieuws geregeld verhalen over pedofie- len en kinderlokkers. Doen we er goed aan onze kinderen al op jonge leeftijd in te lich- ten over seksueel misbruik?”
Het is vanzelfsprekend dat kinderen vanaf jonge leeftijd moeten leren grenzen van an- deren en van zichzelf te respecteren. Hierbij hoef je niet in termen van seksueel misbruik of pedofilie te praten. Je kan je kind wel leren dat haar of zijn lichaam haar of hem toebehoort en dat alleen zij of hij beslist wat daarmee gebeurt. Niemand anders heeft het recht dit lichaam aan te raken als zij of hij dat niet wil. En zij of hij mag ook niet iets bij een ander doen dat die niet wil. Je kan daar- bij refereren aan ‘wat jij leuk vindt, vindt ie- mand anders daarom niet leuk’ of ‘als jij iets niet leuk vindt, mag een ander dat ook niet bij jou doen’. Het is belangrijk dat kinderen van jongs af hun eigen grenzen kunnen aan- geven en die van anderen leren respecteren.
Daarenboven moet je je kind duidelijk maken dat indien dat wel gebeurt, zij of hij dat al- tijd aan jou zou moeten vertellen. Indien je er niet direct bent (bijvoorbeeld op school), moet zij of hij het aan de juf vertellen en later bij het thuiskomen aan jou.
MEER INFORMATIE
Sensoa vzw is het Vlaams service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en hiv. Ons centrale vertrekpunt is gezondheidsbevordering en preventie. Daartoe ontwikke- len we nieuwe ideeën, zetten we nieuwe concepten op en onderzoeken we veranderende trends. Vervolgens vertalen we deze naar concrete producten zoals brochures, folders, opleidingen, lespakketten, video’s, DVD’s, boeken … die we aanmaken en verdelen. Sensoa werkt voor het grote publiek, met speciale aandacht voor een aantal doelgroepen met specifieke problemen rond seksuele gezondheid en hiv.
• ‘k Zag 2 beren…, interactieve tentoonstelling voor kleuters en kinderen in de Wereld van Kina, meer info op www.dewereldvankina.be.
• Goede minnaars, interactieve tentoonstelling voor jongeren in de Wereld van Kina, meer info op www.dewereldvankina.be.
• Veilig Vrijenlijn, 078-15 15 15, informatie over aids, soa en anticonceptie.
• Documentatiecentrum, uitgebreide collectie boeken, tijdschriften en audiovisuele me- dia over diverse aspecten van seksuele gezondheid. Meer info op www.sensoa.be.
De Gezinsbond is een pluralistische en democratisch georganiseerde vereniging die zich inzet voor alle gezinnen in Vlaanderen en Brussel. De Bond verdedigt de belangen van de gezinnen, los van hun religieuze, ideologische of politieke opvattingen en los van de samenstelling van het gezin (grote en jonge gezinnen, grootouders, gezinnen met veel of weinig kinderen, éénoudergezinnen, gehuwden of samenwonenden, nieuw samenge- stelde gezinnen, enz.).
• De Brieven aan jonge ouders willen een antwoord geven op de vele vragen van jonge ouders voor en na de geboorte van hun kind.
• Botsing, brieven aan ouders met tieners. Meer info op www.gezinsbond.be
Voor peuters en kleuters
• Kriebels in je buik, door Siska Goeminne. Uitgeverij Davidsfonds/Infodok, 2008.
ISBN 978 90 5908 257 1
• In je blootje, door Melanie Meijer. Uitgeverij SWP, 2008. ISBN 978 90 8560 536 2
• Trouwen met Tania, door Bart Van Nuffelen. Uitgeverij De Eenhoorn, 2006.
ISBN 90 5838 363 6
• 9 maanden in de buik van mama, door Yves Calamou. Standaard Uitgeverij, 2006.
ISBN 978 90 0222 553 6
• Stekelzot van je, door Karla Stoefs. Uitgeverij Davidsfonds, 2005. ISBN 90 5908 155 2
• Babyzaadjes: waar komen de kinderen vandaan?, door Serge Bloch. Uitgeverij Clavis, 2004. ISBN 90 5954 023 9
• De koning wil een kindje, door Mark Janssen. Uitgeverij De Vier Windstreken, Voorschoten, 2004. ISBN 90 5579 968 8
• De grote race: het verhaal van een zaadje, door Nicholas Alman. Uitgeverij Ploegsma, 2004. ISBN 90 216 1567 3
• Kleine nee en GROTE NEE, door Gisele Braun. Uitgeverij Abimo, 2004. ISBN 90 7623 341 1
• Weerbaar zijn. Dat vind ik niet leuk, door Ellen Houtman. Uitgeverij Kwintessens, 2002.
ISBN 90 5788 079 2
• Het kleine piemelboek, door Bernadette Custers. Uitgeverij Gottmer, 2002.
ISBN 90 257 3699 8
• Waar kom ik vandaan?, Wat gebeurt er nu weer met me? Verfilming van Peter Mayle’s bestseller [DVD]. H.O.M. Vision, 2001
Voor kinderen
• Twee papa’s voor Tango, door Edith Schrieber. Uitgeverij C. De Vries-Brouwers, 2006.
ISBN 90 5341 911 10
• Waar was ik voor ik er was?, door Katerina Janouch. Uitgeverij Gotmer, 2006.
ISBN 978 90 257 4141 9
• Ben jij ook op mij?, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Ploegsma, 2005.
ISBN 90 2161 498 7
• Seks, hoe voelt dat?, door Kolet Janssen. Uitgeverij Davidsfonds, 2003. ISBN 90 7683 021 5
• Is zoenen ook seks?, Vragen van en voor kinderen over seks, door Dirk Musschoots.
Uitgeverij Clavis, 2003. ISBN 90 5954 012 3
• Seks en zo: eerlijke antwoorden over vrijen en zo, door Robbie Harris. Uitgeverij Davidsfonds, 2003. ISBN 90 257 2768 9
• Zoek de verschillen: over verschillen tussen jongens en meisjes, door Martine Delfos.
Uitgeverij Trude Van Waarden Producties, 2002. ISBN 90 7556 456 2
• www.clicksafe.be info over veilig internet
• www.surfsafe.nl info over veilig internet
• Kinder- en Jongerentelefoon 102
Voor tieners en jongeren
• Boekse vol goesting, brochure over seksualiteit van Sensoa, verkrijgbaar in elk JAC
• Help, ik word puber! Alles wat je als jongen moet weten, door Geof Price. Uitgeverij Deltas, 2008. ISBN 978 90 447 1719 8
• Out! Alles over homoseksualiteit, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Lannoo, 2007. ISBN 978 90 8568 173 1
• Hoe overleef ik mijn eerste zoen?, door Francine Oomen. Uitgeverij Van Holkema &
Warendorf, 2006. ISBN 90 269 9516 4
• Help, ik word puber! Alles wat je als meisje moet weten, door Mirjam Bosman.
Uitgeverij Deltas, 2006. ISBN 978 90 447 1062 5
• Let’s talk about love: liefdeslessen voor pubers, door Marja Baseler. Uitgeverij The House of Books, 2005. ISBN 90 443 1248 0
• Beddengoed, voorbehoedmiddelengids voor jongeren. Jeugd & Seksualiteit, 2008.
Te bestellen via www.jeugdenseksualiteit.be
• Sexplorer 2, interactieve CD-rom over seksualiteit. Te bestellen via www.mja.be
• www.allesoverseks.be de jongerensite van Sensoa
• www.jongereninformatie.be infosite voor jongeren
• www.jeugdenseksualiteit.be infosite voor jongeren
• www.weljongniethetero.be infosite voor holebi-jongeren
• www.tienermoeders.be info over tienerzwangerschappen
• www.tienermoeders.nl info over tienerzwangerschappen
• www.clicksafe.be info over veilig internet
• www.internetsoa.nl info over veilig internet
• www.onderzoekjegrens.nl info over grensoverschrijdend gedrag
• www.surfsafe.nl info over veilig internet
• www.zoenenenzo.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen
• www.weetal.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen
• Kinder- en Jongerentelefoon 102 Voor ouders
• 101 vragen over jongeren en seks, door Jos Poelman. Rutgers Nisso Groep, 2007.
Te bestellen via www.soaaids.nl
• Verliefd op internet, over het internetgedrag van pubers, door Justine Pardoen.
Uitgeverij SWP, 2006. ISBN 978 90 6665 784 7
• Luister je wel naar mij?, Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf, door Martine Delfos. Uitgeverij SWP, 2005. ISBN 90 6665 724 3
• Help! Een puber in huis. Handleiding voor ouders met beginnende pubers, door Sanderijn van de Doef, 2005. Te bestellen via www.rutgersnissogroep.nl
• www.ouders.nl informatiesite voor ouders
• www.clicksafe.be informatiesite over veilig internet
• www.surfsafe.nl infoformatiesite voor ouders over veilig internet
Over anticonceptie
• Anticonceptie, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op www.sensoa.be/shop
• www.sensoa.be
• www.anticonceptie-online.nl
Over tienerzwangerschap, ongeplande zwangerschap en abortus
• www.crz.be informatie over ongeplande zwangerschap en tienerzwangerschap
• www.abortus.be
• www.tienermoeders.be
Over soa en hiv
• Seksueel overdraagbare aandoeningen, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op www.sensoa.be/shop
• www.hivnet.org/jongpositief site voor en door jongeren met hiv
Over seksueel grensoverschrijdend gedrag
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op www.sensoa.be/shop
• www.onderzoekjegrens.nl info over grensoverschrijdend gedrag
Over veilig internet gebruik
• www.clicksafe.be informatiesite over seks en relaties
• www.actioninnocence.be informatie over veilig internet
• www.saferinternet.be informatie over veilig internet
• www.surfsafe.nl informatie voor ouders over veilig internet
Over opvoeding
• Opvoedingstelefoon 078-15 00 10, voor vaders, moeders, grootouders, stiefouders, ge- scheiden ouders, opvoeders, die behoefte hebben aan een gesprekspartner die luistert, ondersteunt, informeert en adviseert. www.opvoedingstelefoon.be
• Opvoedingswinkels zijn een laagdrempelig initiatief waar iedereen terecht kan met vragen over opvoeding, vrije tijd en school.
Opvoedingswinkel Genk: www.opvoedingswinkel.be
Opvoedingswinkel Turnhout: www.opvoedingswinkel-turnhout.be Opvoedingswinkel Oostende: www.kinfo.be
Opvoedingswinkel Leuven: www.opvoedingswinkel-leuven.be Opvoedingswinkel Brussel: www.opvoedingswinkel-brussel.be Opvoedingswinkel Roeselare: www.opvoedingswinkel-roeselare.be
Opvoedingswinkel Mechelen: www.groeimee.be/opvoedingswinkelmechelen Opvoedingswinkel Antwerpen: www.opvoeding.antwerpen.be
Opvoedingswinkel Hasselt: www.opvoedingswinkelhasselt.be
• www.kindengezin.be informatie voor ouders over opvoeding
Vind je dat je met je kinderen over seksualiteit moet praten? Wel, dan zit je goed. Als je kinderen vraagt wie ze de belangrijkste personen vinden als het op de seksuele opvoeding aankomt, dan noemen ze hun ouders.
Het begeleiden van kinderen in hun seksuele ontwikkeling en hen leren praten over seksualiteit is zeer belangrijk voor hun latere seksuele leven. Maar, je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is voor velen geen gemak- kelijke klus.
Hoe verloopt die seksuele ont- wikkeling eigenlijk? Wat houdt seksuele opvoeding concreet in?
Over welke onderwerpen praat je met je kinderen? Wat bespreek je op welke leeftijd? Welke boeken, folders, websites … kunnen daar- bij helpen?
Het antwoord op deze en veel andere vragen vind je in deze brochure. We lichten toe waarom seksuele opvoeding belangrijk is. We leggen uit hoe de seksu- ele ontwikkeling van kinderen verloopt. We geven aan wat je op welke leeftijd met je kinderen kan bespreken. Dit alles op een luch- tige manier doorspekt met con- crete voorbeelden en tips.
‘k Zag 2 beren
Kinderen zijn heel nieuwsgierig naar hoe hun lichaam zal veranderen of naar wat er nu echt gebeurt ach- ter de slaapkamerdeur. In de tentoonstelling ‘k Zag 2 beren… worden de geheimen van seksualiteit op kin- dermaat ontsluierd. Voor één keer mogen kinderen in de badkamer gluren en gesprekken uit de slaap- kamer afluisteren. Kortom, een leuke en interactieve tentoonstelling voor kinderen van 3 tot 12 jaar.
Meer info op www.sensoa.be/campagnes
Goede Minnaars
De meeste jongeren maken tussen 12 en 16 voor het eerst kennis met de wondere wereld van seks en relaties: lichamelijke veranderingen, de eerste verliefdheid, de eerste tongkus. Sommige jongeren masturberen al of ‘doen’ het voor de eerste keer met hun liefje. Spannend allemaal, maar voor velen ook verwarrend. Daarom ontwikkelde Sensoa een inter- actieve tentoonstelling rond seksualiteit en relaties voor jongeren van 12 tot 16 jaar.
Meer info op www.sensoa.be/campagnes
Vind je dat je met je kinderen over seksualiteit moet praten? Wel, dan zit je goed. Als je kinderen vraagt wie ze de belangrijkste personen vinden als het op de seksuele opvoeding aankomt, dan noemen ze hun ouders.
Het begeleiden van kinderen in hun seksuele ontwikkeling en hen le- ren praten over seksualiteit is zeer belangrijk voor hun latere seksuele leven. Maar, je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is voor velen geen gemakkelijke klus.
Hoe verloopt die seksuele ontwikkeling eigenlijk? Wat houdt seksu- ele opvoeding concreet in? Over welke onderwerpen praat je met je kinderen? Wat bespreek je op welke leeftijd? Welke boeken, folders, websites … kunnen daarbij helpen?
Het antwoord op deze en veel andere vragen vind je in deze bro- chure. We lichten toe waarom seksuele opvoeding belangrijk is. We leggen uit hoe de seksuele ontwikkeling van kinderen verloopt. We geven aan wat je op welke leeftijd met je kinderen kan bespreken.
