“Die Bolsjewieken toch!”
Beeldvorming over de Sovjet-Unie en de toepasbaarheid
van haar model volgens de Vereniging Vrienden van de
Sovjet-Unie
Naam
Ryan van den Akker
Studentnummer
10358129
Titel van de cursus
Masterscriptie Geschiedenis
Opleiding
Master Geschiedenis UvA
Naam van de begeleider
Willem Melching
Naam van de tweede lezer
Peter van Dam
Datum van inlevering
20 maart 2017
Inhoudsopgave
Inleiding 1
Hoofdstuk 1. De Sovjet-Unie als bron van inspiratie en vooruitgang 5
Door de revolutie in isolement 5
Via de Komintern zoekt de Sovjet-Unie toenadering 7 Vriendschap als instrument van de buitenlandse politiek 9
Ook in Nederland zijn er Vrienden 10
Feiten uit de Sowjet-Unie en zijn opvolgers 12 Het alternatief van het communisme in Nederland 14 Prominente Vrienden: de fellow-travellers 16
Gastvrijheid 19
Voortborduren op Caute en Hollander 20
Hoofdstuk 2. De Sovjet-Unie verlost haar vrouwen 23
De rol van de vrouw in socialistische idealen 23 Eerherstel voor de vrouw in de Sovjet-Unie 25
De Sovjetvrouw als inspiratiebron 27
De vrouw maakt zich los van de traditionele verhoudingen 28
Vrouwen gaan aan de slag 30
Het seksuele vraagstuk 32
Vrouwenvoorzieningen 34
Conclusie 35
Hoofdstuk 3. De Sovjet-Unie als sociaaleconomisch ideaal 37
De tweede revolutie 37
Het Sovjetmodel als ijzersterk alternatief 39
“De cijfers zingen een triomflied!” 40
Het sociale vangnet en voorzieningen 43
Geestdrift en saamhorigheid 45
Misdaad en straf 47
Conclusie 48
Hoofdstuk 4. De Sovjet-Unie als emancipatiemachine 50
De Nieuwe Mens in de Sovjet-Unie 50
De inhaalslag van de onderdrukten 54
De bevrijding en ontwikkeling van het proletariaat en de boeren 54 De opleiding van de nieuwe generatie communisten 57 De emancipatie van etnische minderheden 59
Conclusie 60
Hoofdstuk 5. De Sovjet-Unie als politiek ijkpunt 62
De vervlogen hoop op democratie 62
Fascinatie voor Sovjetpolitiek 65
Een daadkrachtige en zorgzame overheid 65
Is de Sovjet-Unie democratisch? 67
De verhouding tussen kerk en staat 70
Conclusie 72
Conclusie 74
Bibliografie 79
Omslagfoto: “De Hollandsche arbeidersdelegatie op bezoek in de Kogellagerfabriek in Moskou” in J. Mutsaers, Een katholiek arbeider in de Sowjet-Unie. Indrukken van J. Mutsaers (Amsterdam 1934) 20.
Inleiding
“Ik durf hier de verklaring af te leggen, dat daar in de Sowjet-Unie gewerkt wordt aan een nieuwe en betere maatschappij.”1 Het Westen had in de jaren dertig te kampen
met een zware economische depressie met als gevolg toenemende sociale tegenstellingen, de opkomst van radicale politieke bewegingen, en falende overheden die deze ontwikkelingen geen halt toe wisten te roepen. Dankzij het communisme en de planeconomie leek de Sovjet-Unie immuun te zijn voor al deze kwalen. De belangstelling en sympathie voor dit land nam zodoende in deze periode toe. Óók in Nederland, waar de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie (VVSU) de Nederlandse Sovjetsympathisanten samen probeerde te brengen. Er leek geen rem te staan op de successen van de Sovjet-Unie. Een essentiële vraag voor de VVSU was dan ook: zou het Sovjetmodel moeten worden toegepast op Nederland?
Ondanks haar ogenschijnlijke successen was de Sovjet-Unie op het internationale toneel geen populaire speler. Sterker nog: het land bevond zich in een internationaal isolement. In een poging de Sovjet-Unie uit haar isolement te bevrijden, werden er overal ter wereld (op eigen initiatief) vriendschapsorganisaties in het leven geroepen. Deze hadden als doel de bestaande steun in eigen land voor de Sovjet-Unie te bundelen en het anticommunisme te neutraliseren. In Nederland nam de VVSU deze taak op zich, die vanaf 1931 tot 1938 actief was.2 De VVSU sprak haar
onvoorwaardelijke steun uit voor de Sovjet-Unie, maar of de Vereniging daadwerkelijk van mening was dat men in Nederland ook de keuze zou moeten maken om de staatsinrichting te spiegelen aan die van de Sovjet-Unie was een lastige kwestie. In deze scriptie onderzoek ik de beeldvorming van de VVSU over de Sovjet-Unie en bepaal ik aan de hand daarvan in hoeverre de Vereniging van mening was dat het Sovjetmodel toegepast zou moeten worden op de Nederlandse samenleving.
Om antwoord te kunnen geven op deze hoofdvraag, is deze scriptie opgedeeld in vijf hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk dient om de historische context van deze scriptie te verduidelijken. In dit hoofdstuk beschrijf ik onder andere het ontstaan van
1 Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie, 5500 K.M. door de Sowjet-Unie. Het verslag der Hollandsche
arbeidersdelegatie naar de Sowjet-Unie (Amsterdam 1932) 44.
2 Gerrit Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie. Het Genootschap Nederland-Nieuw Rusland
de Sovjet-Unie, hoe de contacten met het buitenland verliepen en hoe de ontvangst van de Sovjet-Unie in Nederland was. In de daaropvolgende hoofdstukken analyseer ik aan de hand van een viertal thema’s de beeldvorming van de VVSU over de Sovjet-Unie en bepaal ik in hoeverre de Vereniging van mening was dat het Sovjetmodel ook een geschikt alternatief voor Nederland zou zijn. In het tweede hoofdstuk analyseer ik de visie van de VVSU op de nieuwe man-vrouwverhoudingen in de Sovjet-Unie. Deze ondergingen namelijk een grondige verandering, en vrouwen konden zich, volgens de VVSU, in de Sovjet-Unie eindelijk als volwaardige burgers in de samenleving bewegen. In het derde hoofdstuk komt het sociaaleconomisch model van de Sovjet-Unie aan bod, waarin ik onder andere onderzoek welke mening de VVSU had over de planeconomie en hoe men dacht over het stelsel van sociale voorzieningen en verzekeringen. In het vierde hoofdstuk analyseer ik de visie van de VVSU op de emancipatiepolitiek van de Sovjet-Unie, waarbij “achterlijke” en kwetsbare groepen naar een hoger plan getild werden en zich eveneens als volwaardige burgers konden gedragen. Tot slot besteed ik in het vijfde en laatste hoofdstuk aandacht aan het politieke model van de Sovjet-Unie en onderzoek ik in hoeverre de VVSU van mening was dat de dictatuur van het proletariaat geschikt was voor Nederland. De keuze voor deze thema’s is gebaseerd op de belangstelling die de VVSU zelf voor deze onderwerpen had. Ze dienden namelijk om het contrast met de situatie in Nederland te benadrukken. Niet voor niets gaf de VVSU haar auteurs en sprekers de expliciete opdracht om substantiële aandacht te besteden aan deze thema’s.3
Aan de hand van primair bronnenmateriaal en secundaire literatuur geef ik antwoord op mijn hoofdvraag. De bronnen die ik voor deze scriptie gebruikt heb, bestaan uit de reisverslagen van de VVSU, welke te vinden zijn bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Meerdere malen per jaar organiseerde de VVSU namelijk reizen van zogenaamde “arbeidersdelegaties”, die voor een aantal weken richting de Sovjet-Unie vertrokken. Sommige verslagen hiervan werden individueel gepubliceerd, en andere werden verwerkt tot artikelen in het tijdschrift Feiten uit de Sowjet-Unie, dat de VVSU sinds 1932 uitgaf en later Rusland
van heden ging heten. Deze reisverslagen zijn van grote historische waarde. Zij bieden
namelijk een inzicht in de gedachten van de reizigers en in de propagandastrategie
3 “Materiaal voor sprekers over de triomf van het socialisme in de Sowjet-Unie”, brief van juni 1935 in
de Collectie Reis sociaal-democratische gedelegeerden naar de Sovjet-Unie, Collectienummer ARCH00486, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam.
van de VVSU. De reisverslagen bevatten vaak passages over de aantrekkingskracht van de Sovjet-Unie en op deze manier werden de deugden van de Sovjet-Unie afgezet tegen de situatie in eigen land. Zo valt uit deze bronnen te destilleren hoe de reizigers dachten over goed en fout, over wat wel en niet gewenst was, en hoe zij dachten dat de ideale maatschappij eruit zou moeten zien. Of de waarheid over de Sovjet-Unie in deze publicaties gesproken werd, is niet van belang. Juist de gekleurdheid van de publicaties biedt een helder inzicht in de idealen van de VVSU. Ze vertellen namelijk meer over de verlangens en opvattingen van de auteur dan over de realiteit in de Sovjet-Unie.4 In laatste instantie zijn deze artikelen ook een bron over de Nederlandse
geschiedenis van de jaren dertig. Ze bieden namelijk inzicht in de opvattingen over de Sovjet-Unie in Nederland.
De literatuur die ik voor deze scriptie gebruikt hebt, is in te delen in twee categorieën. Ten eerste heb ik, om de historische context van deze scriptie te beschrijven, gebruik gemaakt van verschillende overzichtswerken. De belangrijkste hiervan zijn The red flag. A history of communism van David Priestland,
Wereldrevolutie. De communistische beweging van Marx tot Kim Jong Il van Erik van
Ree, en The Soviet experiment. Russia, the USSR, and the successor states van Robert Suny. Daarnaast heb ik mij, om meer inzicht te krijgen in het politieke toerisme naar de Sovjet-Unie, verdiept in de specialistische werken omtrent het fenomeen “fellow-travelling”. Hiermee wordt verwezen naar veelal linkse intellectuelen die een vaag communistisch ideaal hadden en zich voor de Sovjet-Unie interesseerden, maar niet bereid waren zich aan te sluiten bij of te onderwerpen aan de communistische partij.5 Mijn sleutelpublicaties op dit gebied zijn David Cautes The fellow-travellers. A
postscript to the Enlightenment, Paul Hollanders Political Pilgrims. Travels of Western intellectuals to the Soviet Union, China, and Cuba 1928-1978, en Aart Aarsbergens Verre paradijzen. Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjet-Unie, Cuba en China. In deze boeken proberen de auteurs een verklaring te vinden waarom deze
linkse intellectuelen zich aangetrokken voelden tot totalitaire linkse staten en wat hen bewoog om daadwerkelijk naar deze landen af te reizen. Tevens beschrijven zij de manier waarop deze bezoekers werden rondgeleid en vaak werden misleid.
4 Paul Hollander, Political Pilgrims. Travels of Western intellectuals to the Soviet Union, China, and
Cuba (New York, NY 1981) 4.
5 Aart Aarsbergen, Verre paradijzen. Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjet-Unie, Cuba en
Aangezien er nog geen noemenswaardig werk verschenen is over de geschiedenis van de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie, zal mijn onderzoek voorzien in een historiografische leemte. Hoewel de VVSU en de communisten een randgroepering vormden in Nederland, waren met name laatstgenoemden in de relevante periode van dit onderzoek een immer aanwezige luis in de pels van de Nederlandse politiek. De angst voor het communisme was echter aanzienlijk groter dan de aanhang rechtvaardigde. Een betere blik op de opvattingen en idealen van de VVSU kan meer inzicht bieden in de geschiedenis van het communisme in Nederland. Bovendien kan deze scriptie nieuw licht laten schijnen op een fenomeen dat al decennialang behandeld wordt in de historiografie, namelijk fellow-travelling. Niet alleen is dit onderwerp in Nederland nog vrij onderbelicht, ook richten de bestaande werken zich met name op intellectuelen, zoals kunstenaars en schrijvers, die met communistische staten sympathiseerden, terwijl de reizigers van de VVSU voornamelijk uit arbeiders bestonden. Gelden de theorieën van Caute, Hollander en Aarsbergen dan ook voor de VVSU? Het is aannemelijk dat arbeiders niet volledig vertrouwd waren met de communistische of socialistische leer en daardoor niet precies wisten hoe zij hun ervaringen in de Sovjet-Unie moesten interpreteren.6 Bovendien
hebben intellectuelen de behoefte aan een coherent gedachtengoed en zouden daarom anomalieën proberen te weren uit hun publicaties. Arbeiders zouden zich minder druk hoeven te maken om hun geloofwaardigheid voor het thuisfront te behouden. Betekent dit alles dan dat zij minder kritisch zouden hoeven te zijn? Al met al kan deze scriptie nog van grote waarde zijn.
6 De termen “communisme” en “socialisme” worden regelmatig als inwisselbaar gebruikt, hoewel zij niet
per se naar hetzelfde hoeven te verwijzen. Zo kan communisme gezien worden als een afsplitsing van de socialistische beweging die revolutionairder van aard is. Voor Marx was het socialisme de fase van de geschiedenis die zich tussen het kapitalisme en het uiteindelijke stateloze, klasseloze en bezitloze communisme bevond. Ook de VVSU gebruikte deze termen regelmatig door elkaar heen. Ten behoeve van de consistentie maak ik in deze scriptie enkel gebruik van de term “communisme”.
Hoofdstuk 1. De Sovjet-Unie als bron van inspiratie en vooruitgang
“Een nieuwe periode in de geschiedenis der menschheid is aangebroken en dat de toekomst aan de Sowjet-Unie is, wordt thans aan groote massa’s duidelijk”, schreef de VVSU in haar blad in 1934.7 De grote aantrekkingskracht die van de Sovjet-Unie
uitging was voor velen in de kapitalistische wereld als een licht in de duisternis. De nieuwe weg die de Sovjet-Unie insloeg, leek een alternatief te bieden voor de falende Westerse democratieën. Maar hoe was de ontvangst van de Sovjet-Unie in Nederland? In dit hoofdstuk zal ik een overzicht schetsen van de machtsovername van de bolsjewieken en de gevolgen daarvan voor Rusland, hoe de nieuwe Sovjet-Unie contact met het buitenland probeerde te leggen en steun voor haar zaak probeerde te winnen. Verder beschrijf ik de situatie van het communisme en de ontvangst van de Sovjet-Unie in Nederland, en ga ik in op de belangrijkste literatuur over de fellow-travellers.
Door de revolutie in isolement
Nadat er tijdens de Februarirevolutie van 1917 een einde gemaakt werd aan eeuwenlange monarchie in Rusland, moest de Voorlopige Regering de honneurs in Rusland waarnemen tot aan de verkiezingen van het einde van dat jaar. De eerste maanden na de revolutie heerste er in Sint-Petersburg, destijds omgedoopt tot Petrograd, echter een toestand van “dubbele macht”. De nieuwgevormde sovjet van de stad, voor een deel bezet door bolsjewieken, gedoogde de Voorlopige Regering namelijk. Zo wisten de bolsjewieken langzamerhand hun macht uit te breiden. Niet veel later grepen de bolsjewieken tijdens de Oktoberrevolutie de macht en zetten de Voorlopige Regering zonder al te veel problemen af. De verkiezingen vonden daadwerkelijk plaats in december van 1917, waar de socialisten-revolutionairen, met steun van de boeren, de meerderheid behaalden. De bolsjewieken waren echter niet van plan om de macht uit handen te geven. De in januari 1918 bijeengekomen grondwetgevende vergadering werd al binnen een dag in zijn geheel door de aanwezige soldaten naar huis gestuurd om vervolgens nooit meer samen te komen. Na deze machtsovername volgde een vijf jaar durende burgeroorlog. Aan dit conflict
7 VVSU, “2e Jaargang Rusland van Heden.” in Rusland van Heden 1 (juni 1934) 2; Vanwege de
namen ook buitenlandse troepen mee, waaronder Amerikanen, Engelsen en Fransen, die zich aansloten bij de “Witten” – een los verbond van antibolsjewistische troepen – en vochten tegen het Bolsjewistische “Rode Leger”. Het zou een van de meest traumatische gebeurtenissen voor Rusland worden. Uiteindelijk trokken de bolsjewieken aan het langste eind en werd de Sovjet-Unie officieel gevormd. De eerste communistische dictatuur ter wereld was geboren.8
De bolsjewieken openden direct na hun machtsovername in 1917 de aanval op alle politieke vijanden. “Burgerlijke” kranten werden opgeheven. Er verschenen lijsten met “vijanden van het volk” die buiten de wet waren gesteld en revolutionaire tribunalen gingen aan de slag. Burgers van de “vijandelijke klassen” – vrijwel iedereen die niet tot het proletariaat of de bezitloze boeren behoorde – verloren hun stemrecht.9 Ook op
internationaal vlak maakten de bolsjewieken geen vrienden. In maart 1918 lieten de bolsjewieken de voormalige bondgenoten van Rusland tijdens de Eerste Wereldoorlog, de Triple Entente, in de steek en sloten een vredesverdrag met Duitsland. Bovendien werden de immense staatsschulden van het oude Rusland naar de prullenbak verwezen. Immers, de bolsjewieken hadden deze schulden zelf niet gemaakt. Tot slot werden de volledige industrie en handel, waaronder vestigingen van buitenlandse bedrijven in Rusland, genationaliseerd.10
De buitenlandse politiek van de Sovjet-Unie werd lange tijd gekenmerkt door isolement. De Westerse mogendheden stelden zich vijandig op tegen de Sovjet-Unie en weigerden haar te erkennen. Bovendien versterkte de interventie van diverse Westerse landen in de Russische Burgeroorlog de argwaan bij de Sovjet-Unie jegens het Westen. Daarnaast speelde ook de roekeloosheid van de bolsjewieken een grote rol. Tijdens de NEP-jaren (1922-1928) lieten de bolsjewieken de teugels iets vieren.11
Culturele en economische contacten met het buitenland bloeiden enigszins op en het verkeer over de grenzen nam toe. Enkele landen, waaronder Groot-Brittannië en Duitsland herstelden de diplomatieke en commerciële contacten. Vanaf 1927 vreesde
8 Erik van Ree, Wereldrevolutie. De communistische beweging van Marx tot Kim Jong Il (Amsterdam
2005) 60-67; David Priestland, The red flag. A history of communism (New York, NY 2009) 87.
9 Van Ree, Wereldrevolutie, 67-68. 10 Van Ree, Wereldrevolutie, 67-71.
11 De Nieuwe Economische Politiek (NEP) is een verzamelnaam voor een aantal maatregelen, genomen
door Lenin, om een einde te maken aan het zogenaamde “oorlogscommunisme” tijdens de Russische Burgeroorlog. Het oorlogscommunisme was een system van grootschalige rantsoenering en dwang, waarbij de nieuwe overheid de volledige zeggenschap had over de economie. Het leidde tot wijdverspreide opstanden, chaos, hongersnood en een economische depressie. Om de economie weer enigszins aan te laten trekken en om ervoor te zorgen dat boeren bereid waren hun graan voor de markt te produceren, besloot Lenin om de markt gedeeltelijk weer zijn gang te laten gaan.
de Sovjet-Unie dat de kapitalistische landen haar spoedig de oorlog zouden verklaren en besloot de regering het land in opperste staat van paraatheid te brengen. Deze periode van “pre-mobilisatie” zou gedurende de jaren dertig aanhouden. Vanaf 1928 zou de Sovjet-Unie daardoor grotendeels gesloten zijn voor zowel handelsverkeer als personenverkeer, en richtte het land zich op autarkie door middel van de invoering van een versnelde industrialisatie en een planeconomie.12 Op de korte termijn had dit het,
waarschijnlijk onbedoelde, effect dat de economische crisis van de jaren dertig de Sovjet-Unie grotendeels bespaard bleef. Op de lange termijn leidde dit er echter toe dat de Sovjet-Unie in de greep kwam van achterdocht en paranoia.13
Deze naar binnen gerichte politiek is op zijn minst opmerkelijk te noemen, aangezien de nieuwe regering van de Sovjet-Unie, en met name Vladimir Lenin (1870-1924), er in de beginjaren van haar bestaan er altijd de mening op nahield dat buitenlandse steun noodzakelijk zou zijn voor het voortbestaan van de arbeidersstaat en de succesvolle opbouw van het communisme. Alle linkse revoluties in Europa tussen 1918 en 1920, waaronder in Hongarije, in Berlijn, in Beieren, en in Italië, mislukten jammerlijk en langzamerhand vervloog de hoop op het ontstaan van nieuwe communistische staten en het uitbreken van de wereldrevolutie. Na Lenins dood besloten de nieuwe machthebbers, met name Jozef Stalin (1878-1953) en Nikolaj Boecharin, daarom om zijn visie te herzien. Stalin en Boecharin besloten dat de Sovjet-Unie zonder hulp van buitenaf ook in staat zou moeten zijn om het communisme op te bouwen. Het ideaal van de wereldrevolutie werd zodoende op de lange baan geschoven. De achtergestelde en geïsoleerde internationale positie van de Sovjet-Unie moest verbeterd worden door geforceerde industrialisatie. Een autarkische Sovjet-Unie met een eigen zware industrie zou op termijn onafhankelijk worden van kapitalistische handelspartners.14 Pas dan zou de wereldrevolutie een kans van slagen
hebben.
Via de Komintern zoekt de Sovjet-Unie toenadering
Omdat de diplomatieke relaties met andere landen langzaam op gang kwamen, werd het weinige contact met het buitenland van de Sovjet-Unie voornamelijk gevoerd via
12 Ronald Grigor Suny, The Soviet experiment. Russia, the USSR, and the successor states (Oxford
2011) 184-185.
13 Sheila Fitzpatrick, Everyday Stalinism. Ordinary life in extraordinary times: Soviet Russia in the 1930s
(Oxford 2000) 5.
de Komintern. Dit internationale samenwerkingsverband tussen communistische partijen stond onder leiding van de communistische partij van de Sovjet-Unie en had als doel om de communistische revolutie wereldwijd te steunen. In eerste instantie moest de Komintern niets hebben van de sociaaldemocraten, ondanks de gemeenschappelijke wortels in het marxisme. Dit omdat laatstgenoemden in 1914 hun vredesidealen opgaven en zich en masse achter hun regeringen schaarden. Bovendien ontbeerde het de sociaaldemocraten aan revolutionaire geestdrift. De opkomst en dreiging van het fascisme in Europa als reactie op het succes van de bolsjewieken werd langdurig onderschat door de Komintern. Samenwerking met de sociaaldemocraten werd daarom niet noodzakelijk geacht. Het fascisme werd gezien als een massabeweging die in feite niet veel zou verschillen van andere vormen van burgerlijk bestuur. Het werd daarom vaak vergeleken met de sociaaldemocratie, die volgens de Komintern niets meer was dan “fascisme met een sociaal masker”. Sociaaldemocraten werden daarom door de Komintern omgedoopt tot “sociaal-fascisten” en de Komintern voerde daarom met name een strijd tegen de sociaaldemocratie in plaats van tegen het fascisme en de Duitse NSDAP. In 1934 zou men terugkomen op deze visie.15
Deze koerswijziging van de Komintern was het gevolg van de machtsovername van Adolf Hitler (1889-1945) in Duitsland in 1933. De dreiging die toen van Duitsland uitging was simpelweg te groot. Om Hitler de pas af te snijden, probeerde Stalin Frankrijk en Engeland te paaien voor een politiek van “collectieve veiligheid”, en Frankrijk sloot inderdaad in 1935 een verdrag met de Sovjet-Unie. Dit nieuwe beleid kwam er in feite op neer dat Stalin de strijdbijl begroef en zich openstelde voor samenwerking met andere, niet-communistische linkse krachten. In naam van de bescherming van de democratie riep de Komintern op tot het vormen van een “internationaal eenheidsfront” tegen fascistische en reactionaire partijen. De gebundelde linkse krachten, bestaande uit communisten, sociaaldemocraten en andere gematigde linkse groepen, slaagden erin om in Frankrijk en Spanje regeringen te vormen en zouden bekend komen te staan als het “volksfront”.16
15 Suny, The Soviet experiment, 316-317.
16 Van Ree, Wereldrevolutie, 104-108; In Frankrijk namen de communisten geen deel aan de regering,
Vriendschap als instrument van de buitenlandse politiek
Het streven naar autarkie betekende echter niet dat de Sovjet-Unie zich volledig afzonderde van de buitenwereld. De Komintern was het instrument waarmee de Sovjet-Unie internationale samenwerking tussen communisten probeerde te bewerkstelligen. Maar ook voelde men de noodzaak tot internationale erkenning van de nieuwe staat om zo diplomatieke relaties op gang te brengen. Door steun te verwerven in de kapitalistische wereld, zou de Sovjet-Unie als het ware van binnenuit druk kunnen uitoefenen op vijandige regeringen. Een van de belangrijkste manieren om internationaal meer steun voor haar zaak te winnen, was voor de Sovjet-Unie het verleiden van buitenlandse intellectuelen. Op deze manier zouden zij een goed woordje voor de Sovjet-Unie kunnen doen in eigen land. Dit werk werd overgelaten aan diverse culturele overheidsinstanties die zowel communistische als “linksburgerlijke” intellectuelen, schrijvers en andere prominente figuren probeerden te bereiken. De instantie die voor dit onderzoek met name van belang is, is de Al-Unie Vereniging voor Culturele Banden met het Buitenland, in het Russisch afgekort tot VOKS. Officieel stelde deze instantie zich ten doel de door de Eerste Wereldoorlog en Burgeroorlog verbroken culturele banden met het buitenland weer aan te halen. In de praktijk was de VOKS erop gericht het anticommunisme in West-Europa te neutraliseren en steun voor de Sovjet-Unie te verwerven in kringen van linkse en partijloze intellectuelen.17
Dit deed de VOKS door zich als een behulpzame en openhartige organisatie te presenteren, die informatie over de Sovjet-Unie aan het buitenland verspreidde en buitenlanders uitnodigde om in de Sovjet-Unie te komen kijken hoe het er “in werkelijkheid” aan toeging. Verder creëerde men een netwerk van zogeheten “culturele toenaderingsverenigingen” – oftewel vriendschapsverenigingen – in het buitenland, welke als doel hadden om steun te ontwikkelen voor de Sovjet-Unie en haar sympathisanten samen te brengen. Na Hitlers machtsovername in Duitsland namen de pro-Sovjet sentimenten in het Westen toe, wat tot een groei leidde van het “politieke toerisme” naar de Sovjet-Unie. De VOKS had zich inmiddels gespecialiseerd in het leveren van de optimale belevenis voor de sympathiserende vakantiegangers. Zij konden tegen relatief lage tarieven verblijven in luxe accommodaties, culturele rondreisjes maken en ontspannen aan de Zwarte Zee. Bovendien werkten de reizigers
17 Ludmila Stern, Western intellectuals and the Soviet Union 1920-40. From Red Square to the Left
vaak een vaststaand programma af, waarbij er bezoeken werden gebracht aan onder andere fabrieken, scholen, gevangenissen en sanatoria.18
In de tweede helft van de jaren dertig begon de VOKS af te takelen. De Sovjet-Unie ontwikkelde zich in rap tempo op industrieel en militair gebied, en vond dat buitenlandse steun niet langer nodig was; het toerisme nam af. Bovendien wenste het personeel van de VOKS het contact met buitenlanders zo veel mogelijk te beperken om eventuele beschuldigingen van spionage van zich te houden. Na het Molotov-Von Ribbentroppact van augustus 1939 en de invasie van de Sovjet-Unie in Finland enkele maanden later, wist de Sovjet-Unie een enorm deel van haar aanhang van zich te vervreemden. De hoogtijdagen van het georganiseerde politieke toerisme naar de Sovjet-Unie waren voorbij. Na 1945 zouden de fellow-travellers nieuwe reisdoelen zoeken, zoals China, Cuba en Noord-Vietnam.19
Ook in Nederland zijn er Vrienden
De viering van de tiende verjaardag van de Oktoberrevolutie in Moskou in 1927 was voor de Sovjet-Unie de ideale gelegenheid om contacten met het buitenland aan te knopen. Voor de festiviteiten van het jubileum werden zo’n duizend afgevaardigden uit bijna vijftig verschillende landen uitgenodigd. De aanwezigen besloten om, voor zover deze nog niet bestonden in eigen land, vriendschapsverenigingen op te richten. Bij terugkomst besloot partijbestuurder van de Communistische Partij Holland (CPH, de latere CPN), Leo van Lakerveld (1895-1955), de Vereniging voor Volkscultuur (VVVC) op te richten. Onder andere filmmaker Joris Ivens (1898-1989), kunstenaar en geheimagent van de Sovjet-Unie Henri (Han) Pieck (1895-1972) en schrijver Jef Last (1898-1972) sloten zich hierbij aan. De vereniging wilde de Nederlandse arbeiders in contact brengen met de nieuwe Sovjetcultuur en hen getuige laten zijn van de opbouw van het communisme. De VVVC organiseerde voordrachten, concerten, toneel- en cabaretvoorstellingen en vertoonde Sovjetfilms. De VVVC bood vooral ontspanning en gezelligheid. De VVVC organiseerde bovendien, grotendeels op kosten van de VOKS, reizen naar de Sovjet-Unie rond belangrijke data, zoals de viering van 1 mei en de herdenking van de Oktoberrevolutie.20
18 Stern, Western intellectuals and the Soviet Union 1920-40, 7-8. 19 Stern, Western intellectuals and the Soviet Union 1920-40, 7-8. 20Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 506-507.
In maart 1931 maakte de VVVC plaats voor de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie (VVSU) en Van Lakerveld werd als secretaris opgevolgd door zijn partijgenoot van de CPH, Gerard van het Reve sr. (1892-1975). Van het Reve was geboren in een rood arbeidersgezin in het huidige Enschede. Op jonge leeftijd kwam Van het Reve ook zelf in contact met de arbeidersbeweging door zijn werkzaamheden in een weverij, hoewel hij nog niet direct overtuigd communist was. Op zeventienjarige leeftijd sloot hij zich aan bij de sociaaldemocratische partij in Twente en vertrok niet veel later richting Duitsland om daar als arbeider aan te slag te gaan. Hij hoopte daar geïnspireerd te worden door de revolutionaire geestdrift bij de Duitse arbeiders. Het enthousiasme voor het uitbreken van de arbeidersrevolutie was niet wat Van het Reve ervan gehoopt had en enigszins teleurgesteld keerde hij niet veel later terug. Het uitbreken van de Russische Revolutie in 1917 en de hoop op het uitbreken van de wereldrevolutie leidde echter tot enorme opwinding bij Van het Reve en vormde een grote inspiratiebron voor hem. Al snel begon Van het Reve te schrijven voor diverse kleinere linkse blaadjes, alvorens hij richting Amsterdam vertrok en journalist werd.21
Van het Reve voelde zich nauw verbonden met de Sovjet-Unie en vertrok in de jaren twintig meerdere malen richting Moskou om daar onder andere aanwezig te zijn bij de viering van het vijfjarig jubileum van de Oktoberrevolutie in 1922. Van het Reve hield zich aanvankelijk bezig met het vertalen van Russische geschriften in het Nederlands, maar raakte langzamerhand steeds directer betrokken bij het propaganderen voor het communisme. Hij zag zichzelf daarom als de aangewezen persoon om een hoofdrol te spelen in de VVSU. Hoewel Van het Reve een populaire figuur was in communistische kring in Nederland, kwam er in 1938 een abrupt einde aan zijn reputatie. Tijdens een door communisten georganiseerde actie ter verspreiding van het aan Stalin toegeschreven boek Geschiedenis van de
Communistische Partij van de Sovjet-Unie (1938) sprak Van het Reve dat het boek
voor communisten net zoveel waarde had als de Bijbel voor een christen, maar dat dat niet hoefde te betekenen dat iedere communist erop zou zweren met ieder woord in het boek akkoord te gaan. Het sektarische karakter van de communistische partij toonde zich direct: vrijwel meteen werd Van het Reve uit zijn functie bij de VVSU gezet en zag hij zich gedwongen zich aan te melden voor werklozensteun. Nagenoeg al zijn oude communistische kameraden wensten hem of zijn familie niet langer te spreken.
21 Gerard J. M. van het Reve, Mijn rode jaren. Herinneringen van een ex-bolsjewiek (Utrecht 1967) 5,
Desondanks bleef Van het Reve tot na de Tweede Wereldoorlog verbonden met de CPN.22 Ook zijn zoons Karel en Gerard braken pas na de Tweede Wereldoorlog met
het communisme.
Onder leiding van Van het Reve streefde de VVSU ernaar een massaorganisatie te worden, waarin alle sympathisanten van de Sovjet-Unie zouden worden samengebracht. Het ledenaantal steeg snel. In het voorjaar van 1932 telde de VVSU zo’n 7.000 leden, op haar hoogtepunt in het najaar van 1933 ruim 22.000.23 Ter
vergelijking: de CPN telde op dat moment ongeveer 6.000 leden.24 De meerderheid
van de leden van de VVSU was dus geen lid van de CPN. Het lidmaatschap van de VVSU kostte de leden ongeveer een kwartje per jaar. De VVSU borduurde ten dele voort op de formule van de VVVC, waarbij er gezellige avonden werden georganiseerd waar er Sovjetfilms en -muziek gedraaid werden en er werden bovendien reizen naar de Sovjet-Unie georganiseerd. In een poging een groter publiek te bereiken, startte de VVSU met het uitgeven van een eigen tijdschrift, Feiten uit de Sowjet-Unie geheten. Naast het blad publiceerde de VVSU ook reisverslagen, toespraken, en gebundelde artikelen uit het verenigingsblad. Waarschijnlijk om een gevoel van objectiviteit bij de lezers te creëren, werd Feiten uit de Sowjet-Unie al na een jaar omgedoopt tot Rusland
van Heden. In 1937 werd het blad enige maanden uitgegeven onder de naam Geïllustreerd weekblad Nederland-Rusland, dit om naar eigen zeggen meer aandacht
te besteden aan de gebeurtenissen in Nederland dan in de Sovjet-Unie.25 Al snel kreeg
het blad weer zijn oude naam – Rusland van Heden – terug. De uitgave van het blad stopte definitief in 1938. Het blad wilde de successen van de Sovjet-Unie onder de aandacht van de Nederlandse arbeiders brengen en bovendien een tegenwicht bieden aan de kritieken van de “burgerlijke pers” over de Sovjet-Unie.26
Feiten uit de Sowjet-Unie en zijn opvolgers
Feiten uit de Sowjet-Unie verscheen voor het eerst op 1 februari 1932, om vervolgens
ruim twee jaar lang als maandblad te verschijnen. Op het hoogtepunt had het blad op een oplage van ruim 25.000 stuks. Het blad bevatte onder andere publicaties van
22 Van het Reve, Mijn rode jaren, 158-175, 219-221 en 244-246. 23 Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 507.
24 Gerrit Voerman en J. Wormer, “De CPN in cijfers, 1909-1991”, in: Marlies Schrevel en Gerrit Voerman
(eds.), De communistische erfenis. Bibliografie en bronnen betreffende de CPN (Amsterdam 1997) 164-165.
25 VVSU, “Aan onze lezers” in Geïllustreerd weekblad Nederland-Rusland 1 (2 mei 1937) 2. 26Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 507-508.
reisverslagen, vertalingen van prominente Russische teksten, interviews, een vraag-en-antwoordrubriek en beschouwingen over het dagelijkse leven in de Sovjet-Unie en de opbouw van het socialisme. Deze beschouwingen betroffen vaak geen ooggetuigenverslagen en werden geschreven door leden van de VVSU. De juistheid van deze beschouwingen valt in twijfel te trekken, aangezien de informatie en het cijfermateriaal afkomstig waren uit de Sovjet-Unie en om propagandaredenen regelmatig verdraaid werden. Het tijdschrift werd bovendien gekarakteriseerd door geheimzinnigheid. De redactie van het blad bleef, behalve Van het Reve die onder het pseudoniem “Vanter” opereerde, vrijwel altijd anoniem. De artikelen werden ook vaak anoniem of onder pseudoniem geplaatst en wanneer leden van de vereniging genoemd werden was dit vrijwel nooit met naam en toenaam. Lidmaatschap van de VVSU kon namelijk grote maatschappelijke gevolgen hebben en was het ambtenaren zelfs verboden om lid te worden.27 Men prefereerde daarom de anonimiteit.
Vanaf de zomer van 1934 veranderde het blad van een maandblad in een weekblad, hetgeen ten koste ging van de diepgang van de artikelen. Reisverslagen werden zo nu en dan nog gepubliceerd, maar om het blad te vullen, bevatte het vanaf dat moment vrijwel uitsluitend vertalingen van Russische teksten, alsmede toespraken van prominente communistische partijleden, zoals Kliment Vorošilov en Mihail Kalinin, of vertalingen van negentiende-eeuwse Russische schrijvers als Dostoevskij en Turgenev. Bovendien bevatte het blad overzichten van radio-uitzendingen, verslagen van schaakwedstrijden en vertalingen van uitgaves van het officiële overheidsorgaan uit de Sovjet-Unie, de Pravda. De aandacht van het blad verschoof van de Sovjet-Unie voor een groot deel richting Spanje tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) en de VVSU maakte felle anti-Duitse en anti-Spaans-nationalistische propaganda.
In het najaar van 1938 stopte de VVSU plotseling met de uitgave van haar tijdschrift. Waarom dit precies is gebeurd, blijft echter een raadsel. Ook in de laatste uitgaven van Rusland van heden werd niet aangekondigd dat het blad zou ophouden te bestaan. In Het Volksdagblad, de partijkrant van de CPN en voorloper van De
Waarheid, van 6 oktober 1938 werd wel gemeld dat de VVSU stopte met het publiceren
van haar tijdschrift. Dit om tegemoet te komen aan de “vergrote belangstelling” voor de Sovjet-Unie. In plaats van een wekelijks tijdschrift zou de VVSU zich volgens het artikel voortaan gaan richten op “de uitgave van vlugschriften en manifesten in
oplaag”.28 Deze zijn in de archieven niet terug te vinden. Niet lang daarna was het
echter afgelopen voor de VVSU. De vereniging hield op te bestaan na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Nederland.
Het alternatief van het communisme in Nederland
Tegen het einde van de jaren twintig voltrok zich in het kapitalistische deel van de wereld een ongekend diepe economische crisis. De crisis bracht het maatschappelijk bestel in diskrediet en ondermijnde bij velen het vertrouwen in de Westerse democratie.29 Ook Nederland werd hard geraakt door de Grote Depressie en de
Nederlandse politiek kreeg er hard van langs. Er was veel kritiek op de praktijk van de politiek, waar slechts enkele grote partijen volledig de toon aangaven en waar de kabinetten zich vaak terughoudend opstelden en weinig slagvaardig handelen.30 De
noodzaak om coalities te vormen in Nederland voorkwam namelijk sterke regeringen. Het leidde ertoe dat antiliberale en antidemocratische bewegingen terreinwinst boekten, zowel aan de linker als rechterzijde van het politieke spectrum.31
Te midden van de sociaaleconomische en politieke onrust van de late jaren twintig en jaren dertig kwam de Sovjet-Unie op: een staat met een romantisch revolutionair verleden en met grootse, utopische verwachtingen. Terwijl het grootste deel van de Nederlandse bevolking met afschuw sprak over de daden, de idealen en de goddeloosheid van de onrechtmatig op hun plek zittende bolsjewieken, vormde de Sovjet-Unie ook voor een klein, grotendeels links deel van Nederland een grote bron van inspiratie. De geleide economie van de Sovjet-Unie leek voor velen hét alternatief voor de chaos van de vrijemarkteconomie. De tegenstelling tussen de ellende in de kapitalistische wereld en het ogenschijnlijke succes van de Sovjet-Unie in deze tijd deed de populariteit van de Sovjet-Unie en het communisme in Nederland toenemen.32
De Communistische Partij Nederland ontstond na een scheuring in de sociaaldemocratische arbeiderspartij (SDAP) en ging in 1909 verder als de sociaaldemocratische partij (SDP). In navolging van de bolsjewieken, die na de Russische Revolutie de term “sociaaldemocratisch” inruilden voor “communistisch”,
28 “Vergrote belangstelling voor de Sowjet-Unie. Versterkte activiteit van de V.V.S.U.” in Het
Volksdagblad (6 oktober 1938) 5.
29 Mark Mazower, Duister continent. Europa in de twintigste eeuw (Amsterdam 2001) 36-38.
30 J.C.H. Blom en E. Lamberts (eds.), Geschiedenis van de Nederlanden (Amersfoort 2012) 341-343. 31 Ger Verrips, Dwars, duivels en dromend. De geschiedenis van de CPN 1938-1991 (Amsterdam 1995)
18-19; A. A. de Jonge, Crisis en critiek der democratie (Amsterdam 1968) 20.
doopte de partij zich in 1918 om tot de Communistische Partij Holland (CPH) - dit was bovendien een van de vereisten om toe te treden tot de Komintern. De partij werd vanaf het begin van zijn bestaan gekenmerkt door vele ruzies en scheuringen. Bovendien viel het ledenaantal van de CPH, zeker voor een partij die ambieerde de revolutionaire voorhoede van de arbeidersklasse te zijn, tegen. Onder druk van de Sovjet-Unie werd in 1935 de eenheid in de partij hersteld en bovendien hernoemd tot de Communistische Partij van Nederland (CPN).33
De CPN was de enige partij in Nederland die zich identificeerde met het “proletarische vaderland” en volgde daarom de koers van Moskou en de Komintern trouw. De partij haalde zich daarmee wel de aandacht van inlichtingendiensten op de hals. Politie en justitie traden bij tijd en wijle hard op. In 1933 werd het ambtenaren verboden om lid te worden van communistische en fascistische organisaties. Ook in het alledaagse leven stuitte de CPN op de afkeer van het communisme en de Sovjet-Unie. De partij had in kleine gemeenten vaak moeite met het huren van zaaltjes en veel burgermeesters verboden de partij om Sovjetfilms te vertonen. Veel werkgevers hadden bovendien weinig op met de communisten en waren maar wat blij als ze hen konden ontslaan.34 De verhalen van de successen in de Sovjet-Unie zorgden er echter
wel voor dat de CPN ondanks het ijzige klimaat snel wist te groeien: het ledenbestand van de partij vertienvoudigde tot 10.000 in de jaren dertig. Dit viel echter in het niet bij de ledenaantallen van de SDAP, die op haar hoogtepunt in de jaren dertig bijna 90.000 leden telde.35
De relatie van de CPN met de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie was een ambigue. De VVSU had vanaf het begin van haar bestaan de schijn tegen en werd verweten een “mantelorganisatie” van de CPN te zijn. Niet alleen omdat de vereniging steun vanuit de Sovjet-Unie ontving, maar ook omdat de CPN niet zelf actief probeerde de Sovjet-Unie te populariseren. Deze taak liet men over aan de VVSU.36 De VVSU
veegde echter iedere beschuldiging een mantelorganisatie van de CPN te zijn van tafel. Dat de VVSU haar steun voor de Sovjet-Unie openlijk uitsprak en zich hard maakte voor erkenning van de nieuwe arbeidersstaat, hoefde er echter nog niet op te
33 Verrips, Dwars, duivels en dromend, 7.
34 Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 505; Verrips, Dwars, duivels en dromend, 8. 35 Koos Vorrink, Een halve eeuw beginselstrijd. Overdenkingen over verleden en toekomst bij een
historische mijlpaal (Amsterdam 1945) 136.
wijzen dat zij onderdeel van de CPN was.37 De VVSU beschouwde zichzelf als een
verbond dat boven de verschillende politieke richtingen in Nederland stond en wees nadrukkelijk op haar ledenbestand, dat uit leden van verschillende politieke kleuren bestond. Hoewel een aantal kopstukken van de vereniging (bekende) leden van de CPN waren, was onpartijdigheid – in ieder geval op papier – voor de VVSU een van haar kernwaarden. Zo blijkt uit de statuten van de organisatie dat “de vereeniging zich onthoudt van iedere partijstelling, bemoeiing of propaganda in kwesties van politiek of economie, in den ruimsten zin”. Voor de Nederlandse overheid bestond er echter geen twijfel over de neutraliteit van de VVSU. Net als het ambtenaren verboden was zich aan te sluiten bij de CPN, was ook de VVSU verboden terrein.38
Prominente Vrienden: de fellow-travellers
De door de VVSU ondernomen reizen staan in nauw verband met het fenomeen “fellow-travelling”. Deze term wordt gebruikt om linkse artiesten, schrijvers, kunstenaars, en intellectuelen aan te duiden, die met de Russische Revolutie en de Sovjet-Unie sympathiseerden, maar zich niet bij de communistische partij aansloten. Aangezien meer dan de helft van de VVSU ook uit niet-partijleden bestond, maar alle leden sympathie voor de Sovjet-Unie deelden, sluit dit onderwerp binnen de geschiedschrijving nauw aan bij mijn eigen onderzoek.39 Hoewel dit thema, zeker in
Nederland, niet enorm uitgediept is, bestaan er toch voldoende publicaties op dit gebied om mijn scriptie van inbedding te voorzien. De twee grootmachten binnen dit thema zijn David Caute met zijn boek The Fellow-Travellers en Paul Hollander met zijn werk Political Pilgrims. Beide auteurs proberen antwoord te geven op de vraag waarom communistische staten een grote aantrekkingskracht op linkse intellectuelen vormden, maar besteden tegelijkertijd veel aandacht aan de dagelijkse praktijk van het reizen binnen de Sovjet-Unie.
De Nederlandse historicus Aart Aarsbergen borduurt in zijn boek Verre
paradijzen. Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjet-Unie, Cuba en China voort
op het werk van Caute en Hollander. Hij behandelt het fenomeen van fellow-travelling
37 Lange tijd weigerde de Nederlandse regering de bolsjewieken als rechtmatige leiders van de
Sovjet-Unie, alsmede de Sovjet-Unie zelf te erkennen. Dit was mede het gevolg van de angst voor het gewelddadige, revolutionaire en atheïstische karakter van de Sovjet-Unie. Pas in 1942, gedwongen door de oorlogsomstandigheden, erkende Nederland de Sovjet-Unie en knoopte men formele diplomatieke banden aan.
38 Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 508-509. 39 Voerman, “Culturele vrienden van de Sovjet-Unie”, 507.
vanuit een Nederlands perspectief, waarin grotendeels Nederlandse intellectuelen en schrijvers aan bod komen. Recent verscheen het boek Fout in de Koude Oorlog van Martin Bossenbroek, waarin sympathisanten van de Sovjet-Unie in Nederland ook aan bod komen. Bossenbroek beperkt zich echter tot de periode van na 1945 en zijn boek valt dus buiten de kaders van dit onderzoek.
Dé pionier binnen het genre van de fellow-travellers is de Engelsman David Caute. In 1973 verscheen zijn werk The Fellow-Travellers. A postscript to the
Enlightenment, waarvan in 1988 een uitgebreidere versie werd uitgebracht. Het boek
geldt nog steeds als een standaardwerk op dit gebied. Caute onderschrijft in zijn werk het belang van het onderscheid tussen communistische partijleden en fellow-travellers. Fellow-travellers waren namelijk in negen van de tien gevallen geen partijleden, en waren bovendien ook niet altijd overtuigd van het gelijk van het marxisme. Ware communisten waren volgens Caute compleet vervreemd van de eigen maatschappij en streden voor totale, compromisloze veranderingen. De fellow-traveller kende een veel minder radicale gedachtegang en was overtuigd van de mogelijkheden tot verandering binnen het parlementaire stelsel. De steun voor en trouw aan de communistische staten van de fellow-traveller was daarom beperkt. Wel waren de fellow-travellers, onder het mom van “het doel heiligt de middelen”, bereid om geweld en onderdrukking in communistische staten goed te praten. Volgens Caute was de fellow-traveller trouw vanaf een afstand. Deze afstand moet niet alleen in een letterlijke, geografische zin worden opgevat, maar ook in een emotionele zin. De fellow-traveller was namelijk niet bereid tot onvoorwaardelijke overgave aan de communistische staten. Wereldrevolutie was daarom voor de fellow-traveller vaak een taboe en hij zag meer in de doctrine van socialisme in één land, zolang het maar niet zijn eigen land betrof. De fellow-traveller behield namelijk nog wel enig vertrouwen in vooruitgang binnen de parlementaire democratie.40
Terwijl de fellow-travellers niet bereid waren hun onvoorwaardelijke steun aan de nieuwe communistische staten te verlenen, zwoeren zij wél trouw aan het vooruitgangsdenken. Vandaar dat Caute de fellow-travellers “true sons and daughters of the Enlightenment” noemt.41 Het gedachtegoed van de fellow-travellers vormde een
terugkeer naar eens universeel geproclameerde waarden. Een terugkeer naar het achttiende-eeuwse ideaal van een rationele en wetenschappelijke maatschappij, die
40 David Caute, The fellow-travellers. A postscript to the Enlightenment (Birkenhead 1973), 2-5. 41 Caute, The fellow-travellers, 3.
zich richt op de maximalisatie van grondstoffen en verbetering van de menselijke natuur middels rationele besluitvorming. Voor veel fellow-travellers leek de Sovjet-Unie onder Stalin een terugkeer te vormen naar dit rationele ideaal, terwijl de Westerse democratieën gezien werden als verraders van deze idealen, welke plaats hadden gemaakt voor wanorde, armoede en ongelijkheid. Stalin was in de ogen van de fellow-travellers de personificatie van de rede, die middels rationeel bestuur de sociale problemen in zijn land probeerde op te lossen. Een treffend voorbeeld hiervan is de collectivisatie: de gruwelen die gepaard gingen met dit beleid waren in de ogen van fellow-travellers een noodzakelijkheid om de economie te rationaliseren.42
Hoewel het ook in het boek van Caute een aanzienlijke rol speelt, is de vervreemding van de eigen maatschappij het belangrijkste argument voor de sympathie voor communistische staten volgens het boek Political Pilgrims. Travels of
Western intellectuals to the Soviet Union, China, and Cuba 1928-1978 van de
Hongaars-Amerikaanse historicus Paul Hollander. Zijn boek verscheen in 1981 en geldt, net als het boek van Caute, als een standaardwerk binnen het thema van de fellow-travellers. Het belangrijkste kenmerk van de fellow-traveller is volgens Hollander dat hij zich vervreemd voelt van zijn eigen maatschappij en zich tegelijkertijd voelt aangetrokken tot de communistische staten. Opvallend hierbij is dat de kritische houding van intellectuelen tegenover de eigen samenleving plaatsmaakte voor een goedgelovige en ontvankelijke houding tegenover communistische staten, waarin geweld werd goedgepraat.43
Fellow-travellers waren extreem kritisch over hun eigen samenleving, waardoor zij de neiging hadden om andere maatschappijen, met name de communistische, te idealiseren. Interesse in communistische staten was het grootste in de jaren dertig, toen de Westerse democratieën zich in een crisis bevonden, vandaar dat fellow-travelling toen zijn hoogtepunt bereikte. Communistische staten leken te staan voor veel van de waarden die fellow-travellers zich ook eigen hadden gemaakt. Bovendien hoefden fellow-travellers zich niet langer te beperken tot utopische denkbeelden: het alternatief voor de gevestigde orde bestond en was binnen handbereik. Hollander stelt dat fellow-travellers hun reizen naar de Sovjet-Unie niet maakten om de waarheid onder ogen te zien. Het was een poging om de eigen opvattingen en vooroordelen over de Sovjet-Unie bevestigd te zien. De reis naar de Sovjet-Unie was vaak het gevolg
42 Caute, The fellow-travellers, 250-257. 43 Hollander, Political pilgrims, 3-6.
van voorliefde voor het land, deze liefde ontstond niet achteraf. De meeste opvattingen over de Sovjet-Unie stonden al vóór de reis vast en werden vaak gekleurd door afkeer van de eigen maatschappij en idealisering van de Sovjetsamenleving.44
In tegenstelling tot Caute ziet Hollander de fellow-travellers niet als zonen en dochters van de Verlichting. Als de fellow-travellers ergens kinderen van zouden moeten zijn, zou dat volgens Hollander eerder van de negentiende-eeuwse Romantiek zijn. In tegenstelling tot wat Caute beweert, zou de voorliefde voor communistische staten bij fellow-travellers niet gestuurd worden door rationaliteit. In de heruitgave van het boek van Caute in 1988 erkent hij het belang van Hollanders standpunt en onderstreept ook het belang van de rol die de Romantiek speelde bij de fellow-travellers. Volgens Hollander is de aantrekkingskracht van deze staten door twee factoren te verklaren. Enerzijds de zoektocht naar rechtvaardigheid, zowel op sociaal, economisch, als op seksueel en cultureel vlak. Anderzijds de zoektocht naar een gemeenschapsgevoel, gestuurd door groeiende individualisering in Westerse democratieën.45
Gastvrijheid
Behalve de zoektocht naar een utopie, spelen ook de zogenaamde “techniques of hospitality” een grote rol in het werk van Hollander. Deze technieken verwijzen naar de middelen die ingezet werden om de ervaringen van de fellow-travellers zoveel mogelijk te beïnvloeden, uiteraard ten faveure van de Sovjet-Unie. In de hoop dat de fellow-travellers deze ervaringen als algemeen geldend voor de Sovjet-Unie zouden zien. De kans was namelijk klein dat de reizigers hun ongenoegen over de Sovjet-Unie zouden uiten als ze zelf vriendelijk behandeld werden. Bovendien werd het daardoor lastig voor te stellen dat het regime onvriendelijk zou kunnen tegen andere mensen.46
De “techniques of hospitality” waren volgens Hollander tweeledig. Enerzijds probeerde men in de Sovjet-Unie de ervaringen van de fellow-travellers te manipuleren door de werkelijkheid in scène te zetten. Zo mocht het voor de reizigers misschien lijken of zij vrij rond konden reizen en op bezoek gingen bij een doorsnee fabriek of gevangenis, maar in werkelijkheid waren dit altijd modelfabrieken of -gevangenissen. Hier waren de omstandigheden stukken beter dan de omstandigheden in gewone
44 Hollander, Political pilgrims, 8-17. 45 Hollander, Political pilgrims, 28-29. 46 Hollander, Political pilgrims, 347-350.
fabrieken en gevangenissen, die absoluut verboden terrein waren. Anderzijds probeerde de Sovjet-Unie de fellow-travellers te beïnvloeden door hen enorme materiële en immateriële welvaart voor te schotelen. Zo reisden de fellow-travellers altijd in de meest comfortabele treinen en zo stond er bijvoorbeeld altijd genoeg te eten en te drinken klaar voor de reizigers om eventuele beschuldigingen van hongersnood in de Sovjet-Unie voor te zijn. Bovendien werden de ego’s van de reizigers gestreeld door hen zich geliefd te laten voelen. Zo is er het bekende verhaal van de toneelschrijver George Bernard Shaw, die in een trein door de Sovjet-Unie “toevallig” twee serveersters tegenkwam die bekend waren met zijn werk en niet konden wachten hun idool te ontmoeten. Shaw was zo verbaasd over de kennis van zijn werk van de twee dames dat hij tot de conclusie kwam dat de serveersters in Engeland niet zo belezen waren als hun “Sovjetzusters”.47
Voortborduren op Caute en Hollander
De specifiek Nederlandse kant van de geschiedenis van de fellow-travellers wordt beschreven door Aart Aarsbergen in zijn beknopte geschiedenis Verre paradijzen.
Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjet-Unie, Cuba en China uit 1988. Net als
uit bovengenoemde werken naar voren kwam, waren ook de Nederlandse fellow-travellers geen echte partijcommunisten. Nederlandse fellow-fellow-travellers zochten een utopie op afstand, een ver paradijs, vandaar de titel van het boek. De Nederlandse intelligentsia was vaak afkomstig uit gegoede kringen, erg gehecht aan de Nederlandse samenleving, en niet bereid om zich daadwerkelijk aan te sluiten bij de communistische revolutie: “De fellow-travellers bleken bereid heel ver mee te reizen, zolang zij hun retourtje maar op zak hadden.”48
Het werk van Aarsbergen lijkt de klassiekers van Caute en Hollander samen te brengen. De fellow-travellers waren volgens Aarsbergen “met hun hang naar een harmonieuze gemeenschap net zo goed nazaten van de negentiende-eeuwse Romantiek, als dat ze met hun streven naar een rationele maatschappij-ordening kinderen van de Verlichting waren.”49 Aarsbergen voegt een extra dimensie toe aan
de verklaringen van Caute en Hollander. Aarsbergen ziet de aantrekkingskracht van de communistische staten op fellow-travellers namelijk ontstaan vanuit “een
47 Hollander, Political pilgrims, 355-356. 48 Aarsbergen, Verre paradijzen, 14. 49 Aarsbergen, Verre paradijzen, 15.
fundamenteel gebrek aan begrip” voor “maatschappijen die zij [de fellow-travellers; RvdA] als verre paradijzen verheerlijkten.”50 De linkse dictaturen hadden voor veel
fellow-travellers iets mysterieus: ze leken harmonieuzer en ongerepter dan de Westerse democratieën en beloofden bovendien een hoopvolle toekomst. De fellow-travellers waren niet in staat het onderscheid te maken tussen het ogenschijnlijk grote enthousiasme binnen de communistische staten voor het regime en de onderdrukkende politiek van deze regimes. Het was voor hen moeilijk een goede voorstelling te maken van wat totalitarisme precies inhield, “omdat ze met niets anders dan het liberalisme ervaring hebben gehad”.51
Het meest recente grote werk omtrent fellow-travelling is Western intellectuals
and the Soviet Union, 1920-40. From Red Square to the Left Bank uit 2007 van de
Frans-Russische historica Ludmila Stern. Haar werk lijkt eveneens een synthese te zijn van Caute en Hollander. Enerzijds stelt zij namelijk dat de belangrijkste reden voor de aantrekkingskracht van de Sovjet-Unie voor fellow-travellers desillusie over de eigen samenleving is. Dit gevoel werd versterkt door de grote crises van de jaren dertig, zoals de economische depressie, zwakke regeringen in de democratische staten, de opkomst van het fascisme en de Spaanse Burgeroorlog. Terwijl de Westerse democratieën in crisis verkeerden en gelijkheid ver weg leek te zijn, presenteerde de arbeidersstaat in het oosten jaarlijkse explosieve groeicijfers. De Sovjet-Unie vertegenwoordigde de hoop op verbetering. Anderzijds ziet Stern de oorsprong van de interesse in de Sovjet-Unie in de verloochende idealen van de Verlichting. De idealen van de Franse Revolutie, vrijheid, gelijkheid, en broederschap waren nergens te bekennen in Westerse democratieën. Het maakte fellow-travellers bitter en gedemoraliseerd.52
Stern voegt net als Aarsbergen een extra dimensie toe aan de stellingen van Caute en Hollander. Zij benadrukt namelijk dat veel intellectuelen zich tot de Sovjet-Unie aangetrokken voelden, omdat deze nieuwe staat de een nieuwe visie op cultuur in zich droeg. In de Sovjet-Unie speelde cultuur een belangrijke rol in het dagelijks leven en kunstenaars en artiesten werden daarom op een voetstuk geplaatst. Intellectuelen zagen het daardoor als hun plicht de toekomst van de cultuur te beschermen. Westerse intellectuelen hielden er daarom een visie van de Sovjet-Unie
50 Aarsbergen, Verre paradijzen, 14. 51 Aarsbergen, Verre paradijzen, 20.
op na, die voorbijging aan alle ellende die er binnen de grenzen van de arbeidersstaat plaatsvond en bovendien alle mogelijke kritiek op de Sovjetsamenleving weerlegde.53
Hoewel de werken van Caute en Hollander enigszins gedateerd zijn, vormen zij nog altijd de leidraad voor andere historici die zich met het thema fellow-travelling bezighouden. Of zij nou kinderen van de Verlichting of Romantiek waren, de sympathie van fellow-travellers voor de Sovjet-Unie werd in belangrijke mate gestuurd door desillusie en vervreemding van de eigen maatschappij, terwijl de Sovjet-Unie vooruitgang leek te vertegenwoordigen. Niet langer hoefden intellectuelen zich te beperken tot utopische denkbeelden, want de Sovjet-Unie legde daadwerkelijk de kwalen van het kapitalisme bloot en leek hier een einde aan te kunnen maken. Het experiment in de Sovjet-Unie, waar middels rationele besluitvoering politieke, sociale en economische problemen werden opgelost, bleek een niet te weerstane verleiding voor veel linkse intellectuelen.
Hoofdstuk 2. De Sovjet-Unie verlost haar vrouwen
De Oktoberrevolutie werd gepleegd uit naam van de onderdrukten der aarde, waar ook vrouwen toe behoorden. Vrijwel direct na de Oktoberrevolutie genoten vrouwen in de Sovjet-Unie – althans officieel – de bescherming van de staat, hetgeen tot aan 1936 zou duren. De staat had de emancipatie van de vrouw tot een van haar kerntaken verheven.54 Het leidde ertoe dat de traditionele man-vrouwverhoudingen op de schop
gingen en plaatsmaakten voor een nieuw soort samenleving, ongeëvenaard in de wereld. De vorming van de ideale samenleving, die zich in de Sovjet-Unie leek te voltrekken, maakte tevens de weg vrij voor de bevrijding van de vrouw. Eindelijk zouden vrouwen zich als volwaardige burgers kunnen bewegen in de samenleving. Wanneer de fellow-travellers of de VVSU op reis waren in de Sovjet-Unie, vormde de nieuwe positie van de vrouw een van de grootste bronnen van interesse en inspiratie.55
In dit hoofdstuk ga ik in op de veranderde man-vrouwverhoudingen in de Sovjet-Unie en analyseer ik het beeld dat de VVSU van de man-vrouwverhoudingen in de Sovjet-Unie had, welke veranderingen van deze verhoudingen voor de VVSU het belangrijkste waren, en in hoeverre dit als voorbeeld zou moeten dienen voor de maatschappij in Nederland.
De rol van de vrouw in socialistische idealen
Het vraagstuk omtrent de emancipatie van vrouwen was een thema dat relevant was voor veel socialistische denkers, voor wie gelijkheid en rechtvaardigheid (voor vrouwen) kernwaarden waren. Opvallend genoeg was voor Karl Marx (1818-1883) de onderdrukking van de vrouw geen belangrijk of interessant thema dat individuele aandacht verdiende. Hoewel Marx van mening was dat sociale vooruitgang van een samenleving afgemeten kon worden aan de relatieve positie van de vrouw, behandelde zijn theorie over het verloop van de geschiedenis de mensheid in zijn geheel. Wanneer de revolutie zou uitbreken, er een einde gemaakt werd aan bestaande economische verhoudingen en er volledige (economische gelijkheid) zou heersen, zou de emancipatie van vrouwen als vanzelf ook voltooid zijn. Volgens Marx had de socialistische revolutie van de gehele mensheid voorrang op de emancipatie
54 Fitzpatrick, Everyday Stalinism, 15. 55 Hollander, Political pilgrims, 111.
van vrouwen – deze zou uiteindelijk vanzelf gerealiseerd worden als resultaat van deze revolutie.56
Een ander groot figuur in het debat over de emancipatie van vrouwen in socialistische kringen was de leider van de arbeidersbeweging in Duitsland, August Bebel (1840-1913). Bebel deelde Marx’ visie dat de onderdrukking van vrouwen het resultaat was van ongelijke klassenverhoudingen en dat dit definitief beëindigd kon worden middels een proletarische revolutie. Bebel was het echter op een fundamenteel punt oneens met Marx over de rol van vrouwen. Bebel beschouwde de actieve deelname van de vrouw in de socialistische revolutie van groot belang en stelde dat de emancipatie van de gehele mensheid niet plaats kon vinden zonder volledige gelijkheid tussen man en vrouw. De bevrijding van de vrouw was volgens Bebel een middel om de socialistische revolutie dichterbij te brengen. Dus in tegenstelling tot Marx had de emancipatie van vrouwen volgens Bebel voorrang op de invoering van het socialisme. Voor Marx stond het uitbreken van de revolutie op de eerste plaats en de bevrijding van vrouwen zou vanzelf daaruit volgen, voor Bebel was dit precies andersom.57
Hoewel de bevrijding van vrouwen geen absolute prioriteit voor Lenin had, leek hij voort te borduren op Bebels standpunt. Lenin uitte stevige kritiek op de dominante rol die mannen ten opzichte van vrouwen in het dagelijks leven in Rusland en de Sovjet-Unie innamen. Lenin was van mening dat vrouwen specifieke behoeften en problemen hadden, waardoor ze op een andere manier dan mannen benaderd moesten worden om ze wijs te maken in het communisme en hun steun te winnen voor de revolutie. Lenin achtte de steun van vrouwen voor de revolutie namelijk essentieel voor het succes ervan. Hij moedigde daarom mannen aan om de deelname van vrouwen in de politiek te steunen.58 In tegenstelling tot Lenin, had Stalin een blik op
vrouwen die conservatiever was. De vooruitgang op het gebied van de emancipatie van vrouwen, die er in het eerste anderhalf decennium na de Oktoberrevolutie was geboekt, werd door Stalin grotendeels teruggedraaid. Hoewel Stalin alle hulp van vrouwen goed kon gebruiken bij de opbouw van het communisme, was hij van mening dat de grootste bijdrage die vrouwen konden leveren het baren van zoveel mogelijk
56 Valerie Bryson, Feminist political theory. An introduction (Hampshire en New York, NY 2003) 56-57
en 68-69.
57 Bryson, Feminist political theory, 105-106. 58 Bryson, Feminist political theory, 116.
kinderen was. Vanaf de tweede helft van de jaren dertig zouden daarom traditionele man-vrouw- en gezinsverhoudingen weer de norm worden in de Sovjet-Unie.59
Eerherstel voor de vrouw in de Sovjet-Unie
De Oktoberrevolutie beloofde een einde te maken aan de achterlijkheid van Rusland. Niet alleen moest de nieuwe staat gekenmerkt worden door materiële overvloed en economische voorspoed, ook het emancipatoire karakter van de Revolutie vormde een belangrijke pijler onder het nieuwe beleid. Arbeiders zouden bevrijd worden van de kapitalisten, niet-Russen van de Russen, en vrouwen van de mannen. Bovendien zouden deze groepen naar een hoger cultureel niveau getild moeten worden. Een kleine groep binnen de communistische partij van Rusland, met name de Ženotdel (Russisch: Женотдел, letterlijk “vrouwenafdeling”), nam de taak op zich om een einde te maken aan de onderdanige positie van de vrouw. Hier is duidelijk Lenins visie op de vrouw terug te zien: een speciale organisatie die zich op de vrouw richtte om haar steun te winnen voor het communisme. Bovendien sloot men zich in de Sovjet-Unie wat dit betreft ook aan bij Bebels standpunt en wachtte niet tot de emancipatie van de vrouw vanzelf zou komen. De nieuwe staat nam direct het voortouw.60
De trend van vrouwenemancipatie werd al door de liberale Voorlopige Regering in februari 1917 ingezet. Deze schonk vrouwen voor het eerst in de geschiedenis van Rusland kiesrecht. De communisten namen na de Oktoberrevolutie definitief afscheid van het “bourgeois patriarchaat” – de oude tsaristische wetten en man-vrouwverhoudingen. Deze hielden onder andere in dat scheidingen vrijwel onmogelijk waren, de vrouw haar man moest gehoorzamen, en dat de vrouw zonder toestemming van haar man geen werk mocht doen of een opleiding mocht volgen.61 De bolsjewieken
zorgden ervoor dat mannen en vrouwen gelijke lonen kregen, dat vrouwen met betaald bevallingsverlof konden gaan, dat huwelijken losgemaakt werden van de kerk, waardoor vrouwen een gelijkwaardige positie binnen het huwelijk innamen, dat scheidingen drastisch vereenvoudigd werden, dat anticonceptiemiddelen gelegaliseerd werden, en, waarschijnlijk als radicaalste verandering, dat abortus gelegaliseerd en gesubsidieerd werd.62
59 Bryson, Feminist political theory, 125-127.
60 Suny, The Soviet experiment, 202; Fitzpatrick, Everyday Stalinism, 10. 61 Priestland, The red flag, 171.
De pogingen tot de bevrijding van de vrouw bleken achteraf gezien niet de gewenste effecten te hebben. Vrouwen slaagden er namelijk niet in om echt door te dringen in de top van de maatschappij: in 1932 was slechts 16% van de leden van de communistische partij een vrouw. Daarnaast werden vrouwen regelmatig geweerd uit fabrieken. Dit niet alleen omdat zij als ongeschikt werden gezien voor het zware werk dat de fabriek van hen eiste, maar juist ook vanwege het riante bevallingsverlof dat vrouwen tegemoet konden zien. Werkeloosheid bleef bovengemiddeld hoog bij vrouwen en ook het loon van vrouwen bleef achter bij dat van mannen. De eenvoudige scheidingen zorgden er verder voor dat een op de twee huwelijken strandde, waardoor veel vrouwen, met hun kinderen, op straat kwamen te staan. Bovendien ontstond er veel verzet tegen de nieuwe progressieve wetgeving en de afbreuk van de traditionele man-vrouwverhoudingen. Conservatieve boeren slaagden erin hun stem gehoord te krijgen en wisten de stedelijke radicalen te overschaduwen. Mede vanwege zijn eigen wens voor meer kinderen in de Sovjet-Unie, zou Stalin in de jaren dertig gehoor geven aan deze stem en de nieuwe wetgeving vanaf 1936 grotendeels terugdraaien.63
Vanaf 1936 werden er nieuwe regels ingevoerd die scheidingen ontmoedigden en het krijgen van zoveel mogelijk kinderen aanmoedigden. Abortus werd verboden en voorbehoedsmiddelen waren voortaan vrijwel onverkrijgbaar. Moeders kregen moederschapsbonussen en -onderscheidingen, naarmate zij meer kinderen baarden.64 Dit sloot nauw aan bij Stalins ideeën over de kracht van een samenleving.
Volgens hem waren bevolkingsaantallen een afspiegeling van de kracht van een staat. Immers, hoe groter de bevolking, hoe meer arbeiders en ook hoe meer soldaten. Stalin peinsde er echter niet over om vrouwen weer terug achter het aanrecht te sturen en hen uit het publieke domein te weren. Hij had namelijk de hulp en werkkracht van vrouwen hard nodig om de industrialisatie tot een succes te brengen.65 In een poging
om ook vrouwen met kinderen op te nemen in de werkzame beroepsbevolking, streefde Stalin ernaar om kinderdagverblijven voor alle vrouwen in de Sovjet-Unie beschikbaar te stellen. Vanwege geldgebrek en andere prioriteiten kwamen deze crèches vaak maar moeizaam van de grond. De opname van vrouwen in de beroepsbevolking en de gebrekkige voorzieningen leidden ertoe dat vrouwen de
63 Suny, The Soviet experiment, 191 en 205.
64 Richard Overy, The dictators. Hitler’s Germany, Stalin’s Russia (New York, NY 2004) 257; Stephen
Kotkin, Magnetic mountain. Stalinism as a civilization (Los Angeles, CA 1997) 179.
65 Roger D. Markwick, “Communism. Fascism’s ‘other’?”, in R.J.B. Bosworth red., The Oxford handbook
