Het leven in de Sovjet-‐Unie tijdens de laatste
jaren van het Sovjetregime
Gorbatsjov en de Human Security in de Sovjet-‐Unie, 1985-‐1990
Master scriptie Geschiedenis Naam: Brechtje van der Feltz Studentnummer: 1617885
Adres: Frankenstraat 14, 2582 SK, Den Haag Tel.: 0644235339
Email adres: a.p.m.van.der.feltz@student.rug.nl Datum: 15/8/2012
Begeleidende docent: H. van Koningsbrugge
Inhoudsopgave Inleiding 4 1. Human Security 8 1.1 De ontstaansgeschiedenis 8
1.2 Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma
van de Verenigde Naties, 1994 10 1.3 De kritiek op het concept Human Security 18
1.4 Operationalisering 22
2. Economische zekerheid 25
2.1 Werkloosheid 26
2.2 Het nationaal inkomen 27 2.3 De netto lonen en de mate van inflatie 28 2.4 Het verschil tussen armen en rijken 30
3. Politieke zekerheid 33
3.1 Het aantal politieke gevangenzettingen en verdwijningen 35
3.2 Marteling 37
3.3 De mate van censuur 38
3.4 Andere mensenrechtenschendingen 40
3.5 De uitgaven aan het leger 44
4. Milieuzekerheid 48
4.1 De mate van milieuvervuiling en het aantal natuurrampen 48
5. Gezondheidszekerheid 52
5.1 De gemiddelde levensverwachting 52
5.2 De natuurlijke bevolkingsgroei 55 5.3 Het gezondheidszorgstelsel en de beschikbaarheid van de zorg 57
Inleiding
Op 2 maart 1985 werd Michael Gorbatsjov door het Politbureau en het Centraal Comité van de partij unaniem verkozen als nieuwe Secretaris Generaal van de Communistische
Partij van de Sovjet-‐Unie (CPSU).1 Met zijn 54 jaar was hij de jongste leider die de CPSU
ooit heeft gehad. Achteraf zou blijken dat hij ook de laatste leider van de CPSU zou zijn. Toen Gorbatsjov leider werd van de CPSU kampte de communistische Sovjet-‐Unie met een aantal diep gewortelde problemen. Door een combinatie van hoge uitgaven aan defensie en landbouw, een afname van de arbeidsproductiviteit, te weinig investeringen in nieuwe productie technologieën en de oliecrises van begin jaren zeventig begon de Sovjet-‐Unie steeds verder achter te raken bij de rest van geïndustrialiseerde wereld.
Als nieuwe leider van de Sovjet-‐Unie was Gorbatsjov ervan overtuigd dat
vergaande hervorming het enige middel was om het land uit zijn malaise te krijgen. Hoewel er van het volk geen druk uitging om veranderingen door te voeren, ging hij over tot een hervorming van het politieke en economische systeem, Perestrojka genoemd, en tot een vergroting van de openbaarheid, bekend als Glasnost. Ook wilde Gorbatsjov een einde maken aan de Koude Oorlog die in de Sovjet-‐Unie voor grote onzekerheid en hoge kosten had gezorgd. Nog voor dat hij Secretaris Generaal van de CPSU werd, verkondigde hij in een speech voor het Britse parlement dat het duidelijk was dat de aanhoudende militaire dreiging die de Koude Oorlog met zich mee bracht geen normale stand van zaken was voor internationale relaties. Voornamelijk aan de nucleaire wapenwedloop, die een dreiging vormde voor gehele mensheid, moest volgens
hem snel een einde worden gemaakt.2
Toen Gorbatsjov leider van de Sovjet-‐Unie was hield hij zich aan zijn woord. In
een serie bijeenkomsten met Ronald Reagan, de toenmalige president van de Verenigde Staten, in Geneve (1985), Reykjavik (1986), Washington (1987) en Moskou (1988) werd
een aantal belangrijke afspraken gemaakt over de wapenreductie van beide landen.3 In
1988 zei Gorbatsjov in een speech tot de Verenigde Naties dat de Oost-‐ Europese landen die onder de invloedssfeer van de Sovjet-‐Unie vielen het recht moesten hebben om hun
1 Archie Brown , ‘The Gorbachev revolution and the end of the Cold War’ in Suny, R.G. ed The Cambridge
History of the Cold War, Volume 3, Endings (Cambridge, 2010), 247.
2 Ibidem, 246.
3 Brown, Archie, ‘The Gorbachov Era’ in Suny, R.G. ed. The Cambridge History of Russia, Volume 3, The
eigen politieke en economische systeem te kiezen.4 Toen de Centraal-‐ en Oost-‐Europese staten zich vanaf 1989 één voor één onafhankelijk verklaarden was er geen sprake van militair ingrijpen van de Sovjet-‐Unie. Gorbatsjov hield zich aan zijn woord. Met de val van de Berlijnse muur in november 1989 kwam er een definitief einde aan de Koude
Oorlog.5 Het lukte Gorbatsjov echter niet om de Sovjet-‐Unie nieuw leven in te blazen. In
1991 verklaarden de deelrepublieken zich stuk voor stuk onafhankelijk en na een mislukte coup, die aanvankelijk gericht was op de instandhouding van de Sovjetstructuur, hield de vroegere wereldmacht op met bestaan.
Er veranderde tijdens Gorbatsjov’s regeerperiode veel in het leven van de Sovjetburgers, zowel positief als negatief. In het Westen wordt de nadruk vaak gelegd op de positieve veranderingen, de verbeteringen in de mensenrechtensituatie en de vergroting van de openheid en de verbeterde banden met het buitenland. De situatie van de inwoners van de Sovjet-‐Unie ging echter ook op een aantal vlakken achteruit. In deze scriptie zal onderzocht worden in hoeverre er verandering kwam in het algemene welzijn van de inwoners van de Sovjet-‐Unie tijdens Gorbatsjov’s regeerperiode en of deze verandering teweeg werd gebracht door zijn beleid of door andere factoren. De hoofdvraag die gesteld wordt luidt als volgt: In hoeverre heeft het beleid van Michael Gorbatsjov bijgedragen aan de verandering in de Human Security in de Sovjet-‐Unie tussen 1985 en 1990? Hoewel Gorbatsjov officieel tot 1991 leider van de CPSU was, wordt het jaar 1991 in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten omdat de desintegratie van de Sovjet-‐Unie toen al begonnen was en de macht van Gorbatsjov al aan het afbrokkelen was.
Dit onderzoek zal uitgevoerd worden met behulp van het concept Human Security. Dit is een concept dat na de Koude Oorlog is ontwikkeld binnen de veiligheidsstudies, een onderzoeksgebied dan op haar beurt een sub-‐discipline is van de Leer der Internationale Betrekkingen. Human Security wordt vaak gedefinieerd als ‘freedom from fear and freedom from want’. Het is een zeer breed concept dat gaat over economische, milieu, persoonlijke, gemeenschappelijke, gezondheid, politieke en
voedsel zekerheid. 6 Hoewel dit concept omstreden is door zijn brede strekking,
4 Brown, Archie, ‘The Gorbachev revolution and the end of the Cold War’ in Suny, R.G. ed. The Cambridge
History of Russia, Volume 3, The Twentieth Century. (Cambridge, 2006), 246.
5 Brown, ‘The Gorbachov Era’, 341.
6 Nicholas Thomas, William T. Tow ‘Sovereignty and Humanitarian Intervention’ Security Dialogue vol. 33, no. 2,
gebruiken veel landen en organisaties het als steun bij het vormgeven van hun politieke beleid en wordt het veel gehanteerd als ‘gereedschap’ bij wetenschappelijk onderzoek, zoals ook in dit essay gedaan zal worden.
Om te beginnen zal in deze scriptie het concept Human Security, en de kritieken op dit concept, uitvoerig worden besproken. Het zal duidelijk worden in welke context het concept in 1994 tot stand is gekomen en op welke manier het hierna geïmplementeerd is. Ook zal de manier waarop het concept in dit onderzoek gebruikt wordt, worden verduidelijkt. De verschillende elementen van Human Security en de indicatoren hiervoor zullen worden toegelicht en er zal worden verantwoord waarom er in deze scriptie voor is gekozen om slechts een selectie van deze categorieën te onderzoeken.
In het tweede deel van deze scriptie zullen de ontwikkelingen in vier van de zeven categorieën van Human Security besproken worden voor de periode dat Gorbatsjov Secretaris Generaal van de CPSU was. Per categorie zal eerst een korte introductie of historische context worden gegeven. Vervolgens zullen de verschillende indicatoren voor de desbetreffende categorie onderzocht worden. Ter afsluiting van elke categorie zal worden aangegeven of de situatie tijdens de regeerperiode verslechterde of verbeterde en wat de belangrijkste verklarende factoren hiervoor waren. In de conclusie zal de samenhang tussen de verschillende categorieën worden aangetoond en zal op basis van het onderzoek een antwoord worden gegeven op de vraag in hoeverre de veranderingen in de Human Security kwamen door Gorbatsjov’s beleid en de hervormingen die Gorbatsjov doorvoerde, en in hoeverre er andere factoren in het spel waren.
De Central Intelligence Agency (CIA) van de Verenigde Staten heeft gedurende de gehele Sovjetperiode analyses gemaakt van de politieke, economische, militaire en wetenschappelijke ontwikkelingen in de Sovjet-‐Unie. Veel van deze analyses zijn in de afgelopen decennia gerubriceerd en vrijgegeven. Na de Koude Oorlog ontstond er een debat over de juistheid van de analyses van de CIA. In het boek Watching the Bear: Essays on CIA's Analysis of the Soviet Union wordt een goed overzicht gegeven van dit debat. De conclusie van dit boek is dat, hoewel er een aantal tekortkomingen zijn aan te wijzen, de analyses van de CIA over het algemeen juist waren. Om deze reden is er voor gekozen om voor dit onderzoek gebruik te maken van de gegevens die door de CIA beschikbaar zijn gemaakt. Ook zullen officiële documenten en gegevens van de Sovjet-‐ Unie en gegevens van algemeen gerespecteerde internationale organisaties zoals de Verenigde Naties, de Wereldbank, de Wereldgezondheidsorganisatie en de mensenrechtenorganisatie Human Right Watch, geraadpleegd worden.
1. Human Security
Zoals in de inleiding al is aangegeven zal in deze scriptie gebruik worden gemaakt van het concept Human Security. Aangezien dit een relatief nieuw en omstreden concept is, zal in dit hoofdstuk het ontstaan van het concept, de implementatie van het concept, de kritiek op het concept en de manier waarop het concept in deze scriptie zal worden toegepast uiteengezet worden. Ook zal de definitie van Human Security, zoals deze voor het eerst in het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties van 1994 geformuleerd werd, uitvoerig besproken worden. De zeven categorieën van zekerheid die ook in de inleiding genoemd zijn, zullen één voor één worden toegelicht, zodat duidelijk wordt op welke punten er bij het onderzoek naar de Human Security in de Sovjet-‐Unie tijdens de regeerperiode van Gorbatsjov gelet moet worden. Allereerst zal de historische en wetenschappelijke context geschetst worden waarbinnen het concept ontstaan is.
1.1 De ontstaansgeschiedenis
Het concept Human Security is ontstaan binnen de veiligheidsstudies. De veiligheidsstudies ontwikkelden zich als onderzoeksgebied na de Tweede Wereldoorlog, toen gewone burgers meer betrokken raakten bij de militaire planning van de staat. Een kwestie die voorheen enkel van belang was geweest voor beroepsmilitairen en historici
die geïnteresseerd waren in diplomatieke en militaire geschiedenis.7 In de eerste
decennia na de Tweede Wereldoorlog richtte de meeste literatuur binnen de veiligheidsstudies zich op de veiligheid van de staat, de bescherming van de nationale belangen, de verdeling van militaire macht, nucleaire wapens en de bipolariteit van de
wereld, in zowel ideologische als materialistische zin.8 Al sinds de jaren zestig werd er
kritiek uitgeoefend op deze eenzijdige focus binnen de veiligheidsstudies, maar deze
kreeg binnen de context van de Koude Oorlog geen breed gehoor.9
Dit veranderde echter na het plotselinge uiteenvallen van de Sovjet-‐Unie in 1991, een gebeurtenis die de traditionele denkbeelden binnen de veiligheidsstudies ernstig
7 Stephen M. Walt, ‘The Renaissance of Security’ International Studies Quarterly, Vol. 35, No. 2 (1991) 212. 8 Barry Buzan, Lene Hansen, The evolution of security studies (Cambridge, 2009) 158.
deed wankelen. Omdat de vreedzame ontmanteling van de Sovjet-‐Unie en hiermee het eind van de bipolaire wereld, moeilijk verklaard kon worden binnen de traditionele theorieën kwam er ruimte en aandacht voor nieuwe theorieën. De wetenschappers die zich bezig hielden met veiligheidsstudies probeerden op nieuwe wijze verklaringen te vinden voor gebeurtenissen die binnen de traditionele theorieën moeilijk verklaard konden worden en er ontstond een debat over wat nu precies de definitie en het
onderzoeksgebied van de veiligheidsstudies was.10
Er kwamen stemmen op van de zogenaamde ‘wideners’ en ‘deepeners’ die pleitten voor een verbreding dan wel verdieping van de veiligheidsstudies. Volgens hen zou in het onderzoek naar veiligheid niet de staat, maar de mens centraal moeten
staan.11 Naast het uiteenvallen van de Sovjet-‐Unie toonden ook de toename van interne
conflicten in staten, de immigratieproblematiek, de toenemende milieuproblemen en de snelle verspreiding van de HIV/Aids epidemie volgens deze wetenschappers aan dat
veiligheid meer was dan militaire, territoriale veiligheid.12 De veiligheidsstudies
moesten zich volgens hen richten op meer universele vraagstukken en problemen zoals het voorkomen van conflicten en het terugdringen van armoede en
onderontwikkeling.13 Deze wetenschappers waren dus of voorstanders van een
verdieping van de veiligheidsstudies, door de mens als hoofdrolspeler te nemen of van een verbreding van de veiligheidsstudies, door meer te analyseren dan enkel militaire vraagstukken.
Volgens tegenstanders van deze stroming, de zogenaamde traditionalisten, zou het ook na de Koude Oorlog binnen de veiligheidsstudies altijd in eerste instantie
moeten gaan om “"the threat, use and control of military force”14 en de veiligheid van de
staat. Een van de meest vooraanstaande voorstanders van deze traditionele definitie van
de veiligheidsstudies is de realist Stephen Walt. 15 Een verbreding van de
veiligheidsstudies zou volgens hem leiden tot een verzwakking van de intellectuele samenhang binnen het onderzoeksgebied, waardoor er voor geen enkel probleem meer
10 Gary King, Christopher J. L. Murray, ‘Rethinking Human Security’ Political Science Quarterly vol. 166 no. 4
(2001-‐2002), 588.
11 Jaap de Wilde, Monica den Boer, The Vialibility of Security Studies, (Amsterdam, 2008) 10. 12 Buzan, Hansen, The evolution of security studies, 187.
13 Buzan, Hansen, The evolution of security studies Ibidem.
een oplossing gevonden zou worden.16 Dit argument is naar mijn mening echter niet opgewassen tegen feit dat onderzoek naar enkel militaire, territoriale veiligheid simpelweg niet toereikend is voor een studie die zich richt op de veiligheid van de mens, omdat er zoveel ander factoren invloed hebben op deze veiligheid. Te midden van dit debat bracht het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties in 1994 een rapport uit waarin de term Human Security werd geïntroduceerd.
1.2 Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties, 1994
Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties uit 1994 (1994 OVN rapport) werd geschreven door een team van wetenschappers, onder leiding van de Pakistaanse wetenschapper Mahbub al Haq, één van de grootste denkers op het
gebied van Human Development.17 Aangezien de definitie van Human Security zoals in
dit rapport gegeven, de basis vormt voor alle theorieën over Human Security is het zaak dit rapport uitvoerig te bespreken.
Allereerst stelden de schrijvers van het rapport dat een verandering van het concept ‘veiligheid’ onvermijdelijk was als men keek naar de veranderingen binnen de internationale betrekkingen die in de afgelopen vijftig jaar hadden plaatsgevonden. In het rapport werd beargumenteerd dat de essentie van veiligheidsstudies, de veiligheid van de gewone mens, naar de achtergrond was geraakt omdat alle aandacht ging naar de strijd tussen de Sovjet-‐Unie en de Verenigde Staten en de nucleaire dreiging die daarmee gepaard ging. Hierdoor was er in de afgelopen decennia te weinig aandacht geweest voor veiligheid in de vorm van bescherming tegen ziekten, honger, werkloosheid, misdaad, sociale conflicten, politieke onderdrukking en natuurrampen, veiligheid van de
mens, tezamen: Human Security.18
Volgens het 1994 OVN rapport had Human Security twee hoofdaspecten: “It means, first, safety from such chronic threats as hunger, disease and repression. And second, it means protection from sudden and hurtful disruptions in the patterns of daily
16 Walt, ‘The Renaissance of Security’Ibidem, 213.
17 Des Gasper, ‘Securing Humanity: Situating ‘Human Security’ as Concept and Discourse’, Journal of Human
Development Vol. 6, No. 2 (2005), 223.
18 United Nations Development Program ‘New Dimensions of Human Security’, United Nations Human
life-‐whether in homes, in jobs or in communities.”19 Dus Human Security betekent zowel bescherming tegen gevaren als honger, ziekte en onderdrukking, als bescherming tegen plotselinge, schadelijke onderbrekingen van het dagelijks leven, thuis, op het werk of in een gemeenschap. Uit deze twee aspecten vloeien vier belangrijke eigenschappen voort: 1) Human Security is een universele aangelegenheid, belangrijk voor alle mensen, rijk of arm. Ook rijke mensen kunnen zich onzeker voelen door bijvoorbeeld angst om hun baan te verliezen. 2) de verschillende aspecten van Human Security zijn van elkaar afhankelijk en grensoverschrijdend, een dreiging als een HIV/Aids epidemie laat zich niet stoppen door een landsgrens 3) Human Security is beter te bewerkstelligen door preventieve maatregelen dan door interventie achteraf 4) in Human Security staat de
mens centraal.20
Het rapport benadrukt het belang van het formuleren van een aantal graadmeters of indicatoren voor Human Security, omdat hiermee een Human Security
crisis in een land zou kunnen worden voorkomen.21 Volgens het rapport kan HS worden
opgedeeld in zeven categorieën waarin de mens zekerheid moet hebben. Deze categorieën hebben elk hun eigen indicatoren die gebruikt kunnen worden om de mate van Human Security in die categorie te meten. Human Security hang af van economische zekerheid, voedselzekerheid, gezondheidszekerheid, milieuzekerheid, persoonlijke
zekerheid, gemeenschapszekerheid en politieke zekerheid.22 Wat er precies bedoeld
wordt met deze categorieën, wat de bijbehorende indicatoren zijn, waarom deze categorieën universeel zijn en waarom deze categorieën volgens het 1994 OVN rapport samen Human Security vormen zal hieronder uiteengezet worden.
Economische zekerheid
Met economische zekerheid wordt bedoeld dat men verzekerd is van een basisinkomen of tenminste een soort financieel vangnet heeft (financiële steun van bijvoorbeeld de staat, de gemeenschap of familie). Op dit moment geldt dit voor slechts een kwart van de wereldbevolking. Niet alleen in Derde Wereldlanden, maar ook in de Westerse wereld voelen veel mensen zich onzeker omdat ze bang zijn om geen werk te kunnen vinden of
te worden ontslagen. Werkloosheid is vaak groter onder jongeren dan ouderen en verschilt vaak per etnische groep. Naast werkloosheid is ook een economische crisis een
grote bedreiging voor de economische zekerheid van mensen.23
In veel geïndustrialiseerde landen is er een zekere mate van steun van de
overheid beschikbaar voor mensen die niet kunnen werken door ziekte, ouderdom of bijvoorbeeld zwangerschap. De sociale zekerheidsnetwerken die in de tweede helft van
de 20ste eeuw zijn opgezet, worden echter in veel landen weer langzaam afgebouwd
omdat ze uiteindelijk toch te duur blijken. In ontwikkelingslanden is er van deze vorm van sociale zekerheid geen sprake en leeft meer dan een derde van de mensen onder de armoedegrens. Wel krijgen de mensen daar vaker steun van de familie of gemeenschap
dan in de geïndustrialiseerde landen.24 De indicatoren die in het 1994 OVN rapport
genoemd worden voor het meten van de economische zekerheid zijn het aantal werklozen, het nationaal inkomen, de netto lonen, de mate van inflatie en het verschil
tussen de rijken en de armen in een land.25
Voedselzekerheid
Met voedselzekerheid wordt bedoeld dat mensen te alle tijde zowel fysiek als economisch toegang hebben tot genoeg voedingsmiddelen om te overleven. Om voedselzekerheid te hebben moeten mensen of de mogelijkheid hebben om eten zelf te verbouwen en het ook zelf te nuttigen, of de mogelijkheid hebben om eten te kopen van anderen. Het aanwezig zijn van genoeg voedsel voor iedereen is dus geen garantie voor de voedselveiligheid van mensen. Er moet ook sprake zijn van een eerlijke distributie van het voedsel. Vaak verhongeren mensen niet omdat het eten er niet is, maar omdat ze
het simpelweg niet kunnen betalen.26
In ontwikkelingslanden lag de voedselproductie in 1989 gemiddeld achttien
procent hoger dan in 1980 en als we kijken naar de voedselproductie over hele wereld, zou er genoeg eten beschikbaar moeten zijn om iedereen te voeden. Helaas betekent dit niet dat iedereen ook echt genoeg te eten heeft. In 1994 leden pakweg 800.000.000 mensen in de wereld honger. Het ontbreken van voedselzekerheid is voornamelijk een
23 Ibidem, 23.
probleem in ontwikkelingslanden, dertig procent van de mensen die honger lijden woont in Sub-‐Sahara Afrika. Overheden en internationale organisaties hebben op verschillende manieren geprobeerd om de voedselzekerheid in de wereld te verbeteren. Het effect hiervan is echter beperkt geweest, aangezien toegang tot voedsel afhankelijk
is van het hebben van eigendom, werk en een inkomen.27 Indicatoren voor de
voedselzekerheid in een land zijn volgens het 1994 OVN rapport het aantal calorieën dat dagelijks beschikbaar is als percentage van de menselijke basisbehoefte, de index van de
voedselproductie per capita en de voedselimport afhankelijkheidsratio.28
Gezondheidszekerheid
Over het algemeen zijn bedreiging voor de gezondheidszekerheid het grootst voor arme mensen die wonen op het platteland en dan voornamelijk voor de kinderen. Een belangrijk onderdeel van gezondheidszekerheid is bescherming tegen ziektes. In ontwikkelingslanden zijn infectieziektes en parasieten, vaak veroorzaakt door slechte voeding of slechte leefomstandigheden, de belangrijkste doodsoorzaak. In geïndustrialiseerde landen overlijden de meeste mensen door ziektes aan het hart en vaatstelsel, vaak veroorzaakt door een slecht dieet en een ongezonde levensstijl. Op de tweede plek staat kanker, een ziekte die vaak veroorzaakt wordt door vervuiling van het milieu waarin de mensen leven, zowel binnen als buitenshuis. Een andere bron die een ernstige bedreiging vormt voor de gezondheidszekerheid overal ter wereld is de
verspreiding van HIV en Aids 29
Gezondheidszekerheid betekent echter ook dat men toegang moet hebben tot de
gezondheidszorg. Het gaat dan om de beschikbaarheid en betaalbaarheid van dokters en medicijnen. Ook op dit gebied zijn de verschillen tussen de geïndustrialiseerde landen en ontwikkelingslanden groot. Waar in de geïndustrialiseerde landen gemiddeld één arts beschikbaar is per vierhonderd mensen, is dit aantal in ontwikkelingslanden gemiddeld slechts één arts per zevenduizend mensen. Hoewel er over het algemeen dus beduidend meer toegang is tot de gezondheidszorg in geïndustrialiseerde landen, zijn goede medische hulp en goede medicijnen ook in deze landen lang niet voor iedereen
beschikbaar. In de Verenigde Staten is het aantal mensen zonder ziektekostenverzekering bijvoorbeeld tussen 1989 en 1992 toegenomen van
vijfendertig naar negenendertig miljoen.30 In het 1994 OVN rapport worden geen
duidelijke indicatoren genoemd voor de gezondheidszekerheid. Uit het bovenstaande valt echter te concluderen dan je de gezondheidszekerheid kunt meten door te kijken naar de gemiddelde levensverwachting, het gezondheidszorgstelsel, dus de beschikbaarheid van de zorg en de natuurlijke bevolkingsgroei (de geboorte-‐ en sterftecijfers).
Milieuzekerheid
Met milieuzekerheid wordt bedoeld dat mensen bescherming genieten tegen gevaren als milieuvervuiling en de gevolgen van de uitputting van de aarde. Dat de mens afhankelijk is van de natuur en een gezond milieu is bekend. Toch zijn de negatieve gevolgen van de manier waarop de mens met de aarde om is gegaan lange tijd genegeerd. De snelle bevolkingstoename en de industrialisatie in de afgelopen eeuwen hebben gezorgd voor een snelle verslechtering van de lokale en mondiale ecosystemen. Een ernstig tekort aan schoon water en vruchtbare grond en een hoge mate van luchtvervuiling, vormen nu
overal ter wereld een bedreiging voor de mens.31
Hoewel er een verschil is in de oorzaken van de milieuproblemen in
geïndustrialiseerde landen en de ontwikkelingslanden, zijn de problemen overal vergelijkbaar. Zowel in de Verenigde Staten als in Afrika is sprake van verzilting van de grond en ook luchtvervuiling is zowel in Bangkok als in Los Angeles een groot probleem. Door ontbossing is het aantal droogteperioden en overstromingen toegenomen en door overbevolking zijn mensen genoodzaakt te leven in gebieden waar de kans op aardbevingen, overstromingen, orkanen en andere natuurrampen erg groot is. Ook onze eigen ontdekkingen zoals kernenergie, hebben de afgelopen decennia grote
natuurrampen veroorzaakt.32
Overheden en internationale organisaties proberen oplossingen te bedenken
voor de achteruitgang van het milieu en de bijbehorende problemen, maar aangezien
deze oplossingen vaak ingaan tegen economische belangen zijn ze tot nog toe nog niet veel opgeschoten. Als een land door een natuurramp getroffen wordt komt er vaak hulp uit het buitenland van humanitaire organisaties. Helaas komt deze hulp voor de meest
kwetsbare mensen vaak te laat.33 Ook voor de milieuzekerheid worden in het rapport
geen indicatoren gegeven. Logischerwijze kan de milieuzekerheid gemeten worden door te kijken naar de mate van milieuvervuiling, en dan met name water-‐ en luchtvervuiling en het aantal natuurrampen in het onderzochte land of gebied.
Persoonlijke zekerheid
Met persoonlijke zekerheid wordt gedoeld op de mate van bescherming tegen fysiek geweld. Dit is misschien wel de belangrijkste en de meest algemene vorm van zekerheid. Bedreigingen voor de persoonlijke zekerheid kunnen van verschillende kanten komen: van de staat (marteling), van andere staten (oorlog), van andere groepen (etnische spanningen), van individuen of gangs tegen individuen of gangs (misdaad, geweld op straat), van volwassenen tegen kinderen (kindermisbruik) en vanuit jezelf (zelfmoord, alcohol en drugsgebruik). Bedreigingen voor de persoonlijke zekerheid zijn universeel en van alle tijden, in een groot deel van zowel geïndustrialiseerde landen als
ontwikkelingslanden is bijvoorbeeld de misdaad de afgelopen jaren toegenomen. 34
Bij persoonlijke zekerheid speelt gender een grote rol. Over het algemeen krijgen
vrouwen in hun leven vaker te maken met bedreigingen voor hun persoonlijke zekerheid dan mannen. In veel samenlevingen is de vrouw ondergeschikt aan de man. Vrouwen zijn kwetsbaarder en worden vaker dan mannen mishandeld, misbruikt en verkracht. Ook kinderen hebben vanzelfsprekend meer bescherming nodig tegen fysiek geweld omdat ze vaak nog niet voor zichzelf kunnen opkomen. Overal ter wereld worden kinderen misbruikt of verwaarloosd en in enkele ontwikkelingslanden worden
kinderen gedwongen tot zware arbeid of kinderprostitutie.35 Hoewel dit niet expliciet in
het 1994 OVN rapport wordt beschreven kan de persoonlijke zekerheid in een land of gebied gemeten worden door te kijken naar in welke mate de verschillende bedreiging voor de persoonlijke zekerheid voorkomen. Indicatoren voor de persoonlijke zekerheid
zijn dus het voorkomen van marteling, oorlog, etnische spanningen, misdaad, geweld op straat, kindermisbruik, zelfmoord, drugsgebruik. Ook de positie van de vrouw in de samenleving is een belangrijke indicator. Hoewel dit in het 1994 OVN rapport niet genoemd wordt mag ook de mate van overmatige alcoholgebruik niet worden overgeslagen in een onderzoek naar de persoonlijke zekerheid aangezien alcohol veel fysieke schade kan aanrichten.
Gemeenschapszekerheid
Er zijn twee aspecten van gemeenschapszekerheid. Het gaat ten eerste om het voortbestaan van traditionele culturen en etnische groepen en ten tweede om de fysieke
veiligheid van deze groepen.36 Mensen ontlenen zekerheid en steun aan het feit dat ze
onderdeel zijn van een gemeenschap, een organisatie of een etnische groep die hun een identiteit en waarden en normen geeft. Binnen een dergelijke gemeenschap, bijvoorbeeld een stam of een familie, worden de zwakkeren vaak opgevangen en beschermd en wordt er bijvoorbeeld gezorgd voor een gelijke distributie van land of inkomsten. De andere kant van de medaille is echter dat dergelijke traditionele gemeenschappen ook tradities kunnen hebben die in de ogen van de Westerse wereld
gevaarlijk en onmenselijk zijn, zoals vrouwenbesnijdenis.37
Of de invloed van deze gemeenschappen nu goed of slecht is, een feit is dat
gemeenschappen van allerlei kanten onder druk staan. De globalisering en individualisering als gevolg van de opkomst van de massamedia en modernisering zorgen er voor dat traditionele gemeenschappen, talen en culturen langzaam verdwijnen. Ook worden traditionele gemeenschappen waar tradities de norm zijn die door het Westen als onderdrukkend gezien worden, aangevochten door
mensenrechtenorganisaties.38
De grootste bedreiging voor de gemeenschapszekerheid, voornamelijk voor
etnische groepen, is echter vaak een andere etnische groep. In meer dan veertig procent van alle landen ter wereld wonen meer dan vijf grote etnische groepen en discriminatie en etnische spanning zorgen overal, op een zekere schaal, voor problemen. De
36 Roland Paris, ‘Human Security, Paradigm Shift or Hot Air?’ International Security, Vol. 26, No. 2 (2001), 90. 37 United Nations Development Program ‘New Dimensions of Human Security’, 31.
geschiedenis heeft ons geleerd dat als etnische spanningen uitlopen op een conflict dit vaak desastreuze gevolgen heeft. Vaak worden er bij deze conflicten zware oorlogsmisdaden begaan zoals genocide en etnische zuiveringen en vallen er duizenden slachtoffers. Ook als er echter geen sprake is van een direct conflict zorgt discriminatie van bepaalde etnische groepen in veel landen voor een leven vol onzekerheid, armoede
en geweld.39 Volgens het 1994 OVN rapport kan de gemeenschapszekerheid gemeten
worden door te kijken naar hoeveel mensen er in een land betrokken zijn bij een etnisch of religieus conflict en door te kijken naar het verschil in de Human Development Index
tussen verschillende bevolkingsgroepen.40
Politieke zekerheid
Met politieke zekerheid wordt bedoeld dat mensen in een samenleving moeten kunnen leven waar hun fundamentele mensenrechten gerespecteerd worden. Hoewel het aantal staten waarin politieke onderdrukking plaatsvindt sinds de jaren tachtig sterk is afgenomen is politieke zekerheid nog lang niet voor iedereen vanzelfsprekend. Volgens een onderzoek van Amnesty International kwam politieke onderdrukking, systematische marteling, mishandeling en verdwijning in 1993 nog in zeker 110 landen voor. In veel landen oefent de overheid nog sterke controle uit over de media en informatie die de burgers te weten krijgen.
De geschiedenis leert dat mensenrechtenschendingen vooral voorkomen in
perioden van politieke onrust. Als een machthebber vreest zijn macht kwijt te raken worden mensenrechten vaak snel naar de achtergrond geschoven. Volgens het 1994 OVN rapport is de sterkste graadmeter voor politieke zekerheid het niveau van uitgaven
aan het leger vergeleken met de besteding aan gezondheid en educatie.41 Als een
overheid een sterk leger belangrijker vind dan haar eigen volk is dat vaak een teken dat het slecht gaat met de politieke zekerheid in dat land en vaak wordt het leger dan gebruikt om het volk te onderdrukken. Een goed voorbeeld hiervan is Irak waar de
militaire uitgaven in 1980 acht keer zo hoog waren als de sociale uitgaven.42 Andere
indicatoren voor de politieke zekerheid zijn het aantal politieke gevangenzettingen,
39 Ibidem, 32. 40 Ibidem, 38.
martelingen en verdwijningen, de mate van censuur en andere
mensenrechtenschendingen.43
Dit zijn de zeven categorieën waar het volgens het rapport van het 1994 OVN rapport om draait binnen Human Security. De schrijvers van het rapport erkennen dat er vaak overlap is tussen de verschillende categorieën en benadrukken dat als het slecht gaat binnen één categorie, dit vaak grote invloed heeft op de andere categorieën van de
Human Security.44 Een lage voedselzekerheid en dus een tekort aan voedsel, leidt
bijvoorbeeld per definitie tot een verslechtering in de gezondheidszekerheid, want als mensen niet genoeg voedsel krijgen is de kans dat ze ziek worden groter dan als ze wel voldoende calorieën binnen krijgen. Ook kunnen mensen, als ze ernstig ziek of ondervoed zijn, vaak niet werken. Een lage voedselzekerheid kan dus ook weer invloed hebben op het aantal werklozen in een land en dus op de economische zekerheid. Op deze manier staan alle categorieën van Human Security met elkaar in verbinding.
1.3 De kritiek op het concept Human Security
De zwaarste kritiek op het concept van Human Security, zoals geformuleerd in het rapport van het 1994 OVN rapport, is dat het concept te breed en te vaag is om én voor wetenschappelijk onderzoek binnen de veiligheidsstudies én als politiek middel bruikbaar te zijn. De Canadese professor Roland Paris, expert op het gebied van internationale veiligheid, schreef in zijn artikel over Human Security het volgende: “Human Security is like ‘sustainable development’— everyone is for it, but few people have a clear idea of what it means.”45 Doordat de zeven categorieën van Human Security eigenlijk alles omvatten, geeft het concept volgens Paris beleidsmakers te weinig sturing om prioriteiten te stellen tussen verschillende beleidsdoelen en is het voor academici te
moeilijk om te kiezen wat er nu precies onderzocht moet worden.46 Ook merkt Paris op
dat het concept door zijn onduidelijkheid kan worden gebruikt als voor-‐ of
43 Ibidem, 33. 44 Ibidem, 33.
tegenargument bij bijna elke stelling, afhankelijk van de vooroordelen en belangen van
de schrijver. 47
Het tweede argument dat Paris aanvoert tegen Human Security ligt in dezelfde
lijn. Hij stelt dat het concept voornamelijk wordt gebruikt (of misbruikt) door staten en organisaties die de aandacht en middelen binnen de veiligheidsstudies willen verschuiven van de conventionele veiligheidskwesties naar kwesties die eerst onderdeel waren van het gebied van de ontwikkelingssamenwerking. Deze staten en organisaties vormen volgens hem een coalitie met Human Security als algemene deler en Paris denkt dat de leden van deze coalitie de term met opzet breed houden zodat ze Human Security
allemaal kunnen inzetten ter verantwoording van hun eigen behoeftes en doelen.48
Waar het dus op neerkomt is dat het idee Human Security in de praktijk ten prooi valt aan machtspolitiek. Hierdoor is de bruikbaarheid van het concept als politiek middel of als steun voor beleidsmakers aanzienlijk afgenomen.
Het grootste probleem van Human Security als politiek middel is dus het ontbreken van consensus over de definitie van het concept. Paris heeft op dit gebied gelijk: hoewel verschillende staten, met als voorttrekkers Noorwegen, Japan en Canada, Human Security hebben aangenomen als richtsnoer voor hun buitenlandse beleid, omschrijven zij Human Security allemaal anders. Volgens Japan gaat het bij Human Security om“…all the measures that threaten human survival, daily life and dignity, for example: environmental degradation, violations of human rights, transnational organized crime, illicit drugs, refugees, poverty, anti-‐personnel landmines and... infectious diseases such as AIDS, and strengthens efforts to confront these threats."….” Volgens Canada is Human Security echter beperkter, het gaat om “freedom from pervasive threats to people's rights, safety or lives.”49
Ook verschillende academici, waaronder Jorge Nef, Laura Reed and Majid Tehranian hebben zich echter gebogen over het relatief nieuwe concept Human Security,
en ook zij zijn met verschillende definities gekomen.50 Jorge Nef is hoogleraar aan de
Universiteit van Guelph in Canada en expert op het gebied van Human Security,
voornamelijk met betrekking tot Zuid Amerika.51 Volgens hem bestaat Human Security
47 Ibidem 88, 93.
48 Paris, ‘Human Security’ Ibidem 89. 49 Paris, ‘Human Security’Ibidem, 90. 50 Paris, ‘Human Security’Ibidem
uit vijf categorieën: 1) milieu, persoonlijke en lichamelijke zekerheid, 2) economische zekerheid, 3) sociale zekerheid, waaronder vrijheid van discriminatie op basis van leeftijd, gender, etniciteit of sociale status, 4) politieke zekerheid, en 5) culturele
zekerheid.52 Ook wetenschappers Laura Reed en Majid Tehranian hebben een eigen lijst
met tien elementen gemaakt waar Human Security volgens hen uit bestaat. Deze lijst
bevat onder andere psychologische zekerheid en communicatie zekerheid.53 Majid
Theranian en Laura Reed zijn hoofdredacteur en medeauteur van het boek “Worlds apart: Human Security and Global Governance”.54
Volgens een artikel dat geschreven is in opdracht van UNESCO kunnen de verschillende definities van Human Security in drie categorieën verdeeld worden: “1) those for whom Human Security represents an attractive idea but one that lacks analytical rigor; 2) those who, while accepting the term, insist on limiting it to a narrowly conceived definition 3) those for whom a broad definition of the Human Security concept is an essential tool for understanding contemporary challenges to everyday well-‐being and dignity.”55 Volgens Roland Paris lopen de mensen die deze definities gebruiken echter allemaal tegen hetzelfde probleem aan: ze stellen dat sommige categorieën binnen Human Security belangrijker zijn dan andere, zonder dat ze hiervoor een duidelijke
verklaring of rechtvaardiging geven.56
Door de grote hoeveelheid kritiek en scepsis die volgden op de introductie van Human Security in 1994 had het concept in eerst instantie weinig impact. Interessant aan Human Security is echter dat het toch een veel gebruikt concept is geworden voor wetenschappelijk onderzoek en voor internationale organisaties en staten, ter promotie
van ontwikkelingshulp en humanitaire buitenlandse politiek. 57 In 1999 werd
bijvoorbeeld door een groep gelijkgezinde staten het Human Security Netwerk opgericht
ter promotie van Human Security. 58
52 Paris, ‘Human Security’, 91. 53 Paris, ‘Human Security’Ibidem
54 Majid Theranian ed. Worlds apart: Human Security and Global Governance (Londen, 1999).
55 Shahrbanou, Tadjbakhsh, ‘Human Security : The Seven Challenges of Operationalizing the Concept’ Unesco
(Parijs, 2005), 1.
56 Paris, ‘Human Security’95, 96.
57 Buzan, Hansen, The evolution of security studies, 205.
58 Ban Ki-‐Moon, Human security Report, Integrated and coordinated implementation of and follow-‐up to the
