De Sovjet-Unie leek in de jaren dertig onaantastbaar voor een groot aantal problemen die de Westerse wereld teisterden. Van een economische crisis was geen sprake, werkloosheid leek niet te bestaan en ook het fascisme vond er geen voedingsbodem.94
De heroïsche prestaties van de Sovjet-Unie onder leiding van Stalin, die door middel van zijn beleid van collectivisatie en industrialisatie een nieuwe samenleving poogde te creëren, brachten de VVSU en vele andere fellow-travellers in vervoering.95 De
nieuwe Sovjetsamenleving, gebouwd op een wetenschappelijke en rationele basis, stond lijnrecht tegenover het chaotische en ongereguleerde karakter van de vrijemarkteconomieën en parlementaire democratieën. Het is daarom niet verwonderlijk dat ook op dit gebied de Sovjet-Unie voor de VVSU een voorbeeld voor de toekomst leek te vormen. In dit hoofdstuk zet ik de hoofdlijnen van de sociaaleconomische veranderingen, die de Sovjet-Unie gedurende de jaren dertig doormaakte, uiteen. Vervolgens analyseer ik de visie van de VVSU op deze veranderingen en de mate waarin de nieuwe situatie in de Sovjet-Unie als voorbeeld zou moeten dienen voor een nieuwe maatschappij in Nederland.
De tweede revolutie
Nadat Stalin aan het einde van de jaren twintig een einde maakte aan zijn oppositie binnen de communistische partij van de Sovjet-Unie, slaagde hij erin om definitief alle macht in het land naar zich toe te trekken. Het stelde hem in staat om grote sprongen voorwaarts te maken bij de opbouw van het communisme in de Sovjet-Unie. De hoop op een internationale revolutie was namelijk inmiddels opgegeven. De Sovjet-Unie moest daarom snel de achterstand met het Westen zien weg te werken. Hiertoe begon Stalin in 1928 met een verzameling maatregelen die samen ook wel de “tweede revolutie” of “Stalins revolutie” wordt genoemd.96 Deze revolutie bestond uit de
geforceerde collectivisatie van de landbouw, de invoering van de planeconomie in de vorm van de vijfjarenplannen, en een aanval op de “burgerlijke” cultuur, ideeën, kennis en gebruiken.97
94 Aarsbergen, Verre paradijzen, 35. 95 Aarsbergen, Verre paradijzen, 39.
96 De “eerste revolutie” verwijst naar de Bolsjewistische machtsovername tijdens de Oktoberrevolutie. 97 Overy, The dictators, 37
De aanleiding voor de tweede revolutie diende zich aan in de winter van 1927- 1928, toen graanleveranties van het platteland aan de steden sterk afnamen. De schuld hiervan lag zowel bij de matige oogst van 1927, als bij de overheid die niet in staat was haar boeren van fatsoenlijke consumentengoederen in ruil voor de oogsten te voorzien.98 Ook de prijs die de staat bood voor het graan zinde de boeren niet. Het
leidde ertoe dat boeren en masse hun oogsten opsloegen in de hoop een betere onderhandelingspositie tegenover de overheid te krijgen. Naar zijn mening had Stalin al genoeg toegegeven aan de kapitalistische neigingen van de boeren en was daarom absoluut niet bereid om water bij de wijn te doen.99 Zeker niet omdat de plannen voor
de industrialisatie van de Sovjet-Unie al klaarlagen. Deze zouden worden gefinancierd met de export van de opbrengsten van het platteland. Het graan werd daarom van de boeren afgepakt. Het offensief voor het communisme werd in 1929 voortgezet door grote hoeveelheden kleine boerderijen samen te brengen in door de staat beheerde boerenbedrijven – de kolchozen en de nog grotere sovchozen. Toekomstige voedselvoorzieningen moesten zo veilig gesteld worden.100
In 1928 werd bovendien het startschot gegeven van het Eerste Vijfjarenplan voor de industrialisatie van de Sovjet-Unie. Het bestond uit een reeks richtlijnen, waaraan alle bedrijven zich hadden te houden. Op deze manier moest de industriële productie van de Sovjet-Unie een grote sprong voorwaarts maken. Het woord “plan” suggereert dat het vijfjarenplan een wetenschappelijke of goeddoordachte basis had. In realiteit waren veel doelstellingen het product van Stalins fantasie en kunnen gezien worden als een poging van Stalin om mensen tot het uiterste te drijven.101
De resultaten van het Vijfjarenplan waren op papier indrukwekkend. De industriële productie van vele bedrijven verdubbelde. In het binnenland van de Sovjet- Unie, langs de Wolga, en in de Oekraïne verrezen “giganten”, reusachtige nieuwe industrieën. Zelfs compleet nieuwe steden ontstonden, zoals het bekende Magnitogorsk. De industrialisatie had echter ook een schaduwzijde. Om de fabrieken draaiende te houden en omdat er in de steden meer te verdienen was, vond er een ware exodus van boeren van het platteland richting de steden plaats, die daardoor uit hun voegen barstten. Verder zorgden de ambitieuze doelstellingen ervoor dat men het
98 Priestland, The red flag, 146. 99 Van Ree, Wereldrevolutie, 77. 100 Overy, The dictators, 38-40. 101 Priestland, The red flag, 148.
niet zo nauw nam met de veiligheidsvoorschriften in fabrieken of mijnen. Mijnen stortten in en fabrieken begaven het al snel nadat ze gebouwd waren. Verder werd deze periode gekenmerkt door enorme inflatie. Het geld verloor in een dusdanig rap tempo zijn waarde dat consumentengoederen haast onbetaalbaar waren. Bijna alles ging op de bon.102
De opbouw van het communisme viel samen met een nieuwe rol voor de arbeiders en boeren in de samenleving. De heersende klassen van weleer werden tot “klassenvijanden” bestempeld en zij raakten hun bevoorrechte positie kwijt aan de arbeiders en boeren. Arbeiders en boeren profiteerden, met name in de eerst helft van de jaren dertig, van positieve discriminatie in het onderwijs en de partij. Mede hierdoor was de sociale mobiliteit onder de voormalige laagste klassen van de samenleving enorm. Honderdduizenden arbeiders en boeren kregen de kans om carrière te maken, iets waarvan zij daarvoor nooit hadden kunnen dromen. Een gevoel van triomf overheerste daardoor onder hen.103 De allerproductiefste arbeiders, de zogenaamde
Stachanovisten, ontvingen onderscheidingen, medailles, hogere salarissen en premies. Bovendien toerden zij als sterren door de Sovjet-Unie. De voordelen voor de arbeiders en boeren hielden hier nog niet op. Zo maakten de traditionele machtsverhoudingen, waaronder in het leger en in de fabrieken, plaats voor een systeem waarin generaals en directeuren hun taken moesten vervullen bij gratie van de soldaten en arbeiders. Tot slot werd er een enorm stelsel van allerlei sociale voorzieningen en verzekeringen in het leven geroepen om de arbeiders en boeren een minimale bestaanszekerheid te kunnen bieden.104
Het Sovjetmodel als ijzersterk alternatief
De Sovjet-Unie leek de oplossing gevonden te hebben voor veel van de sociale en economische problemen van het Westen. Terwijl in Nederland de economische crisis van de jaren dertig een zware tol eiste, leek er in de Sovjet-Unie geen rem te zitten op de economische groei. In Nederland kon ruim twintig procent van de beroepsbevolking geen werk vinden, in de Sovjet-Unie had men een tekort aan arbeiders. Het is daarom niet verwonderlijk dat velen het alternatieve economische model van de Sovjet-Unie
102 Van Ree, Wereldrevolutie, 80-81. 103 Van Ree, Wereldrevolutie, 82. 104 Suny, The Soviet experiment, 252;
als een bewonderenswaardig alternatief zagen.105 Ook op sociaal gebied leek de
Sovjet-Unie Nederland voorbijgestreefd. De beperkte overheidssteun voor werklozen in het Nederland, viel in het niet bij het uitgebreide systeem van sociale voorzieningen en verzekeringen in de Sovjet-Unie.106 Voor werklozen in Nederland zat er volgens de
VVSU dan ook niets anders op dan het voorbeeld van de Sovjets te volgen: “De
Werkelooze hier [cursief in origineel; RvdA] heeft geen enkel perspectief in het
kapitalisme. Hij verpaupert en gaat onder in misère, tenzij hij toont iets te hebben geleerd van de arbeiders in de Sovjetwereld.”107 Het sociaaleconomisch model van de
Sovjet-Unie was zodoende niet alleen een bron van inspiratie en verbeelding, maar gold ook regelmatig als een voorbeeld voor de Nederlandse samenleving.
De berichtgeving over het sociaaleconomisch model van de Sovjet-Unie is samen te vatten in een aantal deelthema’s. Allereerst analyseer ik het beeld dat de VVSU had van het economisch model van de Sovjet-Unie, bestaande uit de planeconomie en de collectieve landbouw, en in hoeverre dit model kon dienen als een voorbeeld voor de Nederlandse economie. Vervolgens behandel ik de sociale thema’s binnen de Sovjet-Unie, namelijk: de (sociale) voorzieningen en verzekeringen voor arbeiders, de broederlijkheid en geestdrift van de arbeiders, en de disciplinering en rehabilitatie. Ook in dit hoofdstuk komt aan bod in hoeverre deze praktijken als voorbeeld voor Nederland moesten gelden.
“De cijfers zingen een triomflied!”108
In de publicaties van de VVSU vormde de planeconomie van de Sovjet-Unie een van de belangrijkste thema’s. In vrijwel iedere uitgave werd er melding gemaakt van de successen van het alternatieve economisch model. De VVSU putte hoop en inspiratie uit de successen van de planeconomie – deze betekende immers dat er een alternatief was voor de grillen van de vrijemarkteconomie. De beschrijvingen van de Sovjeteconomie gingen vaak gepaard met eindeloze opsommingen van ongeëvenaarde productiecijfers. Deze werden vaak in perspectief geplaatst met productiecijfers uit het verleden om zo de ongekende snelheid van de groei van de
105 Piet de Rooy, Republiek van rivaliteiten. Nederland sinds 1813 (Amsterdam 2005) 184. 106 Blom en Lamberts, Geschiedenis van de Nederlanden, 350.
107 VVSU, “DE WEG NAAR HET LEVEN. Sprookjes der Werkelijkheid” in Feiten uit de Sowjet-Unie 12
(januari 1933) 42.
108 VVSU, “DE CIJFERS ZINGEN….. Dáártegen is de oorlogsdreiging gericht!” in Feiten uit de Sowjet-
productie te benadrukken. Zo beschreef de delegatie van de VVSU die in 1931 op bezoek was in een schoenenfabriek te Rostov aan de Don: “In 1927 maakte men 460 paar schoenen en laarzen per dag, dit cijfer steeg voortdurend en thans was het niet minder dan 30.000 per dag, terwijl de produktie in 1932 tot 50.000 paar zal worden opgevoerd.”109 Twee jaar later klopte er opnieuw een delegatie van de VVSU aan de
deur bij een fabriek in Rostov aan de Don. Deze constateerde eveneens dat de productiecijfers ongekende hoogten bereikten: “Men produceert hier per jaar voor 210 millioen roebel landbouwmachines; slapte is hier onbekend. Men doet geweldig zijn best om de productie op te voeren; de Sowjet-Unie staat in de productie van landbouwmachines aan de spits.”110 Het gelijk van de planeconomie leek bewezen.
In tegenstelling tot in de kapitalistische wereld, hoefde men in de Sovjet-Unie geen rekening te houden met individuele belangen, zoals grondbezit. De economische planning kon daarom geheel op rationele wijze geschieden. De grenzen van de Sovjeteconomie werden niet bepaald door de plannen of bezittingen van kapitalisten, maar door de benodigdheden voor de opbouw van het socialisme. De bezoeken van de VVSU aan enkele van de eerdergenoemde “giganten”, zoals de stuwdam Dneprostroj, waar de stad Zaporož’e in aanbouw was, en de hoogovens van Magnitogorsk, bewezen definitief de ongekende potentie van de planeconomie. Zo schreef een delegatie van de VVSU, die in 1932 naar de stuwdam Dneprostroj ging het volgende: “Wie Dnjepostroi heeft gezien, voor die is het een vaststaand feit, dat de Sowjet-Unie aan den spits staat van den menschelijken vooruitgang.”111 Ook Gerard
van het Reve, die in 1934 uitgebreid verslag uitbracht van zijn bezoek aan Magnitogorsk kwam tot een zelfde conclusie: “Wie Magnitogorsk gezien heeft, kan aan de overwinning van de socialistische productiewijze nooit meer twijfelen.”112
Ook stak de VVSU de loftrompet over het feit dat er op papier geen werkloosheid in de Sovjet-Unie bestond. Aangezien in Nederland een vijfde van de beroepsbevolking op straat stond, mag de verwondering over de werkgelegenheid in de Sovjet-Unie geen verrassing zijn. Tegenover de krimpende economieën in het Westen, presenteerde de Sovjet-Unie enorme groeicijfers en was er een “nijpend
109 VVSU, 5500 K.M. door de Sowjet-Unie, 30.
110 Mutsaers, Een katholiek arbeider in de Sowjet-Unie, 13.
111 VVSU, “Twaalf dagen door de Oekraine” in Feiten uit de Sowjet-Unie 12 (januari 1933) 27.
112 Gerard Vanter, “Het Wonder van Magnitogorsk. REISINDRUKKEN EN AANTEEKENINGEN” in
gebrek aan geschoolde arbeiders”.113 Ook in dit geval leek het gelijk van de
planeconomie bewezen te zijn. Zo constateerde ook de eerdergenoemde katholieke textielarbeider J. Mutsaers, die met een delegatie van de VVSU kwam kijken naar de bouw van woningen in Bakoe, in het huidige Azerbeidzjan. Mutsaers verbaasde zich eerst over het feit dat er een vrouw aan het hoofd stond van de bouw, vervolgens concludeerde hij: “Het grootste verschil tusschen het werk hier en in Holland is toch, dat er hier duizenden bouwvakarbeiders te kort zijn!” Vervolgens contrasteerde hij de situatie in de Sovjet-Unie met die in Nederland: “En hoe is het bij ons?”114
De VVSU was minder enthousiast over de collectivisering van het boerenland in de Sovjet-Unie. Of althans, er werd veel minder melding van gemaakt dan van de industrialisatie. Dit kan enerzijds het resultaat zijn van de overname van de prioritering van de Sovjet-Unie, die zelf ook meer waarde hechtte aan de arbeiders en de industrie dan aan de boeren en het platteland. Anderzijds kan het zijn omdat aanvankelijk de resultaten van de collectivisatie ietwat tegenvielen en het proces gepaard ging met enorme golven van verzet.115 Het was daarom niet in het belang voor de campagne
die men voor de Sovjet-Unie voerde om uitgebreid de situatie op het platteland te beschrijven. Hoe dan ook, de berichtgeving die er in de publicaties van de VVSU was over collectieve boerderijen was louter positief. Zo gaf deze nieuwe vorm van landbouw boeren eindelijk toegang tot de modernste apparatuur en leverde het de boeren meer welvaart dan ooit tevoren op. De boeren zouden een schappelijk loon krijgen en voldoende te eten hebben. In een van de weinige berichten over een bezoek van een kolchoz, in dit geval in 1933 bij een tuindersbedrijf in Tbilisi, Georgië, stelde de VVSU vast dat de geruchten die de ronde deden over honger in de Oekraïne onzin zouden zijn: “De kolchosboeren leven allen zeer tevreden.”116 De VVSU merkte op dat
het systeem van grootschalige landbouw, waarvan de oogsten beheerd werden door de staat, te prefereren was boven het produceren voor de markt: “Hier zien we al het grote verschil met ons land. Hier gaat de groente door verschillende handen voor het van de producent is gekomen bij de consument. Dit heeft tot gevolg dat het door de
113 Mutsaers, Een katholiek arbeider in de Sowjet-Unie, 13. 114 Mutsaers, Een katholiek arbeider in de Sowjet-Unie, 11. 115 Suny, The Soviet experiment, 239-243.
consument duur betaald moet worden, omdat ieder er op uit is, zooveel mogelijk winst te maken.”117
Dat het economisch model van de Sovjet-Unie in staat was om ongekende prestaties te leveren, stond voor de VVSU buiten kijf. Het model leek bovendien de toekomst te vormen voor economieën wereldwijd, dus ook in Nederland. In een aantal publicaties kwam duidelijk naar voren dat ook in Nederland het Sovjetmodel zou moeten worden toegepast, zoals een delegatie van de VVSU die in mei 1932 naar de Sovjet-Unie afreisde: “Er is geen twijfel mogelijk aan het feit, dat er hier sprake is van een superieure productiewijze, die in alle opzichten [cursief in origineel; RvdA] verkiezelijk is boven de kapitalistische productiewijze.”118 Een andere delegatie die
later dat jaar naar de Sovjet-Unie afreisde had nog wel oog voor de tekortkomingen van het Sovjetmodel, zoals de nogal achterlijke wijze waarop er textiel werd geproduceerd. Echter, men zag in dat het model van de Sovjet-Unie de toekomst had. Het grote verschil tussen de Sovjet-Unie en Nederland was volgens deze delegatie dat men “daar zich omhoogwerkt naar een betere toekomst, terwijl in de kapitalistische landen er voor de arbeiders geen ander perspectief is dan de ondergang in het pauperisme, tenzij het voorbeeld van de Russische arbeiders wordt gevolgd.”119 In een
aantal andere gevallen bleef de berichtgeving beperkt tot een opsomming van productiecijfers, met hier en daar een kritische noot over de werkloosheid in Nederland. Over de superioriteit van de socialistische productiewijze bestond echter geen twijfel.
Het sociale vangnet en voorzieningen
In Nederland zou men nog twee decennia moeten wachten tot de opbouw van de verzorgingsstaat, maar in de Sovjet-Unie in de jaren dertig had men al een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid opgezet. Ook de primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden van arbeiders in de Sovjet-Unie zagen er vele malen beter uit dan de vaak trieste situatie in Nederland. Het is daarom niet verwonderlijk dat de VVSU tot de conclusie kwam dat de arbeider in de Sovjet-Unie het beter voor elkaar had dan de arbeider in Nederland: “De arbeiders hebben hier meer dan bij U op het stuk van
117 C. Borst, “Wat ik in Tiflis zag. HOE WERKT EEN COLLECTIEF TUINDERSBEDRIJF” in Rusland
van heden 5 (3 februari 1935) 11.
118 B. Cozijn, “MET DE NATHANS-GROEP NAAR DE SOWJET-UNIE” in Feiten uit de Sowjet-Unie 6
(juli 1932) 10-11.
sociale verzekering en arbeidsvoorwaarden: (…) goede loonen, die iedere arbeider een redelijk bestaan waarborgen.”120
De VVSU verheugde zich regelmatig over de hoeveelheid sociale voorzieningen en verzekeringen voor arbeiders in de Sovjet-Unie. Zo hadden zij toegang tot allerlei uitkeringen en subsidies, waaronder diverse pensioenregelingen, arbeidsongeschiktheidsuitkeringen, tandartsverzekeringen, en subsidies voor studies en kinderopvang. Het leidde er volgens de VVSU toe dat de arbeiders een betrekkelijk zorgeloos bestaan konden leiden. De situatie waarin de staat zich volledig ontfermde over alle aspecten van het leven van de arbeiders, sprak de Vereniging aan: “De Russische arbeider heeft het voordeel boven de arbeider in een z.g. kapitalistisch land, dat hij zijn geheele verdienste kan opgebruiken, zonder genoodzaakt te zijn hiervan te sparen. Hij behoeft niet te zorgen voor een spaarpotje bij event. ziekte, werkeloosheid of ouderdom, om zijn kinderen te laten studeeren of een eigen huisje te koopen. De staat verzorgt hem bij wijze van spreken van de wieg tot het graf.”121
De primaire arbeidsvoorwaarden zagen er in de Sovjet-Unie ook een stuk rooskleuriger uit dan in Nederland. Hoewel de VVSU het bestaan van loonverschillen in de Sovjet-Unie betreurde, kwam men tot de conclusie dat iedereen met het loon dat hij of zij verdiende rond zou moeten kunnen komen. Zeker wanneer men bedenkt dat de staat vaak bijsprong wanneer arbeiders niet genoeg geld hadden. Ook genoten de Sovjetarbeiders veel meer vrije dagen dan de Nederlandse arbeiders. Zo concludeerde de VVSU dat de arbeiders in de Sovjet-Unie “een totaal van ‘91 vrije
dagen’ [hadden; cursief in origineel; RvdA], waardoor het totaalaantal werkuren per
arbeider in de Sovjet-Unie gemiddeld neerkomt op 1918 uur. Wanneer men daarbij een vergelijking maakt met de werkuren over een vol jaar bij onze tramdiensten (…) dan geeft dit beeld een aanmerkelijk verschil van 482 uren.”122 In Nederland werkte
een gemiddelde tramarbeiders volgens de VVSU dus op jaarbasis 482 uur meer dan een vergelijkbare arbeider in de Sovjet-Unie. Deze uitspraak zegt iets over de productiewijze van de Sovjet-Unie. Hoewel men in de Sovjet-Unie dus veel meer vrije dagen had dan in Nederland, slaagde men er toch in gigantische economische prestaties neer te zetten. Blijkbaar werkte men veel efficiënter.
120 VVSU, 5500 K.M. door de Sowjet-Unie, 18.
121 VVSU, “REISINDRUKKEN. Hollandsche Coöperatie – mannen in de Sowjet-Unie” in Feiten uit de