Behalve de collectivisatie en industrialisatie van de Sovjet-Unie, had Stalin nog een ander groot project met zijn land voor ogen: het verheffen van het volk. Net zoals er een einde gemaakt moest worden aan de “achterlijkheid” van Rusland en de vroege Sovjet-Unie, moest ook de “achterlijke” bevolking naar een hoger niveau getild worden.139 Het idee van volksverheffing zwierf al enige decennia rond door Rusland
en de Sovjet-Unie, en vormde eveneens een belangrijk onderdeel van Stalins beleid.140 Volgens de marxistisch-leninistische leer was het namelijk van essentieel
belang dat de bevolking naar een hoger plan getild werd. Hierdoor zou het volk in staat zijn het communisme te begrijpen en zich bewust worden van zijn rol bij de opbouw hiervan. Zo zou de volledige medewerking van de bevolking aan de opbouw van het communisme gegarandeerd worden.141 Vooruitgang zou zo dus werkelijkheid worden
in de Sovjet-Unie. De overwinning van de Sovjet-Unie op de achterlijkheid van het land werd daarom warm ontvangen in het kamp van de fellow-travellers en de VVSU.142 In
dit hoofdstuk analyseer ik de hoe de Sovjet-Unie de rol van emancipatiemachine vervulde, aan de hand van drie groepen: arbeiders en boeren, kinderen, en etnische minderheden. Vervolgens analyseer ik de visie van de VVSU op deze ontwikkelingen en in hoeverre deze gezien werden als een toekomstideaal voor Nederland.
De Nieuwe Mens in de Sovjet-Unie
In de Sovjet-Unie zwoer men oorlog tegen alles dat “burgerlijk” was. Niet alleen moest er daarom een einde gemaakt worden aan de burgerlijke samenleving, die in de ogen van de communisten verantwoordelijk was voor de systematische onderdrukking en
139 Peter Fritzsche en Jochen Hellbeck, “The New Man in Stalinist Russia and Nazi Germany” in Michael
Geyer en Sheila Fitzpatrick (eds.), Beyond totalitarianism. Stalinism and nazism compared (Cambridge 2009) 303.
140 In de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond er in Rusland de socialistisch-revolutionaire
beweging van de “Narodniki”. Zij beschouwden de boeren als de revolutionaire klasse die het tsarisme omver zou werpen en streefden ernaar een nieuwe samenleving op te bouwen naar het voorbeeld van de dorpscommunes. De Narodniki waren er echter van overtuigd dat de boeren niet op zichzelf in staat waren revolutie te maken. In een poging hen revolutionair bewustzijn bij te brengen, vertrokken gedurende de jaren zeventig van de negentiende eeuw vele Narodniki naar het Russische platteland, om zich daar bij de boeren te vestigen. Mede vanwege de grote sociale en culturele verschillen tussen de veelal hoogopgeleide Narodniki en de boeren, vonden de oproepen van de Narodniki geen gehoor. Zij werden gedwongen het platteland te verlaten.
141 Suny, The Soviet experiment, 225. 142 Hollander, Political pilgrims, 135.
onderontwikkeling van de bevolking. Ook moest in de Sovjet-Unie een “Nieuwe Mens” ontstaan. De bevrijding en verheffing van het volk van de Sovjet-Unie moest ervoor zorgen dat het volk van dit land een internationale voorhoedepositie innam. De Nieuwe Mens in de Sovjet-Unie diende dus als prototype voor de rest van de wereld. Iedereen, dus ook men in Nederland, zou zich kunnen, zelfs moeten, vormen naar het ideaal van de nieuwe Sovjetmens.143
Hoewel het ideaal van volksverheffing geen nieuw ontwikkeld gedachtengoed was, kreeg de Nieuwe Mens pas echt vorm en betekenis in de Sovjet-Unie onder Stalin. De Nieuwe Mens moest heldendaden verrichten, maar tegelijkertijd zijn kameraden niet uit het oog verliezen. Iedereen had het volgens de communisten in zich om een held te zijn, door zich volledig in te zetten ten behoeve van idealen die het individu overstegen: de samenleving, de mensheid en de loop van de geschiedenis. Voor de Nieuwe Mens was het burgerlijk individualisme taboe. Verder waren de rede – het vermogen om het verloop van de geschiedenis te kunnen begrijpen – en de wil om de socialistische idealen werkelijkheid te maken onherroepelijk verbonden met Stalins ideaal van de Nieuwe Mens. De Nieuwe Mens moest dus niet alleen opgeleid worden om het verloop van de geschiedenis en de toekomst te begrijpen, ook moest hij bewust gemaakt worden van zijn historische taak bij de opbouw van een nieuwe samenleving.144
Educatie en literatuur waren de belangrijkste middelen om dit te bereiken. Bovendien moest de Nieuwe Mens – als teken van kracht en gezondheid – in goede fysieke conditie zijn. Sport moest daarom toegankelijk worden, voor iedereen. Spierkracht was bij de Nieuwe Mens echter ondergeschikt aan de ontwikkeling van culturele interesses. Tot slot moest de Nieuwe Mens in staat zijn de technologie te bedwingen. Niet voor niets werden de meest productieve arbeiders in de Sovjet-Unie rijkelijk beloond. De symbiose van mens en machine, en een collectivistisch en socialistisch bewustzijn, vormden in de Sovjet-Unie de verklaring voor de heldendaden van het proletariaat.145
Het ideaal van de Nieuwe Mens werd de bevolking van de Sovjet-Unie met de paplepel ingegoten. Door middel van opleiding kon er een einde gemaakt worden aan de achterlijkheid, het analfabetisme, religie en bijgeloof, en andere vormen van verzet,
143 Fritzsche en Hellbeck, “The New Man in Stalinist Russia and Nazi Germany”, 305-306. 144 Fritzsche en Hellbeck, ”The New Man in Stalinist Russia and Nazi Germany”, 308-309 145 Fritzsche en Hellbeck, ”The New Man in Stalinist Russia and Nazi Germany”, 319-321.
ingegeven door traditionele machtsverhoudingen en instanties. Ondanks eerdere afwijkende wetgeving, werd in het begin van de jaren dertig basis- en middelbare school verplicht gesteld voor alle kinderen in de Sovjet-Unie. De staat nam ook in dit geval het heft volledig in eigen handen en stelde voor scholen verplichte curricula, schoolboeken en lesmethoden zelf samen. Bovendien groeide het aantal educatieve instellingen en bibliotheken enorm. Op deze manier werd de ideologische opleiding van kinderen verzekerd.146
Het beleid van volksverheffing kreeg met name voet aan de grond bij etnische minderheden in de Sovjet-Unie. Zowel Lenin als Stalin waren ervan overtuigd dat de Russen zich gedurende het tsarisme schuldig gemaakt hadden aan de onderdrukking van etnische minderheden binnen het Russische Rijk.147 Om tegemoet te komen aan
deze onderdrukte volkeren, en om hun historische ontwikkeling een duw in de goede richting te geven, moest het Russisch nationalisme de kop in gedrukt worden en het nationalisme van de etnische minderheden gesteund worden.148 Het
minderhedenbeleid in de Sovjet-Unie, vormgegeven door Stalin, kwam erop neer dat vrijwel alle etnische minderheden de mogelijkheid kregen zich op cultureel vlak te ontwikkelen. Politieke macht kregen zij echter niet en alle separatistische tendensen werden daarom met harde hand neergeslagen. Meer dan culturele autonomie zou Stalin niet toestaan voor andere etnische groepen dan de Russen.149
Dit beleid, gekenmerkt door de slogan “socialistisch van inhoud, maar nationaal van vorm”, hield in dat de niet-Russische volkeren binnen de Sovjet-Unie zich moesten conformeren aan de plannen van de communistische partij, maar dat dit zoveel mogelijk moest gebeuren in de lokale taal en volgens lokale tradities. Scholing in de volkstaal stond hierbij centraal. Maar het beleid bestond onder andere ook uit de ontwikkeling van een eigen alfabet en grammatica voor diverse volkstalen, de vertaling van klassieke werken in deze volkstalen, en de creatie van een eigen territorium voor etnische minderheden om zo hun identiteit te beschermen. Het resulteerde echter
146 Suny, The Soviet experiment, 303.
147 Terry Martin, The affirmative action empire. Nations and nationalism in the Soviet Union, 1923-1939
(Ithaca, NY 2001) 4-7.
148 Lenin en Stalin stelden dat alle volkeren door een onvermijdelijke fase van nationaal bewustzijn
moesten gaan, voordat zij zouden aanbelanden bij het marxistische internationalisme. Nationalisme had dus geen permanent karakter. Door nationale sentimenten zo sterk mogelijk te stimuleren, zouden deze sneller opdrogen en werden volkeren eerder klaargestoomd voor het communisme.
149 Yuri Slezkine, “The USSR as a communal apartment, or how a socialist state promoted ethnic
regelmatig in grootschalige deportaties van etnische groepen richting hun “eigen” Sovjetrepubliek.150
Ondanks het feit dat het ideaal van de Nieuwe Mens als universeel ideaal gezien werd, kreeg lange tijd niet iedereen toegang tot de orde van de Nieuwe Mens. Deze nieuwe orde betekende impliciet het einde van de oude orde. Vrijwel iedereen die deel uitmaakte van deze oude orde werd daarom in de beginjaren van deze politiek buitengesloten. Terwijl arbeiders en boeren bevoorrecht werden, hadden “klassenvijanden” en hun kinderen lange tijd grote moeite om zich te kunnen mengen in de nieuwe samenleving. Zo werd het staatsburgerschap van grote delen van de oude bourgeoisie afgepakt. Bovendien kregen de kinderen van de adel, priesters, handelaren en koelakken bijvoorbeeld geen toegang tot sommige middelbare scholen en universiteiten.151 Tegelijkertijd zorgde de verheffing van de niet-Russen ervoor dat
de Russen naar de achtergrond verdwenen. Niet-Russen genoten aanzienlijke voordelen wat betreft toelating tot de partij en hoger onderwijs, waar vaak zelfs specifieke nationale minderhedenquota golden. Ook waren de Russen het slachtoffer van een grootschalige campagne tegen de Russische cultuur. In een poging om definitief met het tsaristische verleden af te rekenen, werd er onder andere hard opgetreden tegen de Russisch orthodoxe kerk, hetgeen resulteerde in de vernietiging van kerken en kathedralen.152 Bovendien poogde het regime de Russische
geschiedenis zelfs compleet uit het collectief geheugen te wissen. Terwijl niet-Russen hun eigen geschiedenis mochten (en zelfs moesten) doceren, werd de Russische geschiedenis uit het schoolcurriculum geschrapt. In de gemoderniseerde Sovjet-Unie was er geen plaats meer voor overblijfselen uit het tsaristisch verleden.153 Pas
halverwege de jaren dertig werd er een einde gemaakt aan het beleid van positieve discriminatie en kwam de belangstelling voor en bovendien centraalstelling van de Russische cultuur weer terug.154
150 Martin, The affirmative action empire, 177-178; Overy, The dictators, 553-554 151 Fritzsche en Hellbeck,” The New Man in Stalinist Russia and Nazi Germany”, 322. 152 Slezkine “The USSR as a communal apartment”, 434-435.
153 D.L. Brandenberger en A.M. Dubrovsky, “The people need a tsar. The emergence of national
bolshevism as stalinist ideology, 1931-1941” in Europe-Asia Studies 50 (1998) 873-892, aldaar 874- 875.
De inhaalslag van de onderdrukten
“De hele plaats, die de mens in de Sowjet-Unie inneemt, ontwikkelt hem naar alle kanten.”155 Vrijwel alle reizigers van de VVSU waren onder de indruk van het
emancipatoire beleid van de Sovjet-Unie. Niet alleen leken de onderste klassen en onderdrukte groepen in de Sovjet-Unie dezelfde kansen te krijgen als anderen, ze werden zelfs op een voetstuk geplaatst.156 Bovendien konden deze groepen zich in
rap tempo ontwikkelen, met steun van de staat. Zo waren zij in staat zich aan te sluiten bij de rest van de Sovjet-Unie. Progressie en gelijkheid gingen zo hand in hand. In de Sovjet-Unie leken er geen achtergestelden meer te bestaan. Hoewel in Nederland inkomensverschillen in deze periode afnamen en gelijkheid dus toenam, oversteeg de situatie in de Sovjet-Unie iedere verwachting van de VVSU.157 De ontwikkeling van
arbeiders en kinderen was een thema dat ook in Nederland speelde en leidde tot veel opwinding en enthousiasme bij de VVSU. Het feit dat de situatie van achtergestelde etnische minderheden zich niet voortdeed in Nederland, deed niets af aan het enthousiasme bij de VVSU. Sterker nog: het leek het gelijk en de potentie van het socialisme wederom te bevestigen. Bovendien werd de situatie van de etnische minderheden in de Sovjet-Unie geprojecteerd op de situatie van achtergestelde groepen in Nederland, zoals boeren en arbeiders, om zo te kunnen vergelijken.
De bevrijding en ontwikkeling van het proletariaat en de boeren
De ontwikkeling die de boeren en arbeiders in de Sovjet-Unie op intellectueel en cultureel vlak leken door te maken, leidde tot groot enthousiasme bij de reizigers van de VVSU. Heel bijzonder was de snelheid waarmee deze ontwikkelingen zich voortdeden. Immers, Lenin uitte in 1918 vanwege de “achterlijkheid” van het Russische volk nog zijn twijfels over de introductie van het communisme in Rusland.158 De
arbeiders en boeren van de Sovjet-Unie bewezen in de ogen van de VVSU dat zij wel degelijk klaar waren voor het communisme, of althans, zich in rap tempo klaarmaakten. Het contrast tussen de arbeider in de kapitalistische, Nederlandse wereld en in de Sovjet-Unie was volgens de VVSU dat de arbeiders in de communistische staat zichzelf wél ontwikkelden. Behalve de fysieke arbeid die geleverd werd, streefden de
155 Ankersmit, Een maand in de Sowjet-Unie, 26. 156 Caute, The fellow-travellers, 70.
157 De Rooy, Republiek der Rivaliteiten, 169. 158 Suny, The Soviet experiment, 99.
arbeiders ernaar om zichzelf op sociaal, cultureel en intellectueel vlak te ontwikkelen. De Nederlandse arbeiders zouden hun ogen hiervoor sluiten.159
Het contrast tussen een “achterlijke” bevolking vóór de Revolutie en de verfijnde, ontwikkelde indruk die de bevolking van de Sovjet-Unie op de VVSU maakte ten tijde van de reizen, leek het gelijk van het communisme te bewijzen. De eerdergenoemde katholieke arbeider Mutsaers kwam bijvoorbeeld op bezoek bij een kogellagerfabriek in Moskou tot de conclusie dat zonder het communisme de toenmalige productiecijfers absoluut niet gehaald konden worden. Hij stelde namelijk vast dat 70% van de arbeiders die op dat moment werkzaam waren in de fabriek nog nooit van deze industrie gehoord hadden voor ze daar kwamen werken. Bovendien kwam een groot aantal arbeiders van het platteland, voor wie de omgang met machines geheel onbekend was. De uitdaging om van de fabriek een succes te maken was daarom vele malen groter: “Met deze menschen moest men de techniek leeren beheerschen! Vroeger moesten de arbeiders minstens een leertijd van drie jaren doormaken voor ze op een dergelijke fabriek aangenomen werden en de productie, waar men vroeger een half jaar voor noodig had, die levert men thans in één maand.”160
Ook de eerdergenoemde sociaaldemocraat Langedijk, die voor de VVSU een reis naar de Sovjet-Unie maakte, zag het gelijk in van de staatsideologie van de Sovjet- Unie bij de emancipatie van haar bevolking: “De arbeiders zooveel mogelijk kennis bij te brengen is een grote zorg der regeering. Overal in de fabrieken zijn leeszalen en bibliotheken aan te treffen. Soms met meer dan tien duizend banden. Er zijn bijna geen arbeiders meer, die niet kunnen lezen. Vooral te dien opzichte hebben de arbeiders door de revolutie zeer veel gewonnen.”161 De VVSU kwam een aantal jaar later
eveneens tot een lofwaardige conclusie over het communisme in de Sovjet-Unie. Zo stelde de VVSU vast, in het laatst gepubliceerde reisverslag van de vereniging, dat er “respect” opgebracht moest worden voor de culturele ontwikkeling die er gerealiseerd was bij de bevolking van de Sovjet-Unie. De honger van het Sovjetvolk naar lectuur kon volgens de reizigers nauwelijks gestild worden. En dat ondanks de eerdere
159 Ankersmit, Een maand in de Sowjet-Unie, 27.
160 Mutsaers, Een katholiek arbeider in de Sowjet-Unie, 6. 161 Langedijk, Vier weken in de Sowjet-Unie, 23.
achterlijkheid van de bevolking: “Bedenk daarbij eens lezers, dat 20 jaren geleden het volk van Rusland nog uit 80% analfabeten bestond.”162
Een ander belangrijk onderdeel van de emancipatie van boeren en arbeiders voor de VVSU was het grote aantal faciliteiten dat voor de arbeiders beschikbaar was gesteld om zichzelf op geestelijk vlak te ontwikkelen. Vooral hoeveel hier gebruik van gemaakt werd, leidde tot veel bewondering bij de reizigers van de vereniging. Zo viel het een delegatie, die in 1931 op doorreis was in Stalingrad, op dat er bijzonder veel clubgebouwen aanwezig waren in de stad, maar het viel hen vooral op hoeveel “roode hoeken” er waren. Hier waren “boeken, brochures en kranten etc. in ruime mate voorhanden”. Hier werd volgens de delegatie “gretig gebruik van gemaakt”.163 Ook een
latere delegatie kwam in 1934 tot een vergelijkbare conclusie: “Er zijn vele kultuurpaleizen, waar de arbeiders de volle gelegenheid hebben zich op geestelijk gebied te ontwikkelen. Overal zagen wij hoe de arbeiders zich voor lektuur op allerlei gebieden interesseren, en welk een drang er bestaat zich te ontwikkelen.”164
Met name de drang die het volk van de Sovjet-Unie in de belevenis van de VVSU zelf voelde om zich te ontwikkelen, was een veelvuldig terugkerend thema in de publicaties van de verenging. Heleen Ankersmit viel het bijvoorbeeld ook op dat de arbeiders van de Sovjet-Unie zich zo sterk interesseerden voor de nieuwe situatie van hun land: “En dan de politieke scholing! Arbeider en boer interesseren zich hevig voor het 5-jarenplan, dat zij zelf helpen opbouwen; voor de sociale en politieke vragen van het land, maar ook voor internationale vraagstukken. Zie in de tram, in de trein: staande lezen ze de krant.”165 In latere publicaties van de VVSU raakte de vereniging eveneens
onder de indruk van de ontwikkelingsdrang van de arbeiders van de Sovjet-Unie. Zo ging men in 1932 op bezoek bij het Museum van Russische Kunst in Moskou, waar zij naar eigen zeggen verdrongen werden door het grote aantal arbeiders dat er aanwezig was. Niet alleen zegt dit iets over de interesse van arbeiders voor geschiedenis en kunst, maar ook iets over het niveau van de welvaart in de Sovjet-Unie. Men had namelijk de tijd en het geld om een bezoek te brengen aan een museum.166 Hoewel
verwijzingen naar arbeiders in Nederland vrijwel ontbraken, kan de opwinding over
162 Is. van Loen, “REISINDRUKKEN door Is. van Loen. 4. Utopieën, die werkelijkheid werden” in
Rusland van heden 5 (1938).
163 VVSU, 5500 K.M. door de Sowjet-Unie, 22.
164 VVSU, “Verklaring van de Hollandsche delegatie!” in Rusland van heden 21 (9 december 1934) 5. 165 Ankersmit, Een maand in de Sowjet-Unie, 27.
166 B. Cozijn, “MET DE NATHANS-GROEP NAAR DE SOWJET-UNIE” in Feiten uit de Sowjet-Unie 6
deze drang tot zelfontwikkeling toch gezien worden als een vorm van impliciete kritiek op de toestand in Nederland. Blijkbaar miste de VVSU dergelijke toewijding bij de Nederlandse arbeiders. De verbazing en opwinding zouden immers niet zo groot zijn als de situatie in Nederland vergelijkbaar was met die in de Sovjet-Unie.
Niet alleen de arbeiders werden in de Sovjet-Unie naar een hoger niveau getild, ook de boeren profiteerden van de nieuwe situatie. Zo viel ook de VVSU op. Desondanks kregen de boeren van de Sovjet-Unie, net als in het geval van het sociaaleconomisch model van het land, minder aandacht dan de arbeiders in de publicaties van de Vereniging. Heleen Ankersmit beschreef de situatie op het platteland in de Sovjet-Unie wel uitgebreid. Zo stelde Ankersmit dat er vanwege de ontwikkeling van en voorzieningen voor de boeren een einde kwam aan hun archaïsche productiewijze: “De arbeid van de boer is nu ook technisch. De industrialisatie van de landbouw heeft plaats. De boer moet de chemie der meststoffen kennen, enz., de biologie voor plant en dier, die hij kweekt; aardkunde, natuurkunde en technische kennis hebben van de machine.” De Sovjetboeren schakelden niet alleen over op moderne productiewijzen, ook hun intellectuele ontwikkeling nam grote sprongen: “De grote colchossen hebben al laboratoria, vliegmachines, cultuurpark; de colchos heeft in de winter cultuurcursussen, voorlezingen enz. (…) Zij [de boeren;