“Er bestaat absoluut geen tegenstelling tussen de democratie van de Sovjet-Unie en het gebruik van dictatoriale macht door individuen”, aldus Lenin in 1918.177 Het
onderscheid tussen dictatuur en democratie was vaag, of leek zelfs niet te bestaan in de Sovjet-Unie. De bolsjewieken schuwden het gebruik van geweld of dwang absoluut niet bij de verwezenlijking van hun idealen, maar zij slaagden erin dit te verantwoorden door te claimen te streven naar een vreedzaam en democratisch ideaal. Autocratie en democratie hoefden elkaar in de Sovjet-Unie niet uit te sluiten. Juist deze combinatie, van een slagvaardige autoritaire staat met een ogenschijnlijk verregaande participatiedemocratie, oefende een grote aantrekkingskracht uit op de fellow- travellers en de VVSU.178 In dit hoofdstuk geef ik eerst een overzicht van het politieke
model van de Sovjet-Unie en hoe dit tot stand kwam. Vervolgens analyseer ik de visie van de VVSU op het politieke model van de Sovjet-Unie en geef ik aan in hoeverre het Sovjetmodel als voorbeeld zou moeten dienen voor het Nederlandse politieke stelsel.
De vervlogen hoop op democratie
De bolsjewistische machtsovername beloofde democratie te brengen aan het volk van Rusland, dat eeuwenlang niets anders dan tsaristische autocratie had gekend. Het bleek echter een loze belofte. Een verkiezingsnederlaag in 1918 en de Burgeroorlog die na de Oktoberrevolutie volgde, leidden ertoe dat de nieuwgevormde staat in rap tempo overschakelde op de oorlogsstand. De nieuwe staat werd autoritair, centralistisch en was bereid om alles te doen om haar vijanden uit de weg te ruimen. Dat zou de komende decennia grotendeels zo blijven. Het autoritaire karakter van de Sovjet-Unie was niet alleen het resultaat van de moeilijkheden die men kende na de Oktoberrevolutie, maar zat ook besloten in de bolsjewistische ideologie. Deze ideologie wees alle andere politieke stelsels af, waaronder de parlementaire democratie, en plaatste bovendien de macht bij de zogenaamde “revolutionaire voorhoede”. Deze ideologisch gemotiveerde groep kaders was van mening dat men het ultieme gelijk in pacht had en “in opdracht van de tijd” handelde, waardoor alle
177 Lenin in Overy, The dictators, 54. 178 Aarsbergen, Verre paradijzen, 18.
terreur en ellende jegens tegenstanders van de opbouw van een communistische staat in hun ogen gerechtvaardigd was. Het fundament voor een dictatuur was gelegd.179
De dictatuur werd in de jaren na de Burgeroorlog verder uitgebreid. Allereerst werden alle groepen die niet tot het proletariaat of de boeren behoorden uitgesloten van politieke macht. Hiertoe behoorden onder andere de bourgeoisie en de tegenstanders uit de Burgeroorlog. Vervolgens werd de regeringsvorm verder aangepast naar een eenpartijstelsel, waarna alle rivaliserende politieke partijen verboden werden. Nadat er op deze manier afgerekend was met externe vijanden, waren de interne vijanden van Lenin en Stalin aan de beurt. Lenin en Stalin waren van mening dat de Sovjet-Unie zowel door binnen- als buitenlandse vijanden bedreigd werd en dat eenheid binnen de partij een vereiste voor het land was om te kunnen overleven. Voor Lenins dood in januari 1924 zou er nog geen einde gemaakt zijn aan de strubbelingen binnen de partij. Na het wegvallen van Lenin stond Stalin op als voorman van de partij en slaagde erin intern verzet tegen zijn politiek in de partij te breken. Het betekende (uiteindelijk letterlijk) het einde van een aantal kopstukken van de Oktoberrevolutie. Stalin bleef als een van de weinige “oude bolsjewieken” over aan de top van de partij.180
Volgens de eerste formele grondwet van de Sovjet-Unie van 1924 was het land een parlementaire staat, waarbij de leden van de regering zowel direct als indirect door het volk gekozen werden. Het was echter een zeer beperkte vorm van democratie: stemmen was toegestaan, maar een alternatief voor de communistische partij was er in de Sovjet-Unie niet. Het volk stemde rechtstreeks voor het Congres van de Sovjets, dat op zijn beurt het ruim 500 leden tellende Centraal Uitvoerend Comité samenstelde. Het Centraal Uitvoerend Comité bestond uit twee kamers: enerzijds de Sovjet van de Unie, die de gehele staat vertegenwoordigde, en de Sovjet van de nationaliteiten, die bestond uit gedelegeerden van de belangrijkste etnische groepen in de Sovjet-Unie. Het Congres van de Sovjets stemde voor de leden van het Presidium, wiens president het staatshoofd werd, en stemde voor de leden van de Raad van Volkscommissarissen, wiens voorzitter de premier van het land werd.181
In 1936 claimde Stalin dat de opbouw van het socialisme, de voorlaatste historische fase voor men volgens Marx bij het communisme aankwam, voltooid was.
179 Suny, The Soviet experiment, 68-69.
180 Suny, The Soviet experiment, 139; Van Ree, Wereldrevolutie, 72-75. 181 Overy, The dictators, 54 en 61.
Hij vierde deze vooruitgang door een nieuwe grondwet in te voeren, die nogmaals het parlementaire karakter van de staat zou bevestigen. Het Congres van de Sovjets werd omgedoopt tot de Opperste Sovjet, maar het tweekamerstelsel bleef behouden.182 Een
belangrijk onderdeel van deze nieuwe grondwet was dat er een einde gemaakt werd aan de bevoorrechting van de arbeidersklasse door algemeen en gelijk kiesrecht in te voeren.183 Het leverde de bevolking echter niet meer macht op, waardoor de
uitbreiding van het kiesrecht niet meer was dan een papieren recht. Stalin stond niet toe dat er aan zijn macht getornd werd.184
Stalins positie in het bestuurlijk stelsel was opvallend. Stalin was namelijk secretaris-generaal van de communistische partij in de Sovjet-Unie. Dit was beslist niet de hoogste positie in het land en dus hoefden het Presidium en de Raad van Volkscommissarissen op papier de lijn van Stalin niet altijd te volgen. In werkelijkheid was dit wel het geval. De secretaris-generaal was verantwoordelijk voor alle administratieve zaken, alsmede voor de benoemingen op bestuursposten en voor de lidmaatschappen en royementen van partijleden. Vanuit deze sleutelpositie binnen de partij wist Stalin zijn macht uit te breiden.185 Bovendien slaagde Stalin erin een unie te
creëren tussen staat en partij – alle ambtenaren in de Sovjet-Unie moesten lid zijn van de communistische partij. Zo werden potentiële tegenstanders uit het ambtenarenapparaat geweerd. Verder wist Stalin telkens als winnaar uit de strijd te komen bij machtstwisten binnen de partij en slaagde er vervolgens in al zijn tegenstanders uit de weg te ruimen en hem gunstig gezinde figuren op belangrijke posities te plaatsen. Bij degenen die overgebleven waren dwong hij respect af en boezemde hij angst in. Het gevolg hiervan was dat het politieke bestel van de Sovjet- Unie zijn functie begon te verliezen, de lijn van Stalin werd immers altijd gevolgd. Het Centraal Uitvoerend Comité kwam minder en minder samen, en bijeenkomsten waren vaak niets meer dan een applausrondje voor Stalin. De communistische partij viel ten prooi aan Stalin.186
De staatsvorm van de Sovjet-Unie was niet te vergelijken met een parlementaire en liberale democratie in het Westen. Toch had Stalin wel degelijk het idee aan het hoofd van een democratie te staan, een die zelfs superieur was aan de Westerse
182 Overy, The dictators, 61.
183 Suny, The Soviet experiment, 274. 184 Van Ree, Wereldrevolutie, 82-83. 185 Suny, The Soviet experiment, 235. 186 Overy, The dictators, 64-65.
democratie. In het Westen werd democratie volgens Stalin namelijk gekenmerkt door stroperige besluitvorming, een gebrek aan eenheid en een heersende klasse die vooral in eigenbelang handelde. De communistische partij van de Sovjet-Unie vertegenwoordigde in de ogen van Stalin het gehele volk van het land. Andere partijen zouden daarom niet nodig zijn. Zij zouden alleen maar verdeeldheid zaaien. Een autoritaire eenpartijstaat en een democratie konden dus hand in hand gaan.187
Fascinatie voor Sovjetpolitiek
Hoewel de democratische idealen van het land haaks stonden op de realiteit in de Sovjet-Unie, leken veel van de fellow-travellers en de leden van de VVSU Stalins mening te delen: een eenpartijstaat en een democratie sloten elkaar niet uit. De partij en de staat vormden in de Sovjet-Unie de belichaming van het volk. Iedere handeling van de staat of partij was daarom vanzelfsprekend in het belang van het volk. Deze regeringsvorm leek het juiste voorbeeld te geven van hoe een overheid zou moeten optreden. In slechts anderhalf decennium slaagde de nieuwe staat er namelijk in om het tsaristische Rusland uit het slop te trekken en er een communistische staat voor in de plaats te brengen. Het leek erop alsof het proletariaat werkelijk aan de macht was in de Sovjet-Unie.
De publicaties van de VVSU worden daarom gekenmerkt door lof over het politieke systeem van de Sovjet-Unie. De berichtgeving van de VVSU over het politieke model is terug te brengen tot een aantal thema’s. Ten eerste behandel ik de visie van de VVSU op de zorgzame en slagvaardige rol van de overheid, vervolgens komt het democratisch gehalte van de Sovjet-Unie aan bod. Tot slot behandel ik de verhouding tussen kerk en staat en het antireligieus beleid van de Sovjet-Unie.
Een daadkrachtige en zorgzame overheid
Gedurende de late jaren twintig en vroege jaren dertig groeide de bureaucratie in de Sovjet-Unie in hoog tempo. Veel activiteiten die voorheen aan de markt werden overgelaten, zoals voedselvoorziening, werden overgenomen door de staat. Bovendien kon deze overheid, vanwege een gebrek aan oppositie, slagvaardig optreden wanneer nodig.188 Dit in tegenstelling tot Nederland, waar de overheid zich
187 Overy, The dictators, 58.
terughoudend opstelde en de politieke cultuur gekenmerkt werd door uitvoerig overleg.189 Het contrast voor de reizigers van de VVSU was daarom bijzonder groot.
Wanneer de regering van de Sovjet-Unie besloten had een bepaalde richting op te gaan, kon men direct doorpakken. Dat stelde ook de sociaaldemocraat Langedijk vast toen hij op bezoek was bij een aan een fabriek verbonden school en kinderopvang. Hij verbaasde zich over de toepassing van communistische lesmethoden: “Meer dan ergens anders valt hier de goed beredeneerde en doortastende politiek der Russische communisten op tegen de halfslachtigheid van de politiek onzer sociaal-democratische partijen. Hier weet men, dat de jeugd de toekomst is, voedt haar op in den geest van het socialisme en in haat tegen het kapitalisme.”190 De superioriteit van de Sovjet-Unie
leek wederom te zijn bewezen.
Behalve de slagvaardigheid van de Sovjetregering, leidde ook diens actieve en zorgzame houding tot grote bewondering. Dit is overigens voor een deel in lijn met het eerdergenoemde enthousiasme van de VVSU over de sociale voorzieningen en over de volksverheffing in de Sovjet-Unie. Zo kwam in 1933 een delegatie op bezoek bij een kogellagerfabriek in Moskou en verwonderde zich over de voorzieningen die de staat trof voor de opvang en opleiding van kinderen bij de fabriek:191 “De speelzalen
leken op speelgoedwinkels, alles is er aanwezig. Wij allen zijn er van overtuigd, dat er ontzaglijk veel voor de kinderen wordt gedaan en op uitstekende wijze. Het beste, het allerbeste van wat men heeft acht men juist nog goed genoeg voor de kinderen. Het
is typeerend voor het Sowjet-bewind, dat het zooveel zorg draagt voor het komende geslacht [eigen cursief; RvdA].”192
Deze zorgzame houding van de overheid trof de VVSU ook aan waar het het zorgstelsel betrof. Tijdens haar doorreis in de Sovjet-Unie in 1931 stopte een delegatie van de VVSU bij een ziekenhuis en een aantal sanatoria, die gefinancierd werden door de overheid. Dat was volgens de VVSU een goede zaak, want ziektebestrijding zou namelijk een gemeenschapstaak moeten zijn. Dit was in Nederland nog niet het geval, maar in de Sovjet-Unie gelukkig al wel: “Het is juist het mooie van het bestuur der Sowjets, dat zij deze taak zoo goed begrijpt.” Uit de gesprekken met de arbeiders die
189 Blom en Lamberts, Geschiedenis van de Nederlanden, 350. 190 Langedijk, Vier weken in de Sowjet-Unie, 21.
191 Het gaat in dit geval naar alle waarschijnlijkheid om dezelfde kogellagerfabriek als de fabriek die J.
Mutsaers bezocht, zoals beschreven in het vorige hoofdstuk.
192 VVSU, “Hoe leven en werken de arbeiders? Indrukken van de Mei-delegatie” in Rusland van heden
aanwezig waren in de sanatoria kwam naar voren dat het in de Sovjet-Unie vanzelfsprekend was dat de staat zorg droeg voor verpleging. Hier werd het contrast voor de delegatie duidelijk tussen de situatie in Nederland en de situatie in de Sovjet- Unie: “In de wereld waarin wij werden opgevoed gaat ziekte gepaard met ellende en financieele zorgen.193 Hier is het een staatsbelang te zorgen dat de arbeiders gezond
zijn, of althans, zoogoed mogelijk worden….”194 Nederland diende een voorbeeld te
nemen aan de betere situatie in de Sovjet-Unie.
Is de Sovjet-Unie democratisch?
Hoewel in de Sovjet-Unie “de dictatuur van het proletariaat” de geldende staatsvorm was, was de staat volgens de VVSU geenszins dictatoriaal. Veelvuldig probeerde de VVSU de lezers van haar publicaties ervan te overtuigen dat de Sovjet-Unie wel degelijk een democratische staat was. Vanwege de angst in de Westerse wereld voor de revolutionaire en expansionistische plannen van de Sovjet-Unie, is het niet vreemd dat de VVSU haar uiterste best deed de Sovjet-Unie voor te laten komen als een democratische staat. Op deze manier werd de Sovjet-Unie afgeschilderd als “een van ons”, als onderdeel van de democratische wereld. Niet alleen was dit een manier om de angst voor het land weg te nemen bij mensen, het droeg ook bij aan de erkenning en acceptatie van de Sovjet-Unie – een kwestie waar de VVSU zich altijd hard voor maakte. Of de VVSU werkelijk wist hoe de besluitvorming in de Sovjet-Unie werkte, is niet te zeggen. Wel is duidelijk dat men de dictatuur afwees en de op papier bestaande democratische idealen van de Sovjet-Unie deelde.
De Sovjet-Unie was volgens de VVSU niet alleen democratisch, de staatsinrichting was zelfs nóg democratischer dan die van Nederland. Zo stelde VVSU- lid Cozijn, die in het voorjaar van 1932 naar de Sovjet-Unie afreisde, dat in Nederland “een handvol bankiers en grootkapitalisten” het handelen van politici bepaalde.195 Het
feit dat er eens per vier jaar een stembiljet mocht worden ingevuld zou hier niets aan veranderen. In de Sovjet-Unie leek men Nederland voorbijgestreefd, want volgens Cozijn was het Sovjetsysteem “de meest-democratische staatsvorm [cursief in origineel; RvdA]” die ooit bestaan had. Dit kwam volgens Cozijn namelijk door het
193 Opvallend hierbij is het gebruik van het woord “werden” en dus van de verleden tijd. Dit kan erop
wijzen dat de VVSU de situatie in de Sovjet-Unie daadwerkelijk als een nieuwe wereld beschouwde.
194 VVSU, 5500 K.M. door de Sowjet-Unie, 34-35.
195 B. Cozijn, “MET DE NATHANS-GROEP NAAR DE SOWJET-UNIE” in Feiten uit de Sowjet-Unie 6
uitgebreide systeem van raden, de sovjets, die de toegang van de massa tot politieke besluitvorming mogelijk maakte. Nergens anders ter wereld kon de massa zo haar stem laten horen. Hoewel de overheid de uiteindelijke bevoegdheid had om beslissingen te nemen op vrijwel alle sociale, politieke en economische gebieden, berustten deze beslissingen dus altijd op de wil van de massa. De staat vertegenwoordigde op deze manier niet alleen de massa, de staat belichaamde de massa.196
Cozijn worstelde echter wel met het begrip “proletarische dictatuur”. Kon er wel een democratie bestaan in een staatsvorm die op papier te boek stond als een dictatuur? Om tot een oplossing te komen stuurde Cozijn aan op een andere interpretatie van het begrip “dictatuur”. Van een klassieke dictatuur, waarin een alleenheerser met haast onbegrensde macht het land bestuurt, leek in de Sovjet-Unie geen enkele sprake. In tegendeel, de massa oefende in de Sovjet-Unie zelf de dictatuur uit. Vanwege het ogenschijnlijk onbegrensde enthousiasme van het volk voor de machthebbers van de Sovjet-Unie, concludeerde Cozijn dat onderdrukking in de Sovjet-Unie absoluut niet kon bestaan: “De gedachte dat deze massa onderdrukt zou worden is zoo absurd, dat men ze onmiddellijk als lachwekkend verwerpt.”197
Ook andere gedelegeerden van de VVSU liepen tegen hetzelfde probleem als Cozijn op. De katholieke textielarbeider Mutsaers probeerde de tegenstelling tussen dictatuur en democratie op te lossen door aan te geven dat het om een ander soort dictatuur ging als gebruikelijk was. Zijn argument ligt dus in het verlengde van Cozijn. Mutsaers stelde dat hij en de arbeidersdelegatie met wie hij in de Sovjet-Unie was “met zekerheid kan (…) verklaren dat de Sowjet-Unie een proletarische staat is, waar de dictatuur door het proletariaat wordt uitgeoefend en niet over het proletariaat.”198 Ook
Heleen Ankersmit stelde in gesprek met haar gastvrouw in de Sovjet-Unie vast dat een dictatuur van het proletariaat en een democratie elkaar niet hoefden uit te sluiten: “Integendeel, zeide mijn gastvrouw, sluiten dictatuur van het proletariaat en democratie elkaar niet uit, maar is de democratie het wezen zelf der proletarische dictatuur.” Stalin zou daarom ook absoluut geen dictator zijn, maar “gewoon een soldaat der revolutie”. Leiders bestonden in de Sovjet-Unie alleen in zoverre ze het programma van de
196 B. Cozijn, “MET DE NATHANS-GROEP NAAR DE SOWJET-UNIE” in Feiten uit de Sowjet-Unie 6
(juli 1932) 8-10.
197 B. Cozijn, “MET DE NATHANS-GROEP NAAR DE SOWJET-UNIE” in Feiten uit de Sowjet-Unie 6
(juli 1932) 8-9.
communistische partij uitvoerden. Ook Stalin functioneerde dus in dienst van de partij in plaats van andersom.199
Ook een delegatie die een paar maanden eerder dan Ankersmit de reis naar de Sovjet-Unie maakte kwam tot een vergelijkbare conclusie. Een proletarische dictatuur betekende niet dat een democratie onmogelijk was. Ook deze delegatie van de VVSU kwam tot de conclusie dat de dictatuur in de Sovjet-Unie anders opgevat moest worden dan gebruikelijk was voor de lezers: “Wat de dictatuur in de S.U. betreft, kwamen wij op grond van vele gesprekken met onzen leider, tolken en bestuurders van vakvereniging, tot de overtuiging, dat deze dictatuur, welke niet over, maar door [eigen cursief; RvdA] de arbeiders en boeren onder leiding der communistische partij wordt uitgeoefend en daarom tevens proletarische democratie is, een noodzakelijk middel is om het land tegen zijn vijanden te verdedigen en de socialistische opbouw te verzekeren.”200
In de proletarische dictatuur leek bovendien het onderscheid tussen “het volk” en “de elite” niet te bestaan. Hoogwaardigheidsbekleders zouden volgens de VVSU nauwelijks meer verdienen dan de gemiddelde fabrieksarbeider. Zo beschreef de gedelegeerde Langedijk dat de Volkscommissaris van Arbeid in vergelijking met een “gewone” arbeider alleen een auto tot zijn beschikking had, andere verschillen zouden er niet zijn.201 Ook Heleen Ankersmit stelde vast dat de massa en de elite een eenheid
vormden. In haar werk probeerde ze een tegenwicht te bieden aan kwade tongen die in Nederland beweerden dat de dictatuur van het proletariaat niets anders zou zijn dan de dictatuur van de communistische partij. Ze kwam tot de conclusie dat dit absoluut niet het geval was: “De bolsjewistische partij organiseerde op een vast program de