The Diary of A.C. de Neeve
Rotterdam 10-16 May 1940
The Diary of A.C. de Neeve
Rotterdam 10-16 May 1940
Master Thesis Media Studies
Programme Book and Digital Media Studies
Jamila Arichi
s1084860
First reader: P.A.F. Verhaar MA
Second reader: Prof. dr. P.G. Hoftijzer
Contents
Introduction
5
Bibliography
22
5
1. General introduction
In times of fear and despair many people feel the need to write down their experiences. This is also true for the period of the Second World War in the Netherlands. Hundreds of diaries from this period have survived in various collections.1One of the most important diaries from
the beginning of the war is kept in the Rotterdam Municipal Archives. It is an account written by the journalist Antonius Christiaan de Neeve of the battle for Rotterdam from 10 tot 16 May, 1940. The diary, entitled Rotterdam 10-16 Mei 1940, vividly describes de first attacks by the Germans on the city, the heavy fighting that ensued between German and Dutch forces, and finally the bombing of the city on 14 May, resulting in the complete destruction of the old city centre.
De Neeve’s diaries (nine in total) have been made public on-line on the Geheugen van Nederland (Memory of the Netherlands) website.2
This first volume is vivid and accurate, combining objective observation and personal experience. In this edition the full text is given, with additional information provided in the footnotes. This introduction aims to give a general account of the events in Rotterdam in May 1940 as well as a short biography of the author, A.C. de Neeve. The editorial method is explained at the end of the introduction.
1 The most important collection of war diaries is kept at the Netherlands Institute for War Documentation (NIOD) in Amsterdam. Shortly after the war a selection from these diaries was published, entitled Dagboekfragmenten (The Hague: Martinus Nijhoff, 1954).
2 Geheugen van Nederland ‘Serie’
<http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/zoekresultaten/pagina/1/Serie/isPartOf+= +%22EVDO01:0b957819929539650de0e2b125be5ef7%22> (4 May, 2015).
6
The battle for Rotterdam
In the early morning, at around half past three, of the 10th of May 1940 the citizens of Rotterdam were awoken by the heavy roar of airplanes and the sound of guns above their heads. The German Luftwaffe had entered the air space above Rotterdam while being attacked by Dutch fighter planes. Suddenly, war was a reality and not something far
away.3An issue of the Nieuwe Rotterdamsche Courant of that day reported
that from 03:00 A.M. German troops crossed the border into the Netherlands and that airplane attacks were conducted on several airports. According to this issue six German airplanes were brought down. The military airport of Rotterdam named Waalhaven was the first to be attacked by the German Luftwaffe at around 03:55 A.M. The Germans used paratroopers and seaplanes to land on the river Maas.4
Soon the buildings in the Waalhaven were ablaze, also because many of them were made of wood which caused the fire to spread quickly. About 600 paratroopers were dropped from approximately fifty German planes. They succeeded in occupying the airport, the few Dutch troops not being able to stop them. The conquest of the Waalhaven airport meant a severe setback for the defence of Rotterdam. The struggle for the banks of the Maas and the Noordereiland took effect after this. Dutch soldiers,
concentrated on the Afrikaanderplein, were able to slow down the rise of the German soldiers for a while, but they could not prevent the enemy from reaching the Noordereiland, through which the Germans were able to reach the bridges crossing the Maas. They soon planted the swastika
3 H. Romer, Rotterdam in barbaarse jaren, 2 vols. (Rotterdam: Ad. Donker, 1990), vol. II, p. 17.
4 K. Mallan, Rotterdam 10-14 mei 1940: als de dag van gisteren (Houten: De Gooise Uitgeverij, 1985), p. 12.
7 flag on the Willemsbrug, which is one of the largest bridges. The districts adjoining the Maas were occupied within half an hour after the arrival of the German troops.5
Figure 1: a map of Rotterdam Zuid, with in the green box the Afrikaanderplein. Above it the Noordereiland in the red shape, and the Willemsbrug is made yellow. Source: Zuidfront Holland.
The taking of Rotterdam was of strategic importance to the Germans. The Maas bridges played a significant role in this, because they formed the link for the transfer of troops into Holland. The city also had harbors and
8
a good infrastructure, which were also of great strategic importance for the Germans. On the 11th of May the Dutch troops were still trying to
prevent the German from crossing over to the other side of the Maas. In the meantime German troops continued to arrive. This situation, with the Dutch and German troops on opposite sides of the Maas, continued until the 14th of May, when Rotterdam capitulated. Around 04:00 P.M. on the
11th of May the Germans bombed a few locations in Rotterdam. The Dutch
troops had already thrown several bombs on this day, but most of them fell in the Maas. On the 12th of May around 11:30 A.M. a heavy
bombardment was conducted by the Germans. It was aimed at the railway stations. In the afternoon and evening the bombardments continued. The Royal Air Force on their turn helped out the Dutch and bombarded the Waalhaven Airport so that the Germans could not use it. To be able to cross over the Maas to the other side, the Germans needed tanks and armored vehicles. On the 13th of May these were on their way
from Noord-Brabant. The Dutch tried to recapture the Northern bridgehead on this day. The attempt to recapture the bridgehead was nearly impossible, but was conducted bravely and even nearly succeeded. It was known that the Germans were almost in Rotterdam with their tanks, but the Dutch troops were commanded to keep fighting and to do everything in their power to prevent the passage of the German troops over the bridges. On the morning of the 14th of May the Germans sent an
ultimatum to the Dutch for them to surrender before 13:30 P.M. that same day. The Dutch, however, wanted to know the precise conditions for capitulation. The message that was received was not signed by the
Germans and seemed unofficial. This all caused a delay of several hours. In the meantime the Germans already decided not to make sure that the negotiations did not slow down the battle in the Netherlands. The Dutch
9 sent a telegram to the Germans to delay the attack, but it was already too late for this. The German planes were already on their way. Meanwhile the German captain had sent a new timing, 16:20 P.M., for the ultimatum. Because of this reason, the bombing came as a complete surprise. The bombardment destroyed almost the entire historical center of Rotterdam. About 850 people were killed and almost 80.000 people became
homeless. The Dutch capitulated, because the Germans threatened to conduct bombardments on other cities in Holland, if they did not stop the defense of Rotterdam.6
1.1 A.C. de Neeve
A.C. de Neeve (12 June, 1878 – 9 February, 1949) was born in
Amsterdam, where he began working at the age of twenty as a financial editor for the Algemeen Handelsblad. After eight years of training as a journalist, he moved to Rotterdam in 1906, where he worked until 1941 as financial editor of the Nieuwe Rotterdamse Courant (NRC). He also was a former reserve lieutenant-colonel of the Dutch infantry, having been responsible for the air defence of Rotterdam, and, in the later years of his life, a portrait painter.7
At the NRC de Neeve was an authority in the field of economy and finance. His weekly discussion of the state of the Dutch National Bank drew much attention in professional circles, as did his monthly overview of government funds. His expertise was in demand even among economic professionals outside the journalistic environment. His colleagues knew him as someone with a high sense of responsibility. The financial section
6 J.L. van der Pauw, Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog (Rotterdam: Boom, Gemeentearchief Rotterdam, 2006), p. 39-82.
7 International Institute for Social History (IISG), Archive of A.C. de Neeve (AN),
10
of a newspaper is taken very seriously by its readers. Small mistakes and omissions that may have escaped the attention of the editor can often elicit vehement reactions. It is necessary, therefore, that the editor should have considerable sensibility and great stamina. De Neeve had exactly these qualities, which is why his financial section was able to stay clear of rumours, offering no scope for speculators.8
Under the directorship of de Neeve the financial section of the NRC almost became a newspaper by itself, with a morning and an evening edition. But he also wrote on numerous cultural issues like music,
cartography and travel accounts.9
De Neeve’s farewell to the NRC
On 31 May, 1941 the NRC published a moving farewell article dedicated to de Neeve. He left the editorial staff after 35 years of work as chief editor of the economy and finance section of the newspaper. In the article, the many qualities of de Neeve were described in detail. The reason of his departure was not given, however. As the country was occupied by the Germans, the newspaper did not want to put de Neeve in danger by mentioning the real reason of his departure, which was his refusal to continue his work under German censorship.10 In fact, he
retired from journalism altogether. From that moment on he devoted himself to portrait painting, becoming a student of the well-known portrait painter Herman Mees (1880-1964). De Neeve was, among other assignments, asked to draw the portraits of all the former presidents of
8 IISG, AN, Nieuwe Rotterdamsce Courant, 25 July, 1931 (Newspaper clipping). 9 ‘A.C. de Neeve Europese dagboeken en egodocumenten’, Archieven.nl,
<http://www.archieven.nl/nl/zoeken?mivast=0&mizig=18&miadt=298&miaet= 1&micode=244&minr=816965&miview=ldt> (1 December, 2014).
11 the Chamber of Commerce in Rotterdam, for them to be placed in the meeting room of the chamber.11
De Neeve was married to Maria Johanna Theodora Wirtz. Together they had four children: Antonius Carel Marie de Neeve (1908), Carel Joseph Marie de Neeve (1910-1998), Joseph Pieter Maria de Neeve (1912-1979) and Bernardine Roberta Maria de Neeve (1915-1996). Bernardine was an art historian and worked as a conservator at the Boymans van Beuningen museum. De Neeve passed away in his home on the 9th of February in 1948 at the age of 70. He died of a debilitating disease which proved incurable.12
Figure 2: Business card of A.C. de Neeve from his time at the Algemeen
Handelsblad. Source: International Institute for Social History, Collection A.C. de
Neeve.
11 IISG, AN, Journalist, econoom en kunstenaar.
12
Figure 3: Picture of de Neeve in his army uniform. Source: International Institute for Social History, Collection A.C. de Neeve.
13 Archives of de Neeve
There are several collections with material by de Neeve. A small number of documents and drawings are preserved at the Persmuseum in
Amsterdam.The collection contains a travel account which de Neeve wrote when travelling from Folkestone to Rouen in June 1914, entitled Aan Weerszijden van het Kanaal (On Opposite Sides of the Canal), and two travel stories, entitled Een Studiereis door den Elzas (A Study Tour through the Elzas) and Schoonheid aan de Oostzee (Beauty on the Baltic Sea), both written in 1934 and originally published in parts in the NRC. The travel accounts and stories are currently kept at The International Institute for Social History in Amsterdam. In the Belasting en Douane Museum in Rotterdam 33 portraits of Dutch politicians by de Neeve are kept. The International Institute for Social History (IISG) in Amsterdam has thirteen sketches and a sketchbook with portrait drawings. The archive also contains clippings of articles written by de Neeve, manuscripts of two speeches given by de Neeve, drawings, including portraits of fellow journalists, drawn by de Neeve, documentation of de Neeve (business cards and invitations) and documents received by de Neeve. Slightly larger is the archive at the Stadsarchief Rotterdam (Rotterdam Municipal Archives), which has a collection of documents from de Neeve:
documents of the Rotterdamsche Eerewacht te paard (Rotterdam guard of honor on horse), the Oorlogsgravenstichting (War Graves Foundation), the Nederlands Comité voor Limburg en Zeeuws-Vlaanderen (Dutch Committee for Limburg and Dutch Flanders), articles by de Neeve, correspondence, drawings and documents of de Neeve, including World War II memories of Father A. Piron from 1944. The archive also holds nine diaries by de Neeve, including a typoscript of the first diary.
14
1.2 About the journal
The diary that is presented here is the first of a series of nine diaries written by de Neeve between 1940 and 1944. It was chosen because of its dramatic content, a description of the first days of World War II in May 1940 in Rotterdam, including the German bombardment during which the old city centre was completely destroyed. A digitized copy of this complete diary can be found online through the Memory of the
Netherlands website.13 This first part of the diary exists in two versions,
one the original manuscript, the other a typoscript made after the war, presumably by De Neeve’s daughter Bernadette, who worked at the Museum Boymans van Beuningen. The diary was temporarily kept by the museum, until Bernadette de Neeve decided, in consultation with her family, to hand it over to the Rotterdam Municipal Archives in 1980. Both versions are available in digital form on the Memory of the Netherlands website. The last pages of the typoscript also contain a letter by
Bernadine de Neeve, dated 30 November 1980, to the director of the Rotterdam Archive, R.A.D. Renting, in which she mentions the intention to hand the diary over to the Archive. This is confirmed by a note on the last page of the typoscript, which refers to a number of documents relating to the history of the Boymans van Beuningen Museum during the war and the intention to hold a series of interviews with ‘survivors’ of the war period at the museum, including Mrs. De Neeve. It is not clear if these interviews took place or not.
13Het Geheugen van Nederland, ‘Dagboek A.C. de Neeve, deel 1’,
<http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/EVDO01:GAR01_KBN002000011>(1 5 December, 2014).
15
1.3 About this edition
Editorial method and transcription
There are several ways to edit historical documents. Examples of these methods include the historical-critical method, the diplomatic edition and the reading edition. The diplomatic method aims to stay as close to the original as possible. The aim is to exactly reproduce the original version. The original spelling, the structure, later additions and deletions are all presented as they were in the original.14 The historical-critical method
aims to reconstruct an authoritative version of the text, but at the same time the edition contains material for it to stay accessible for a larger audience. This method aims to reconstruct the text within its original historical context. Spelling and notation are the same as in the basic text. The historical-critical edition wants to preserve the historical appearance of the text.15 The reading edition is intended for a large audience, which is
interested in the text or author from a historical or esthetic point of view. The main goal of this method is to facilitate the reading of the text, rather than its scholarly study.16 For this edition, it was decided to use the
historical-critical method for a variety of reasons. One was to retain the atmosphere of the diary, and another was to allow other scholars, such as linguists, to study the diary on aspects such as the language and spelling used. Using the historical-critical method means that all letters and numerals are transcribed as they are found in the text. Accents are transcribed or provided following the modern usage. Joined words are separated, punctuation is adapted to modern usage and underlings are
14Textual editing and book design course 2013-2014, ‘Important considerations in textual editing’.
15 M. Mathijsen, Naar de letter: handboek editiewetenschap (Amsterdam: KNAW Press, 2010), p. 58.
16 M. Mathijsen, Naar de letter: handboek editiewetenschap (Amsterdam: KNAW Press, 2010), p. 67.
16
transcribed as italics. Small mistakes in spelling are silently corrected, and serious mistakes are not corrected. Illegible words are transcribed, when this is possible, according to their most likely reading or by using square brackets. When square brackets are used they always indicate an intervention of the editor. The textual arrangement and lay-out are adapted according to demands of legibility. The images inserted in the main text are provided by the editor, and they are not a part of the original text.
The copy text chosen is that of the typoscript, which almost exactly follows the manuscript. The only differences are the page numbers. The pages of the manuscript version contain less words than the typo script version, and therefore the page numbers and the total amount of pages the diaries contain differ from each other. The reason for this difference in the pages is because the pages of the diary are in A5 size, and the pages of the typo script are in A4. Another difference is the spelling; some words in the manuscripts version are modernised in the typoscript version. For example: ‘eenige’ is spelled as ‘enige’ in the typo script version. Abbreviations in the manuscript version have been written out in the typo script version, but this is only the case for ‘onder andere’ on page two of the typo script which is for the abbreviation ‘o.a.’ on page three of the manuscript. Except from these differences, the abbreviations are kept as they are in the manuscript version.
The text is transcribed in full, without making any modifications to the text. Concerning the language use and spelling, equally, no
adaptations and explanations were necessary. As a journalist, De Neeve was clearly trained to write Dutch correctly. The edition of the text is enriched with explanatory notes about places and persons mentioned in the text. These footnotes are based on general reference works on the
17 history of Rotterdam during the Second World War. A number of events are singled out because more detailed historical information is available on them. Some of the persons metioned in the text could not be identified, particularly when these persons were referred to only by an initial.
Design
The edition is presented in a straightforward layout. It was considered appropriate to keep the typography of the edition in accordance with the content of the diary. The lettertype used is Cambria, designed by Dutch type designer Jelle Bosma and his English colleagues Steve Matteson and Robin Nicholas in 2004. The type is sympathetic to the theme of the edition, as it is not frivolous, but simple and clear. Another reason for choosing Cambria is that it is suitable for reading a long text.
Illustrations have been added to the text to show the effects of the war in Rotterdam and to make the edition livelier. These illustrations have been taken from several sources, such as websites about the Second World War and books about the bombardment in Rotterdam.
1.4 English synopsis of the journal
De Neeve begins his diary with a famous quote from Virgil’s Aeneis: ‘Urbs antiqua ruit’ (an ancient city collapses). He states that his aim is to describe the events in Rotterdam leading up to the bombardments of the 14th of May and the destructions these bombings caused. It is clear that
the overflying planes and the sounds of gunfire came as a complete surprise to the population of Rotterdam. He immediately knew that war had finally started. Together with his wife he looked out of the window, seeing squadrons of German planes flying overthe city. People came out of their houses to see what was going on. De Neeve immediately realized
18
that this would be an important day in the history of the Netherlands. It was in fact the beginning of a historical drama.
Witnessing the battles in the sky between Dutch and German planes and listening to the sound of gun fire, De Neeve felt depressed. Gradually, the Dutch airplaines became less visible while the German ones grew in number. There was a growing concern that the city might be bombed, particularly when the Dutch anti-aircraft guns were silenced. People also feared that the airport and bridges crossing the Maas river would fall into the hands of the Germans which would leave the city open to attack. There were many rumours, some of which turned out to be true when De Neeve went to his office at the NRC. It appeared that the
Germans carried out a massive attack on Rotterdam. Seaplanes had landed troops on the banks of the river Maas without much resistance. The first victims were mostly policemen, who were guarding the bridges.
The Dutch and English Air forces bombed Rotterdam Airport to make sure that the German troops would not be able to land there. The family de Neeve was worried especially about the public buildings like the Boymans-van Beuningen Museum, where De Neeve’s daughter Bernardette worked. Early in the morning she had gone to help relocate paintings and other art-treasures to a safer place. At the NRC the staff were able to bring out an evening edition of the newspaper with great difficulty because the editor in chief Rooy, who was a reservist, had been summoned to join the defence.
In the course of the day it became clear what had happened at the Maas Bridge. All over the city there was a hunt for members of the National Socialist Movement (N.S.B.). In addition, Germans who lived in Rotterdam were taken into custody. This hunt also led to the arrest of a Mr. ‘P.’, who was an acquaintance of de Neeve and had a German
19 background. People had their radio on during the entire day, through which it was reported that German paratroopers had landed all over the country. The Dutch troops, however, had been able to kill 7300 of the 8000 men, according to de Neeve. It is not clear from the literature how many german soldiers were killed exactly.
After an unquiet night clouds of smoke creating a fearsome red glow could be seen in the city. Gunshots were constantly heard. On every corner of the streets soldiers were guarding the area as shots were fired from the windows of houses, which the soldiers answered at random. In addition low-flying aircraft heightened the fear and confusion. When de Neeve went to his office again he found it was very difficult to get to work, because it was uncertain if the next issue of the NRC could be published. There was hardly any reliable information on the events in the city.
About a hundred German airplanes were shot down by the Dutch air force according to the radio. This was not an exaggeration, because the following week he saw the wrecks himself between The Hague and Delft. In his neighbourhood six German boys and girls were caught shooting at the Dutch soldiers from the window of a house. They were arrested and summarily executed. In addition rumours of treason by Dutch citizens proved to be correct, which provoked an angry mood among the public.
On the 11th and 12th of May the bombardments destroyed several
houses. De Neeve could see this on his way to his friend's house on Sunday the 12th. Not only houses and other buildings were destroyed,
there were also fatalities among the people. It was a very sad sight to see the ruins of the houses. The sirens announcing airstrikes worried de Neeve. Every time he heard the sirens he, and many others on the streets,
20
sought shelter. He saw airplanes firing bombs on the city on that Sunday morning. That same evening, when it got dark, the sky looked like a flaming blaze.
On the 13th of May de Neeve went to his dentist’s house, because
his teeth hurt. It was quite difficult to get to the house of the dentist, because the dentist was a German. Dutch soldiers at first did not want to let de Neeve pass, because the dentist might be a spy or German
sympathizer. On his way he saw the destructions. Almost all the windows of the houses were blown by the impact of the bombs. Sirens were heard throughout the day. When de Neeve returned to his house, he heard, on the radio, that the queen was leaving the country. He was very
disappointed about this news. On the day of the invasion the queen herself had said: ‘everyone should stay in their position’ and now she was leaving. A lot of people were disappointed and felt discouraged by her departure. Soldiers felt like the fight was doomed. That evening de Neeve and his family prepared themselves for the destruction of their house by packing some necessary things, because in the area quite a few houses were hit.
On the 14th of May German political prisoners were released. As
was Mr. 'P', who immediately came to de Neeve's house after his release. This release made clear for de Neeve that Holland had decided to
capitulate. Fierce blasts and heavy explosions were heard as was the sound of machine guns. It was clear that the city was being bombarded heavily. A few anxious hours followed. The heavy bombardments continued until about 16:30 P.M. Then the official news arrived that Rotterdam had capitulated before the bombardment of total destruction had begun. De Neeve had not seen the destructions yet, but he could already guess that they were very heavy. In the following days de Neeve
21 walks through Rotterdam and witnesses the major destructions which were caused by the German bombs.
22
Bibliography
Primary sources
Rotterdam
Municipal Archives, Archive of A.C. de Neeve, inv. no. 273/57, Diary of A.C. de Neeve, vol. I. The text is available both in manuscript and typoscript. Both versions are presented on-line on the Memory of the Netherlands website, <http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/EVDO01:GAR01_KBN0020 00011> (15 December, 2014).
Amsterdam
International Institute for Social History, inv. nr. ARCH01794, Archive of A.C. de Neeve, Documentation on A.C. de Neeve. 1921-1949.
Secondary sources
Buijnsters, P.J. Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat (Nijmegen: Vantilt, 2007).
Groenendijk, P. Jobsveem Rotterdam: een gebouw in beweging, 1912-2008 (Rotterdam: uitgeverij 010, 2008).
Hasselton, P.W.M. Het bombardement van Rotterdam 14 mei 1940 (Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1999).
Hornman, W. De helden van de Willemsbrug (Amsterdam: Omega Boek, 1984). Kok, G. C. Rotterdamse juristen uit vijf eeuwen, (Hilversum: uitgeverij Verloren, 2009).
Kreimeier, K. Die UFA-story: Geschichte eines Filmkonzerns (München: Carl Hanser Verlag, 1992).
Mallan, K. Rotterdam 10-14 mei 1940: als de dag van gisteren (Houten: De Gooise Uitgeverij, 1985).
Mathijsen, M. Naar de letter: handboek editiewetenschap (Amsterdam: KNAW Press, 2010).
23 Oudenaarden, J. Mannen van gezag Rotterdam 1940-1975 (Rotterdam:
Gemeentearchief Rotterdam, 2004).
Pauw, J.L. van der, Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog (Rotterdam: Boom, Gemeentearchief Rotterdam, 2006).
Ravesteyn, L. J. C. J. van, Rotterdam tot het einde van de achttiende eeuw (Rotterdam: W. Zwagers, 1933).
Romer, H. Rotterdam in barbaarse jaren (Rotterdam: Ad. Donker, 1990), vol. II. Wagenaar, A. Rotterdam mei ’40 (Amsterdam: De Arbeiderspers, 1970).
Websites
Bataviaasch nieuwsblad, 18 July, 1936
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=Nederlandsche+Handels-Hoogeschool+gabriels&coll=ddd&maxperpage=50&identifier=ddd%3A0110743 99%3Ampeg21%3Aa0326&resultsidentifier=ddd%3A011074399%3Ampeg21 %3Aa0326> (2 April, 2015).
Rotterdamsch nieuwsblad, 24 July, 1941
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=%28j.+leopold%29+notaris& coll=ddd&resultsidentifier=ddd%3A011002885%3Ampeg21%3Aa0291&identif ier=ddd%3A011002885%3Ampeg21%3Aa0291> (26 March, 2015).
Leeuwarder courant, 15 January, 1917
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=%28j.+leopold%29+notaris& coll=ddd&resultsidentifier=ddd%3A010600868%3Ampeg21%3Aa0059&identif ier=ddd%3A010600868%3Ampeg21%3Aa0059> (28 March, 2015).
J. T. P. Bijhouwer, ‘De Val de Lovégnéé’, De Levende Natuur, 35 (1930), p. 6. <http://natuurtijdschriften.nl/download?type=document&docid=490682> (27 March, 2015).
D. Hans, ‘Ledenlijst’, Maandblad van den Nederlandschen Journalisten-Kring, 261 (1919), p. 9.
<http://webstore.iisg.nl/persmuseum/MMPM01_PM-10320731_0273.pdf> (2 April, 2015).
24
M. Kappetein, ‘Studenten duiken in de geschiedenis van Pschorr’, Rotterdams
Dagblad, 13 November 2001
<http://www.ad.nl/ad/nl/1401/ad/integration/nmc/frameset/varia/kobala_ar ticle.dhtml?artid=rd055705> (5 April, 2015).
J.L.M. Brauer, 'Rooij, Maarten (1906-1986)', Biografisch Woordenboek van
Nederland, 2013.
<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/b/bwn3/rooij> (3 March, 2015).
Rotterdamsch nieuwsblad, 24 June, 1941
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=dr.+L.+de+jonge+s.j.+katwijk &coll=ddd&identifier=ddd%3A011002859%3Ampeg21%3Aa0119&resultsident ifier=ddd%3A011002859%3Ampeg21%3Aa0119> (6 April, 2015).
E.G. Groeneveld, 'Brouwer, Johannes (1898-1943)', Biografisch Woordenboek van
Nederland, 12 November, 2013
<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn2/brouwerj> (6 April, 2015).
Rotterdamsch nieuwsblad, 12 October, 1920
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=tol+van+haringvliet&coll=ddd &identifier=ddd%3A010494145%3Ampeg21%3Aa0036&resultsidentifier=ddd %3A010494145%3Ampeg21%3Aa0036> (9 April, 2015).
Rotterdamsch nieuwsblad, 28 March, 1940
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=voorzitter+b.v.l.+rotterdam&c oll=ddd&identifier=ddd%3A011002304%3Ampeg21%3Aa0250&resultsidentifi er=ddd%3A011002304%3Ampeg21%3Aa0250> (26 March, 2015).
De courant Het nieuws van den dag, 17 May, 1940
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=walter+paustian&coll=ddd&i dentifier=ddd%3A010388484%3Ampeg21%3Aa0085&resultsidentifier=ddd%3 A010388484%3Ampeg21%3Aa0085> (10 April, 2015).
Het Vaderland: staat- en letterkundig nieuwsblad, 8 February, 1933,
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=henri+de+monchy+B.V.L.&col l=ddd&identifier=ddd%3A010014583%3Ampeg21%3Aa0235&resultsidentifier =ddd%3A010014583%3Ampeg21%3Aa0235> (11 April, 2015).
Leidsch Dagblad, 1 September, 1913
<http://leiden.courant.nu/issue/LD/1913-09-01/edition/0/page/6> (7 April, 2015).
25
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 14 January, 1948
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=mr.+de+bloeme&coll=ddd&id entifier=ddd%3A011201003%3Ampeg21%3Aa0045&resultsidentifier=ddd%3 A011201003%3Ampeg21%3Aa0045> (30 March, 2015).
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 20 August, 1955
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=lijstenmaker+d%C3%A9c%C 3%A9&coll=ddd&maxperpage=50&identifier=ddd%3A010952227%3Ampeg21 %3Aa0068&resultsidentifier=ddd%3A010952227%3Ampeg21%3Aa0068> (11 April, 2015).
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 20 April, 1942
<http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=st.+laurentius+jongensgestich t&coll=ddd&maxperpage=50&identifier=ddd%3A010380408%3Ampeg21%3Aa 0075&resultsidentifier=ddd%3A010380408%3Ampeg21%3Aa0075> (9 April, 2015).
M. Thissen, ‘Schepping van Anton Kreymborg verdwijnt uit winkelstraten’,
Rotterdams dagblad, 28 juli 2000
<http://www.ad.nl/ad/nl/1401/ad/integration/nmc/frameset/varia/kobala_ar
ticle.dhtml?artid=rd015805> (6 April, 2015).
H. ten Boom, ‘Engelse jongen (17) overlijdt ver van ouders te Rotterdam’ p. 213.
<http://rjb.x-cago.com/GARJB/1997/12/19971231/GARJB-19971231-0213/story.pdf> (15 April, 2015).
Lichtenauer, W.F.,‘Jongh, Gerrit Johannes de (1845-1917)’, Biografisch
Woordenboek van Nederland, 12 November, 2013
<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn1/jongh> (4 May, 2015).
R. Burgert, 'Polak, Nico Jacob (1887-1948)', Biografisch Woordenboek van
Nederland
<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn3/polak> (13 April, 2015).
Jolande Withuis, 'Boellaard, Willem Anton Hendrik Cornelius (1903-2001)',
Biografisch Woordenboek van Nederland
<http://resources.huygens.knaw.nl/bwn/BWN/lemmata/bwn6/boellaard> (12 April, 2015).
26
‘Het Ribbentrop-Molotov Pact 1939 Prelude tot de Tweede Wereldoorlog’, 17 April, 2009 <http://www.emersonvermaat.com/books/print-het-ribbentrop-molotov-pact-1939-prelude-tot-de-tweede-wereldoorlog.htm> (12 April, 2015). Huygens ing, ‘Repertorium kleine politieke partijen 1918-1967’
<http://resources.huygens.knaw.nl/repertoriumkleinepolitiekepartijen/Persoo nDetail?
Id=183> (19 April, 2015).
KVBK ‘Cultureel Erfgoed’ <http://www.kvbk.nl> (1 November, 2014).
Top010 'Het Witte Huis' <http://www.top010.nl/html/het_witte_huis.htm> (11 November, 2014).
Erasmus University Rotterdam, ‘Rotterdamse ondernemers legden het fundament’ <http://www.eur.nl/eur/historie/> (6 April, 2015). ‘Historie Nenijto’
<http://www.ra.nl/statistieken/historie/Historie%20Nenijto.pdf> Simonis & Buunk, ‘Hendrik Willem Mesdag’
<http://www.simonis-buunk.nl/collectie/details/Hendrik_Willem_Mesdag_12753.aspx> (26 March, 2015).
‘Oorlogsbeelden’ <http://www.rotterdam010.nl/508-Oorlog/02-bomb.htm> (24 March, 2015).
‘War over Holland’
<http://www.waroverholland.nl/index.php?page=photo&pid=4037> (24 March, 2015).
‘Spido’ <http://spido.nl/nl/spido-geschiedenis> (11 April, 2015). Stadsarchief Rotterdam, ‘Zeemanshuizen in Rotterdam’
<http://www.stadsarchief.rotterdam.nl/zeemanshuizen-rotterdam> (15 April, 2015).
‘Onze familie Krook historie’
<http://www.krook.nl/Genealogie/getperson.php?personID=I4017&tree=01&P HPSESSID=rf52630d6peo0vcd3rbf6h4333> (20 April, 2015).
27 ‘Bruggenhoofd Noordereiland’
<http://marcovermeulen.eu/projecten/alle/127/bruggenhoofdnoordereiland/> (10 May, 2015).
‘Het Oogziekenhuis Rotterdam (1874 - 2015)’
<https://www.oogziekenhuis.nl/over-het-oogziekenhuis/historie.html> (6 May, 2015).
Museum Boijmans van Beuningen <http://www.boijmans.nl/nl/566/van-het-haarlemse-florapark-naar-het-rotterdamse-museumpark-1935> (8 May, 2015). J.R. ter Molen ‘Bernardine de Neeve, 1915-1996’
<http://rjb.x-cago.com/GARJB/1997/12/19971231/GARJB-19971231-0137/story.pdf> (8 May, 2015).
‘Bewoners tot 1940’
<http://www.heemraadssingel.nl/frame%20bewoners%20tot%201940.htm> (20 May, 2015).
Stadsarchief Rotterdam, ‘G. J. de Jongh (1845-1917)’
<http://www.stadsarchief.rotterdam.nl/gj-de-jongh-1845-1917> (15 April, 2015).
NPS de oorlog, ‘Wederopbouw Rhenen’
<http://deoorlog.nps.nl/page/mappen/780333/Wederopbouw+Rhenen> (15 April, 2015).
Stadsarchief Rotterdam, ‘Johannes de Slegte (1871-1945)’
<http://www.stadsarchief.rotterdam.nl/johannes-de-slegte-1871-1945> (15 April, 2015).
‘Oorlogsslachtoffers’
<http://www.oorlogsslachtoffers.nl/deurne/prive/j/johannes-hubertus-janssen/> (16 April, 2015).
Digitale Stamboom, ‘Velleman’
<http://rotterdam.digitalestamboom.nl/detailx.aspx?p=24727172&ID=706644 &book=O&role=P&page=> (10 April, 2015).
‘Uitgeverij Europese bibliotheek’
<http://www.europese-bibliotheek.nl/nl/boeken/Oud-Rotterdam_en_de_RETM/100-118500/artikel/6> (20 May, 2015).
28
‘100 jaar architectuur in Rotterdam’
<http://couvreur.home.xs4all.nl/ned/rdam/architectuur/100jaar/1950.htm> (10 May, 2015). ‘Katholieke Illustratie’ <http://www.willemsmithistorie.nl/index.php/smitslikkerveer/artikelen-smit- slikkerveer/714-ms-baloeran-voorzien-van-machines-van-smit-slikkerveer-1930> (5 April, 2015). ‘Laurenskerk’’ <http://www.rotterdam010.nl/509-Kerken/01/Kerk-laurenskerk.html> (5 April, 2015). ‘Witte huis’ <http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/43wittehuis.htm> (16 April, 2015).
29
30
Rotterdam 10-16 mei 1940 “Urbs antiqua ruit.”17
De oude stad is te niet gegaan! Hoe het gebeurde wil ik trachtten, voorzover dat uit de eigen beperkte waarneming mogelijk is, hieronder zo sober mogelijk mede te delen. Het was in de nacht van 9 op 10 mei, toen de verrassende luchtaanval op Rotterdam plaats vond. Tegen half vier in de ochtend van die vrijdag was ik gewekt door haastig geloop boven mijn hoofd. Het bleek, dat Pieter,18 die op de bovenste verdieping
van ons huis zijn kamertje had, door het geronk van vliegtuigmotoren (een geluid, waarvoor hij steeds veel aandacht toonde) maar ook door schieten wakker was geworden en in gezelschap van Bernardine,19 een
merkwaardig schouwspel gadesloeg, dat zich hoog in de lucht boven de Maas voordeed. Enige escadrilles vreemde vliegtuigen waren kennelijk in gevecht met Nederlandse jagers en het leed geen twijfel, men had hier met een onverhoedse schending van onze neutraliteit te doen. Het duurde niet lang of er verschenen meer vreemde escadrilles, die in grote getalen boven onze stad gingen vliegen.
Het steeds toenemende gerucht aan den hemel had de buurt gewekt en uit alle huizen kwamen de nieuwsgierige bewoners naar buiten, meestal in zeer provisionele kledij. Het was een stralende ochtend; de zon was juist boven de kim en een prikkelende kille lucht verdreef al heel spoedig de laatste resten van de slaperigheid. Ieder voelde maar al te goed, dat dit een zeer bijzondere dag in onze
geschiedenis zou worden. Tal van fietsers en haastige wandelaars waren al op het pad en trokken er op uit in de richting van het tegenover ons liggende Park, blijkbaar om zich van daar naar de vlak erachter gelegen rivier te begeven waar zich een historisch drama ging afspelen.
17 ‘An ancient city collapses.’ This Latin verse is from the epic poem Aeneid, Book 2 line
323, by Publius Vegilius Maro (70-19 BC). It is a reference to the capture of Troy. De Neeve clearly is aware of the place the bombardment of Rotterdam will have in history.
18 Joseph Pieter Maria de Neeve (1912-1979) is the son of Antonius Christiaan de Neeve,
his mother is Maria Johanna Theodora Wirtz (1879-1943).
19 Bernardine Roberta Maria de Neeve (1915-1996) is the daughter of Antonius Christiaan
31 [p. 2] Aldra zagen wij onder andere onze vriend mr. P.20 per rijwiel langs
ons huis gaan in de richting van de Maas. Hij was zich toen nog volkomen onbewust van het lot dat hem enige uren later zou treffen. Inmiddels nam het aantal vreemde vliegtuigen, die onmiskenbaar van Duitse
nationaliteit bleken te zijn – althans naar de modellen te oordelen21 –
voortdurend toe.
Maar ook de Nederlandse Luchtmacht liet zich niet onbetuigd en nu was het niet meer ons afweergeschut dat de lucht van zijn
schotengeknal vervulde, maar tevens ontwikkelde zich een levendig mitrailleurvuur, waarmee onze vliegers de vreemdelingen trachten te verdrijven. Met angst en spanning volgden de velen op straat en op de daken de gevechten in de lucht en een beklemmend gevoel maakte zich van allen meester, toen aan de horizon grote watervliegtuigen van oud model verschenen, die in schijnbaar traag tempo daalden en
achtereenvolgens in de Maas ter hoogte van het Park in westelijke richting schenen neer te strijken op de rivier. Het schieten van de lichte vuurwapenen was toen niet meer van de lucht... Er volgden uren van grote onrust en onzekerheid. Onder de bevolking heerste een zekere mate van opwinding en grote bezorgdheid, vooral over het lot van onze gemobiliseerden, die al van eind augustus, en velen zelfs al van veel eerder, voor de veiligheid van het land in het veld stonden. Mevrouw Ruempol, die in onze buurt woonde sedert kort,22 was reeds vroegtijdig
in de Rochussenstraat verschenen in gezelschap van een verpleegster, en jammerde om het lot van haar zonen. Reeds vulden de straten zich met drommen nieuwsgierigen en de Duitse vliegtuigen, die zich aanvankelijk tot het havenkwartier bepaald hadden, begonnen (na het verdwijnen van de Nederlandse Luchtmacht) steeds driester te worden en cirkelden nu in grotere getale boven het gehele midden en westen van Rotterdam, terwijl velen zich het hart vasthielden voor de mogelijkheid dat de vreemde bezoekers bommen zouden uitgooien en aldus dood en verderf over onze goede stad zouden brengen.
[p. 3] Onze luchtdoelartillerie, die in de buurt van de Waalhaven haar opstelling had en verder op verschillende punten rondom
Rotterdam, was blijkbaar, althans op eerstgenoemde plaats, reeds tot
20 Not identified. From the text of the diary, it can be deduced, however, that Mr. P has a
law degree and that he was active professionally as a lawyer.
21 During World War II Germany used a wide variety of modern aircrafts.
22 De Neeve lived on the Saftlevenstraat 44 in Rotterdam. The Saftlevenstraat is located at
32
zwijgen gebracht, het geen de ongerustheid in niet geringe mate verhoogde. Vooral maakte men er zich bezorgd over, dat ons vliegveld reeds in handen van de vreemdelingen was en dat onze bruggen over de rivier, die niet of onvoldoende beschermd waren – van enige
verdedigingsvoorbereiding had men althans nooit iets gemerkt – spoedig in handen van de Duitsers zouden komen, waardoor de binnenstad voor de mogelijk hier of daar gelande of met list verborgen troepen (of N.S.B. landgenoten, resp. inwonende Duitsers) open zou komen te liggen. Doch, zoals vanzelf spreekt, berustte een dergelijke vrees voor een groot gedeelte ook op allerlei losse geruchten, die onder het straatpubliek van mond tot mond gingen. Bij aankomst op het kantoor van het N.R.C. bleken echter verschillende geruchten maar al te juist te zijn. Er was, nadat Duitse troepen onze grenzen op verschillende plaatsen hadden overschreden, met behulp van een grote macht van vliegtuigen een geconcentreerde aanval op Rotterdam gedaan. Watervliegtuigen hadden troepen op de Maas geland, die met behulp van opvouwbare
gummibootjes aan de wal waren gegaan en vandaar, terwijl zij nagenoeg geen tegenstand ontmoetten (de eerste slachtoffers schenen
voornamelijk politiemannen te zijn), de grote bruggen over de rivier hadden bezet: de z.g. vijfde colonne (verradelijke elementen uit eigen land, hier aanwezige Duitse bewoners en Duitse "toeristen") had, spoedig aangevuld met enkele tientallen parachutisten, het z.g. Noordereiland bezet, terwijl Duitse bombardementsvliegtuigen onze luchtdoelartillerie bij de Waalhaven (Pernis) had onschadelijk gemaakt en vervolgens, met behulp van de bedoelde colonne, bezette, waarbij de Nederlanse
bemanning krijgsgevangen werd gemaakt. (Over de werkelijke
lotgevallen van het vliegveld Waalhaven valt op het ogenblik, dat dit stuk opgeschreven wordt, echter niets met zekerheid te melden).
[p. 4] Alle berichtgeving daarover steunt nog op gissingen en geruchten. Wel schijnt het vliegveld dagen achtereen, evenals en vooral het Noordereiland aan beschietingen van onze artillerie te hebben blootgestaan, die, naar het heet, aan de Kralingse Plas was opgesteld en die, noodgedwongen, op het Noordereiland en ook in andere gedeelten van het Overmase grote schade heeft aangericht). De Engelse Luchtmacht schijnt ook een zwaar bombardement op het Rotterdamse vliegveld te hebben uitgevoerd en het veld voor enige tijd onbruikbaar te hebben gemaakt voor de Duitse vliegtuigen. In elk geval is het kanongebulder en ook het herhaaldelijk schieten met mitrailleurs de eerste dagen niet van de lucht geweest.De bezorgdheid over het lot van openbare en andere
33 gebouwen tijdens een mogelijk luchtbombardement richtte zich in ons gezin wel allereerst naar het nieuwe museum Boymans,23 waar
Bernardine zich reeds geruime tijd nuttig had gemaakt met het in veiligheid brengen van schilderijen en andere kunstschatten. Natuurlijk ging haar zorg die eerste ochtend vande Duitse overval dadelijk uit naar de kunstverzameling, die voor een gedeelte ook aan haar hoede was toevertrouwd.24 Het was nog vroeg in de ochtend, dat zij zich er heen
begaf en, na Dr. Hannema,25 als eerste het museum betrad. Ik zelf
spoedde mij dadelijk na een haastig ontbijt naar de N.R.C., waar uiteraard de stemming alles behalve opgewekt was. De redaktionele dienst, die al sedert het uitbreken van de oorlog vanwege de ernstige ongesteldheid van Mr. Swart onder leiding had gestaan van zijn plaatsvervanger Mr. Rooy,26 dreigde er andermaal gestoord te worden doordat deze laatste nu
er werkelijk vijandelijkheden begonnen waren, in zijn functie van reservekapitein werd opgeroepen. Met dat al wist de overblijvende redaktie zich snel aan de situatie aan te passen en een behoorlijk, zij het beknopt, avondblad in elkaar te zetten.
[p. 5] In de loop van de dag werden bijzonderheden bekend over de bezetting van de Maasbrug en de dramatische gebeurtenissen (het sneuvelen van politieagenten, een inspecteur en enkele militairen) die zich daarbij hadden voorgedaan. Een Nederlands oorlogsschip, H.M.’s Jan van Galen,27 was vrij spoedig ter plaatse en wist in samenwerking met de
mariniers, die van de Boompjes af de brug besprongen, door welgerichte schoten de kleine Duitse bezetting van dit belangrijke acces te verdrijven en de brug te heroveren. Intussen werd in de stad op grote schaal jacht gemaakt op N.S.B.’ers en andere duistere elementen, waaronder wel in de eerste plaats de hier ter stede vertoevende Duitsers moesten worden
23 The new building of the museum Boymans van Beuningen was opened on the 6th of
July in 1935. It was established on a small polder near the Westzeedijk, the Westersingel and the Mathenesserlaan. The building was designed by the architect A.J. van der Steur.
24 Bernardine started work at the Boymans in 1939 as a volunteer at the crafts
department. Initially she was given the task to identify and describe the glass collection. But soon the mobilization of the entire collection followed, for it to be recorded and packed before being accommodated elsewhere safely.
25 Dr. Dirk Hannema (1896-1984) was the director of the Boymans museum in Rotterdam. 26 Maarten Rooy (1906-1986) started to work at the NRC as the secretary of the editorial
staff in 1932. From 1936 till 1940 he was the acting editor-in-chief.
27 The Jan van Galen was a Dutch torpedoboat that had come back to Holland in 1939,
because of the rising international tensions. Before its arrival to Holland the ship was active in the Dutch East Indies. On the 10th of May it sailed to Rotterdam to protect the Maasbridges from the Germans.
34
ingerekend. Deze lieden werden, voorzover men hun verblijfplaats kende, met autobussen van hun huis gehaald en ergens in de stad geïnterneerd. Deze jacht leidde tot een betreurenswaardig incident (een van de vele waarschijnlijk). In dit geval Mr. P. betreffende. Ik zinspeelde daarop hierboven reeds. Hoe het in zijn werk was gegaan werd mij eerst door mevr. Villanen, die enkele huizen van hem af woont, en later door Mevr. Mees, wier huis vlak tegenover het zijne ligt, verteld. De Rotterdamse politie had vrijdagmorgen, dus kort na de overval, een huiszoeking gedaan in de kantoren van het Nationale Dagblad aan de
’s-Gravendijkwal. Nadat met behulp van militairen de straat aan beide kanten was afgezet, werden de localen doorzocht en vervolgens grote pakken papier en documenten naar buiten gesleept en opgeladen. Onmiddellijk daarop ging de politie naar P.’s huis, dat om de hoek in de Mathenesserlaan ligt. P. die niets vermoedde en in zijn hemdsmouwen de ramen met papier aan het beplakken was –iets wat reeds de gehele stad dóór geschiedde om het springen van de ruiten bij explosies te
voorkomen – was slechts even te voren gewaarschuwd door een cliënt, die blijkbaar lont had geroken en in allerijl bij hem binnen was gestormd. Nauwelijks echter was die ongeluksbode in huis, of de politie meldde zich en kwam na korte tijd met P. in hemdsmouwen en de cliënt naar buiten en duwden beiden in de auto.
[p. 6] Natuurlijk waren er dadelijk allerlei berichten in omloop waarin uiteraard verband werd gelegd met het onderzoek in de kantoren van het N.S.B.-blad, dat voor P. bezwarende dingen aan het licht zou hebben gebracht. Zo werd o.a. verteld, dat er wapens bij hem aan huis waren gevonden en verschillende N.S.B.- en nazi-insignes en -lectuur. Zelfs beweerde men, dat er een geheime verbinding door de tuin was ontdekt tussen de bovengenoemde dagbladkantoren en het woonhuis van P. Nu had P. inderdaad – ook al wisten zijn vrienden, dat zijn sympathieën allerminst naar Duitsland of liever naar het nazi-bewind uitgingen en hij zich zelfs bij verschillende gelegenheden als een
hartstochtelijk vaderlander had geuit – voor de politie enigszins de schijn tegen zich had. Mevr. P. toch was Duitse van geboorte, had veel
invloedrijke relaties in Duitsland, verbleef vaak zeer geruime tijd in haar geboorteland (zij was daar ook op dit ogenblik) en had twee zoons uit haar vóór-huwelijk in Duitse dienst. Een van deze knapen had vele jaren in Rotterdam bij de ouders gewoond, de Duitse school bezocht, ijverig
35 deelgenomen aan de H.J.-beweging28 en zijn verering voor Hitler en zijn
regime niet onder stoelen of banken gestoken. Integendeel, er werden juist in zijn kamertje nog allerlei voorwerpen aangetroffen, die aan zijn verblijf en zijn nazi-sympathieën herinnerden, o.a. een groot portret van de Führer aan de wand, geflankeerd met Hakenkruis, vlaggetjes en insignes, steekwapens, schermattributen enz. Waarbij dan nog kwam dat in de salon op een prominente plaats een grote foto hing van de oudste knaap in het opzichtige geklede uniform van de Duitse weermacht, terwijl op een bureautje verschillende kiekjes stonden van mevrouw en meneer in gezelschap van de geuniformeerde knapen. Dat alles behoefde
natuurlijk nog niet af te doen aan de eerlijke nationale gevoelens van de heer des huizes, doch voor de Rotterdamse politie bleek een en ander toch voldoende aanleiding om mr. P. op ruwe wijze te arresteren en hem voorlopig in verzekerde bewaring te stellen.
[p. 7] Over zijn ervaringen tijdens en na de arrestatie heeft P. ons enige dagen later, toen hij was vrijgelaten, uitvoerig verteld. Daarover echter in het verdere gedeelte van dit verhaal. De hele lange dag na de landing van de Duitse vliegtuigen verliep in grote onrust en opwinding, hoewel er van enig paniek geen sprake was. De mensen bespraken de gebeurtenissen, voorzover de radio daarover bijzonderheden had met levendige belangstelling. De radio zelf echter vormde, doordat men haar om niets te missen de hele dag moest laten aanstaan, een bron van onrust. Elk ogenblik toch konden er een nieuwe mededelingen of berichten komen en het wachten daarop werkte, vanwege de ertussendoor gegeven amusementsmuziek en andere onbelangrijke uitzendingen niet alleen opwindend, maar op den duur ook zeer vermoeiend. Veel indruk maakte intussen het herhaaldelijk omroepen van de waarschuwing voor parachutisten, die op verschillende plaatsen van het land werden uitgeworpen en die, naar later bleek, door deze troepen zo levendig beschoten werden, dat er naar men zei van de in het geheel ongeveer 8000 uitgeworpen manschappen slechts er 700 levend op de grond waren gekomen, of althans heelhuids.29 Ook de telkens door
de andere radio-uitzendingen heen gegeven berichten van de luchtmachtdienst over het passeren van drommen vliegtuigen in
28 The Hitler Jugend (H.J.) was a Geman nazi-youth organization for boys. It played an
important role in taking control over the German population. The boys received a semi-military education and were expected to take part in sports events and to go on camping hikes.
36
westelijke richting, droegen ertoe bij om de onrust te verhogen. Laat op de dag volgde reeds een bericht van het Algemeen Hoofdkwartier, dat in verschillende talen: Nederlands, Frans, Duits, Engels, Italiaans en Spaans, werd uitgezonden. En spoedig ook werden er draadloze berichten uit het buitenland ontvangen die de indruk weergaven, welke de inval in
Luxemburg, België en Nederland in het buitenland en o.a. ook in Amerika had gemaakt. Inmiddels bleef de onrust in de stad en het lawaai in de lucht toenemen. Onze artillerie bleek in actie te zijn gekomen, doch ook de geweersschoten en het geratel der mitrailleurs weerklonken
voortdurend. Dat was ook het geval gedurende de nacht, die in weerwil van de lange voorafgegane dag, weinig slaap beloofde.
37 Figure 4: In the early morning of 10 May, German paratroopers jumped out of their transport aircraft to take the bridges at Moerdijk, Dordrecht and
38
[p. 8] Na het vallen van de duisternis begonnen de rookwolken, die bij dag reeds van de overzijde der rivier schenen op te stijgen, voor een angstwekkende rode gloed plaats te maken, die de gehele nacht een beklemmend lichtspel door de ruiten van de slaapkamer toverde. Voortdurend klonken de snerpende schoten van de lichte vuurwapenen door reeds op vrijwel alle hoeken militair afgezette straten.
Redaktieleden van het N.R.C., die diep in de nacht hun kantoor verlieten, maakten de volgende dag gewag van levendige vuurgevechten: er werd vaak uit de huizen geschoten door de verduisterde straten, welk geschiet dan door de patrouillerende soldaten op goed geluk af beantwoord werd, wat natuurlijk deze nachtwerkers op hun thuisweg menig angstig
ogenblik bezorgde. Zij vertelden, behalve van de verraderlijke schoten uit de huizen, ook van in het wilde weg omlaag schietende vliegtuigen, die op geringe hoogte over de stad kruisten en aldus trachtten schrik en
verwarring onder de Rotterdamse bevolking te verwekken.
Zodra het maar even licht werd bij het krieken van de nieuwe dag, werd het vuren van deze artillerie levendiger en nam de bedrijvigheid in de lucht toe. De radio hervatte haar taak van de vorige dag en de onrust erdoor gewekt begon opnieuw. Het ochtendblad, dat voorlopig de laatste courant zou worden, vanwege de stagnatie in de binnenlandse
verbindingen en vervolgens ook door storingen in de technische installaties (elektriciteit, telex, water enz.), werd natuurlijk gespeld, al waren de berichten veelal een herhaling van het geen reeds per radio was opgevangen. Op kantoor heerste dezelfde hangerigheid en lusteloosheid van de vorige dag. Van het verschijnen van een courant was geen sprake meer. (Ter rectificatie van wat ik zoëven schreef – hoe spoedig vergeet men in deze dagen van zenuwspanning en schokkende gebeurtenissen de volgorde der dingen! – diene dat het laatste ochtendblad vrijdag was verschenen).30 Berichten, vooral over de gang van zaken in de eigen stad
waren er nauwelijks. Alleen de radio bleef voortgaan met het verspreiden van de officiële of officieuze communiqués, waarvan die [p. 9] betreffende de gang van zaken te velde, overigens geenszins onbemoedigend waren. Grote aantallen vliegtuigen waren door de Nederlandse
luchtdoelbatterijen en jagers neergeschoten, en dat de dien aangaande verbreide mededelingen betreffende het neerhalen van ongeveer 100
30 The bulletin which appeared on Friday the 10th of May featured a proclamation by
Queen Wilhelmina, in which she stated that Holland had tried her utmost to stay neutral and that Germany had attacked Holland without the slightest warning. She protests against the breach of good faith, which should not occur between civilized states.
39 Duitse vliegtuigen op de eerste dag (wat toen haast ongelofelijk scheen) geenszins overdreven waren, werd mij een week later duidelijk toen ik tussen Den Haag en Delft talloze wrakken van jagers,
transportvliegtuigen en bommenwerpers van de vijand langs de kant van de weg en op de landerijen zag liggen. Het verkeer in de stad werd steeds meer beperkt vanwege de onveiligheid op straat, waar voortdurend de schoten weerklonken, die blijkbaar door verraderlijke elementen uit de huizen op tal van plaatsen in de stad werden afgevuurd. Zo waren er ook bij ons in de buurt, Breitnerstraat, bij de Mathenesserlaan uit een raam schoten op Nederlandse schildwachten, die de straten afzetten, of marcherende troepen gelost. In dit geval, en trouwens overal waar daartoe de mogelijkheid bestond, werd aan dat laffe geschiet spoedig op afdoende wijze een einde gemaakt. In het geval Breitnerstraat zouden de verraderlijke schutters zes Duitse jongens en meisjes zijn geweest, die naar het heette onmiddellijk na hun arrestatie spoedig hun verdiende lot hebben ondergaan.31 In een ander geval betrof het een jongen v. H. (een
Duitser met een Hollandse naam, wiens vader reeds vele jaren in Rotterdam woonde en er een goede assurantiezaak had). Dit jongmens was een der velen, die blijkbaar tijdens zijn diensttijd (n.b. in overleg) uit Duitsland met vele andere uit Holland afkomstige dienstplichtigen, of vrijwilligen, met verlof was gestuurd om hier de inval door spionage enz. voor te bereiden en na de overval de burgerbevolking te verontrusten. Ook deze jongen, een knaap van zo’n 19 a 20 jaar, zou onmiddellijk geëxecuteerd zijn. Geruchten van verraad van buitenlandse, maar helaas ook van binnenlandse zijnde in de steden en bij het leger waren trouwens niet van de lucht en verwekten een onbehagelijke stemming bij het publiek, die trouwens door het geschiet, het geronk der vliegtuigen en de detonatie nu en dan van een vallende bom met de daardoor ontstane branden nog werd aangewakkerd.
[p. 10] Onheilspellende rookwolken en vuurgloed achter en allengs ook binnen het stadsprofiel tekenden de horizon en het
luchtruim. Tijdens de nacht van zaterdag op zondag, die aldus reeds zo onrustig inzette, hoorde ik een vliegtuig vlak over ons huis gaan met oorverdovend geraas; een ogenblik later volgden een paar zware slagen. De volgende morgen, een stralende Pinksterochtend, zou mij blijken wat er gebeurd was. Met Pieter op weg naar het huis van de heer B. (het hoofd
31 From the literature it is not clear what their so called destiny was. But it is very likely
40
van de Nederlandse afdeling der Duitse school), die ik van het lot van mr. P. op de hoogte wilde stellen – ik trof hem echter niet thuis – zagen wij op de Schoonderburgerweg een paar huizen zwaar door bominslag
beschadigd. Ook de volgende dag, 2e Pinksterdag, bleek mij, dat dezelfde
vliegtuigen nog veel meer rampspoed hadden teweeggebracht met hun treffers op twee schuin tegenover elkaar gelegen huizen, aan de
Heemraadssingel bij de Binnenweg en twee eveneens tegenover elkaar gelegen woningcomplexen aan de Schietbaanlaan. Terwijl in het eerste geval het aantal slachtoffers tot twee beperkt scheen te zijn gebleven (Dr. Velleman32 van de Hogeschool met zijn vrouw) waren de ravage en het
aantal slachtoffers in de Schietbaanlaan inderdaad ontstellend groot. Drie huizen aan de ene zijde van deze straat en twee aan de overkant waren vrijwel met de grond gelijk gemaakt en het aantal gedoden in deze dicht bewoonde panden moet in de tientallen hebben gelopen. Een triest gezicht deze ruïnes van huizen, waarin zo kort tevoren nog het dagelijks leven van tal van gezinnen zich afspeelde en waar nu de doden onder het puin bedolven lagen en de schamele restanten van hun huiselijk bestaan op de straat lagen geworpen in een klagelijke wanorde of tussen de vlak boven elkaar ingestorte verdiepingsvloeren gekraakt waren. En hoog boven tegen een afgebrokkelde zijmuur hingen als een bespotting ordelijk in de rij de kleren aan haken en hangers. Ook deze
verwoestingen door Duitse bommen teweeggebracht, zouden nog slechts een begin blijken van wat er drie dagen later volgen zou. Onze korte wandeling ’s morgens van de 1e Pinksterdag heen en terug naar het huis
aan de Rochussenstraat van de heer B. werd herhaaldelijk verontrust door het angstwekkende geloei door sirenes, die met hun jankgeluid de inzet van een luchtaanval aankondigden.
[p. 11] Het was dan zaak om telkens zo spoedig mogelijk een schuilkelder op te zoeken, waarvan er o.a. een op de hoek van de Rochussenstraat om Heemraadssingel en een in de C. De Vrieslaan was ingericht. Een bonte groep van vluchtelingen: mannen, vrouwen met kinderen en huisdieren vulde daar spoedig de nauwe sleufachtige ruimten, waarbij de oudere vrouwen soms nogal misbaar maakten, maar verreweg de meeste schuilers toch in rustige gelatenheid het ogenblik afwachtten, waarop een gelijktonig sirene geloei het signaal gaf, dat alles
32 In 1939 Leon Velleman (1893-1940) was living on the Heemraadssingel 275a in
Rotterdam with his wife Johanna Cornelia Meijer (1902-1940). However no information was found on his profession and whether he was working at the university.
41 weer veilig was. Maar nauwelijks waren allen de straat op, of een nieuwe aanval werd gesignaleerd. Dan was het hard langs de huizenkant lopen om zo spoedig mogelijk in portieken of openstaande woningen dekking te zoeken, wanneer er geen andere schuilkelder of loopgraaf dicht in de buurt was. In de richting van de stad zagen wij een formele aanval door enkele vliegtuigen uitvoeren. Dat was om ongeveer 10.20 uur. Een van deze machines maakte plotseling een duikvlucht juist in het verlengde van de Rochussenstraat. Duidelijk kon men de bom zien vallen en mijn hart kromp ineen bij de gedachte, dat ons huis getroffen kon zijn. Later bleek het, dat het aanvalsdoelveel verder af was gelegen en dat de genoemde bom de Marinierskazerne aan het Oostplein had getroffen en verwoest.
Figure 5: Photo of the Marine barracks building on the Oostplein, built in 1598 and used as Marine barracks since 1823. Source: Oorlogsslachtoffers.
42
Figure 6: The ruins of the Marine barracks. Source: Mallan, Rotterdam 10-14 Mei
1940, p. 160.
Er waren op dat ogenblik in de kazerne der “zwarte duivels” (zoals de Duitsers deze in donkere uniform geklede soldaten, die als duivels vochten, noemden) tegen de honderd man aanwezig, die echter dank zij de tegenwoordigheid van geest van de officier van administratie
Goossens uit het instortende gebouw in rij en gelid naar buiten konden marcheren. Voor het vallen van de duisternis zagen wij diezelfde dag nog een bom inslaan in de richting van St. Job.33 Een merkwaardig
verschijnsel was het daarbij, dat er aanvankelijk na het vallen van de bom niets gebeurde, zodat mensen al zeiden, dat het projectiel niet ontplofte. Enkele seconden verliepen, doch toen volgde een zware detonatie, terwijl een enorme vuil-zwarte rookwolk opsteeg tussen de in de verte gelegen
33 St. Job was a warehouse built in 1912-1914 on the west side of the then newly
constructed St. Jobshaven (1908). It was designed by the architects JJ Kanters and Fr. Eriksson. Both the size and the structure were revolutionary for that time in Europe, because the structure was reinforced with concrete and steel columns.
43 pakhuizen en haven: inrichtingen, een nieuwe haard van brand, waarvan er reeds zo vele zich langs de zuidelijke en oostelijke horizon vertoonden. En toen de avond viel van deze 1e Pinksterdag, die door geen kerkgang
wijding had kunnen krijgen – alle diensten waren afgelast vanwege het geraas op straat en uit de lucht [p. 12] knalden nog bij herhaling de geweerschoten en ratelde in de verte een mitrailleur, nu en dan afgewisseld door zware slagen van ontploffingen in de brandende gebouwen of door het gedreunder kanonnen. De verduistering van de stad met het oog op gevaar uit de lucht werd hoe langer hoe meer een fictie bij de laaiende gloed aan de hemel, waartegen de schichtige stralen der zoeklichten flets afstaken en vrijwel overbodig leken. Rotterdam sliep weer onrustig die nacht. Liever dan in huis zochten reeds velen veiligheid en nachtrust in de schuilkelders of in het open veld, de koude van de vroege Pinkster ten spijt. De volgende ochtend kwam er bezoek van de heer B., die wij de vorige dag niet thuis hadden getroffen. Hij toonde zich erg erkentelijk voor de belangstelling, hoorde erg op van het geval P. wiens pleegzoon zo lang tot zijn leerlingen aan de Duitse school had behoord en vertelde uitvoering en met bitterheid over de
onaangenaamheden, die hij in al de jaren van zijn directeurschap van het Duitse personeel van de school had moeten verduren. Hij voelde
voortdurend dat zijn positie er werd ondergraven en sprak met droefheid over de laatdunkendheid waarmee de jonge leraren zich over ons land en onze cultuur uitlieten. Dadelijk na zijn bezoek ben ik er op uit gegaan om v.d. Mast, de secretaris van de Gewestelijke Landstormcommissie op te zoeken, ten einde de mogelijkheid te bespreken om althans de afdeling Rotterdam op te roepen en dienst te laten doen als hulppolitie, daar de schildwachten en de geregelde politie oververmoeid dreigden te geraken, nu zij reeds dan drie etmalen onafgebroken zware dienst achter de rug hadden en niet uit de kleren waren geweest. Ik vond echter de secretaris niet in zijn woning aan de burgemeester Meineszlaan en besloot toen door de tunnel naar het kantoor van de L.S. [Landstorm]34 in de
Proveniersstraat te gaan om daar met hem te spreken. Het verkeer door de tunnel was die ochtend bijzonder groot en de drukte werd er nog verhoogd, doordat deze overdekte doorgang telkens tevens als
vluchthaven diende tijdens het herhaalde luchtalarm. Er waren trouwens
34 The Landstorm is an army of armed civilians that was established to support the
regular army. In 1939, the year in which the Dutch armed forces mobilized, because of the outbreak of World War II, the Voluntary Landstorm consisted of over 90,000 volunteers.
44
vrij kort tevoren bommen gevallen in de buurt van het D.P. station,35 dat
als spoorweg-knooppunt van bijzondere betekenis was en dus als
mikpunt voor de [p. 13] Duitse vliegers moest worden beschouwd. Reeds de eerste dag van de overval was het stationsplein met de daarop
uitlopende straten ontruimd, wat voor mij tot een eigenaardig incident had geleid. Ik was nl. kort te voren behandeld door de tandarts Loebër, en daar ik die vrijdag wat pijn had trachtte ik ’s middags tegen 4 uur via Kruiskade en Ammanstraat de Stationsweg te bereiken, waar L. niet ver van de D.P. zijn woning had. Op de hoek van Diergaardelaan en
Stationsweg werd mij en trouwens vele anderen de pas afgesneden en hoezeer ik mij ook op de noodzakelijkheid van de behandeling beriep, de mannen van de luchtbeschermingsdienst met hun witte banden om de arm, de zonderling uitgedoste burgerwachter met bajonet op het geweer en de padvinders, die met enige Joodse bewoners uit deze volkrijke buurt de orde handhaafden en het ter plaatse drukke verkeer regelden (de Coolsingel was eveneens reeds afgesloten) bleven onvermurwbaar. Er zat niets anders op dan te trachten via Schiekade en de daarop uitkomende straten de D.P. te bereiken en vandaar de Stationsweg. Bij het
stationsplein gekomen merkte ik echter, dat de toegang door een dubbelpost was afgesloten. De schildwachten bleken echter meer voor reden vatbaar dan de burgerheren van zoëven, en een van hen was bereid mij de hoek om te brengen naar het huis van Dr. L. Het ongeluk wilde echter, dat ik daar juist een der Joodse wachters tegen het lijf liep, die mij kort tevoren de doorgang had belet. Hij stond erg op zijn stuk, dat ik terug zou gaan, doch toevallig zag ik onder de verdere mannen van het gezag Dr. Gabriëls,36 die nog niet zo lang geleden aan de H.H.S.37
gepromoveerd was en, ofschoon ik hem aanvankelijk niet eens thuis kon brengen, het onmiddellijk voor mij opnam. De andere Joodse meneer bleef echter nog steeds weigerachtig. Wat hij alleen bereid bleek te doen was de vergunning vragen van de sergeant der mariniers, die in de nabijheid van het station de wacht had betrokken. De man bleef echter zo lang weg, dat ik ten leste, ongeveer na een kwartier, besloot mij door de
35 The Delftsche Poort station was situated on the railway to Amsterdam. The station was
opened in 1847.
36 On the 2nd of July in 1936 John Gabriëls (1897) received his PhD in the commercial
science. His doctoral thesis was titled: 'Gold clauses and statements'.
37 In 1913 the University of Dutch Trade was founded. It was abbreviated as the H.H.S.
(University of Dutch Trade). Later, in 1973, this school became the Erasmus University Rotterdam.
