s& d 12 | 2004
45 damentele politieke verschillen tussen links en rechts en een technocratische wijze van politiek bedrijven, is de sociaal-democratie achter poli-tieke en maatschappelijke trends gaan aanren-nen, zonder op basis van eigen beginselen een visie te presenteren voor de langere termijn. Zijn eigen PvdA heeft volgens Kalma in de paarse jaren negentig de vergissing gemaakt de ideolo-gische veren te hebben afgeschud, onder leiding van partijleider Wim Kok. Door de ontkenning van de politieke tegenstelling tussen links en rechts is de PvdA als vanzelf teveel naar rechts opgeschoven. In een voetnoot stelt Kalma dat ook de SP en GroenLinks een beweging naar rechts hebben gemaakt door geleidelijk aan meer klassiek sociaal-democratische posities in te nemen. Geen wonder dat zijn linkse pro-gramma nu dan in de buurt komt van het onze. Het mooiste deel van het boek gaat over de waarden van de sociaal-democratie: vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Zonder nostalgisch te worden haalt Kalma klassieke discussies over deze waarden naar het huidige politieke debat. Hij bekritiseert dan niet alleen de technocratie van de paarse periode, maar ook het overdreven op koopkrachtplaatjes gerichte gelijkheidsden-ken en de overspannen maakbaarheidsgedachte uit de jaren zeventig.
Dat wil niet zeggen dat Kalma gelijkheid minder belangrijk vindt dan het vrijheidsideaal. Integendeel, hij laat zien dat de stelling dat libe-ralen voor vrijheid zijn en sociaal-democraten
Koersadvies voor
de PvdA
bart snels
Voor het meer bevlogen deel der natie gaat Kalma’s onversneden sociaal-democratische traktaat erin als Gods woord in een ouderling´, schreef journalist Hans Wansink in de Volkskrant over Links, rechts en de vooruitgang, het nieuwe boek van wbs-directeur Paul Kalma. Als Groen-Linkser behoor ik natuurlijk tot dat bevlogen deel van het land en voor mij was het lezen van het progressieve politieke programma dat Kalma in zijn boek beschrijft, een verademing in de huidige conservatieve tijdgeest. Het is dat de milieuparagraaf er wat bekaaid vanaf komt, maar verder is de gelijkenis groot met het GroenLinkse politieke programma van twee jaar geleden. Dat kan nog eens van pas komen, want Kalma hoopt met zijn boek de discussie en samenwerking met andere linkse partijen te stimuleren.
De centrale stelling van het boek is dat de te-genstelling in de politiek tussen links en rechts niet is achterhaald. Kalma heeft scherpe kritiek op het derde-wegdenken dat sociaal-democra-tische partijen ook in andere landen, denk aan New Labour van Tony Blair, in de jaren negentig hebben omhelsd. Door het ontkennen van
fun-
boeken
De sociaal-democratie
volgens Paul Kalma
Bart Snels, H.J. Schoo en Ruud Koole bespreken
Links, rechts en de vooruitgang
s& d 12 | 2004
46
voor gelijkheid, veel te simplistisch is. Juist historische figuren als Joop den Uyl en Jacques de Kadt beschouwden het vrijheidsideaal als de kern van het sociaal-democratische programma, betoogt Kalma. Het verschil met de liberalen zit hem in de voorwaarden waaronder vrijheid inhoud krijgt, waarbij het gelijkheidstreven gezien moet worden als een middel om vrijheid voor iedereen mogelijk te maken. Een vergelijk-bare positie neemt Femke Halsema in (zie haar pleidooi voor een vrijzinnige politieke agenda in
de Helling, zomer 2004).
Gelijkheid blijft volgens Kalma dan toch de
core business van de sociaal-democratie. Hij zet
zich af tegen critici van het gelijkheidsdenken, zoals Wouter Bos of Paul Schnabel. Die voeren volgens Kalma de vorige oorlog. Het gelijkheids-denken uit de jaren zeventig, juist omdat het was losgezongen van het sociaal-democratische vrijheidsideaal, is allang bij het grofvuil gezet, maar sindsdien hebben belangrijke maatschap-pelijke ontwikkelingen op allerlei gebieden de sociale ongelijkheid doen toenemen. Juist nu moet de PvdA nieuwe ongelijkheden bestrijden, zoals de verrijking bij de topinkomens, de toe-nemende vermogensverschillen, de ongelijk-heden op de arbeidsmarkt tussen migranten en autochtonen, de enorme ongelijkheid tussen rijke en arme landen. Terecht verwijt Kalma de sociaal-democratie te weinig aandacht te hebben besteed aan deze ongelijkheden, juist door het gelijkheidsideaal te bagatelliseren.
In debat met conservatieven
Het deel van het boek dat het meeste uitdaagt tot politiek debat gaat over instituties, zoals het aan-deelhouderskapitalisme, de verzorgingsstaat, de democratie en de rechtsstaat. Dan wordt Kalma’s boek programmatisch en zijn er kwesties te beslechten. Steeds stippelt Kalma dan een linkse koers uit. Hij verdedigt een brede, maar active-rende verzorgingsstaat, hij pleit voor meer zeg-genschap van werknemers in grote bedrijven, hij wil een scherper milieubeleid en hij is voor een actieve cultuurpolitiek. Zeker zijn analyses
ten aanzien van sociaal-culturele kwesties geven een linkse lezer moed in het huidige politieke klimaat.
Hier gaat Kalma in debat met de conservatie-ven die slechts repressie als antwoord op crimi-naliteit hebben en bij het integratievraagstuk vergaande assimilatie willen afdwingen van im-migranten. Zo vindt Kalma dat het veiligheids-beleid van de PvdA veel te veel op dat van de vvd is gaan lijken. In dit geval is Tony Blair wel een voorbeeld voor Kalma, want hij citeert de Britse premier om aan te geven hoe de balans gezocht moet worden in een beleid dat criminaliteit daadwerkelijk wil verminderen: tough on crime
and tough on the causes of crime. Rechts staat wel
voor het eerste, maar vergeet het tweede. Op de culturele thema’s is de scheidslijn tussen links en rechts kristalhelder. De vraag is of de PvdA hier het koersadvies van Kalma gaat volgen. Op de meer sociaal-economische thema’s is de analyse van Kalma iets minder overtuigend, vind ik als econoom. Nu lijkt hij zelf de vorige oorlog te voeren. Niet zo vergaand, met talrijke nuances, maar toch, in de taal van Jan Marijnis-sen, bestrijdt hij het neoliberalisme en is hij kritisch over marktwerking en commercie in de publieke sector. Het echt radicale, fundamenta-listische marktdenken van het neoliberalisme uit de jaren tachtig bestaat echter niet meer. Debatten over de zorg of het onderwijs zijn nu veel complexer geworden, en gaan bijvoorbeeld over de voorwaarden waaronder marktwerking mogelijk is en hoe het toezicht georganiseerd moet worden. Hier is het gevaar dat het politieke debat technocratisch wordt, en dan kunnen po-litici in een paarse valkuil lopen. Het is echter te gemakkelijk om je in algemene bewoordingen te verzetten tegen het neoliberalisme uit de ja-ren tachtig. De uitdaging is juist om op basis van de waarden die links verdedigt, beleidsdebatten over de publieke sector te voeren. Niet het neoli-beralisme binnen eigen geledingen tijdens Paars deed de PvdA de electorale das om. De PvdA liet vooral te weinig zien voor wie en welke waarden de partij opkwam.
Kalma is natuurlijk in eerste instantie een
s& d 12 | 2004
47 man van de inhoud, maar politiek gaat ook over
strategie. Daarmee begint het boek zelfs, want Kalma wil een programmatische reactie van de PvdA op de verkiezingsnederlaag van 2002. Wat mij dan opvalt is dat Kalma nauwelijks ingaat op de internationale politieke verhoudingen na 11 september 2001 en de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn in Nederland. De politieke crisis lijkt in de analyse van Kalma beperkt te zijn tot een crisis in de sociaal-democratie. Juist van de socioloog Kalma had ik meer willen lezen over wat er de afgelopen jaren is gebeurd in ons land. De analyse van Kalma richt zich vooral op de wijze waarop de PvdA politiek heeft bedreven in de afgelopen vijftien jaar. Zijn partij is een technocratische bestuurderspartij geworden, zonder een helder links programma. Met een strategisch argument pleit Kalma voor een
scherp links profiel. Met de toegenomen wel-vaart en de emancipatie van grote groepen werk-nemers heeft de PvdA niet meer een achterban die op basis van een beroep op het welbegrepen eigenbelang tot omvangrijke electorale succes-sen kan leiden. Volgens Kalma is er nu meer nodig om burgers te verleiden tot een stem op een hervormingsprogramma, namelijk morele overtuigingskracht. In die zin moet de PvdA veel meer dan de belangenpartij die zij nu nog is, een beginselpartij worden, en aansluiting zoeken bij andere linkse politieke partijen en bij organisa-ties als de vak- en milieubeweging. Kalma vindt dat de PvdA een ruk naar links moet maken. Nu Wouter Bos nog.
Bart Snels is directeur van het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks
Kalma’s ‘daddy knows
best’-samenleving
h.j. schoo
Met zijn titel suggereert Paul Kalma, directeur van de Wiardi Beckman Stichting, een dialec-tisch uitgangspunt. Links, rechts en de vooruitgang, dat is: these, antithese, synthese. Het aardige van zo’n schema is dat rechts er een nuttige functie in vervult. Niet slechts die van politieke tegen-stander, maar tevens die van intellectuele rivaal en stimulans. Hoe serieuzer je rechts vervolgens als linkse denker neemt, des te beter voor het linkse denken. Dit alles volgens de goed-linkse stelregel dat tegenspraak ons verder brengt. Nu heeft links lang gemeend dat er weinig tot geen rechts denken voorhanden was waar het zich met goed gevolg aan kon scherpen. Het is de vraag of die waanwijsheid überhaupt stand houdt, maar in elk geval de afgelopen decennia, met de doorbraak, ook intellectueel, van neo-liberalisme en neo-conservatisme kwam er
vol-doende rechts gedachtengoed bechikbaar dat om tegenspraak van allure vraagt.
Hij kant zich inderdaad met verve tegen rechts, de rode draad in zijn boek, maar intellec-tueel lijkt hij nauwelijks te hebben geprofiteerd ¬ of te willen profiteren ¬ van het denkwerk dat rechts de voorbije decennia heeft voortge-bracht. Daardoor preekt hij vaak slechts voor eigen parochie, de geschriften van mede-paro-chianen in de hand. Nieuw Rechts, neo-libera-lisme en neo-conservatisme, fungeert minder als ¬ negatieve ¬ inspiratiebron dan als kop van jut, een sjabloon waartegen het comfortabel stelling nemen is. Zijn ‘partijdigheid’, gebrek aan nieuwsgierigheid, misschien ook lage dunk van rechts, paart hij daarbij aan de vertrouwde linkse aanspraak op de betere moraal. Het lijkt hem ook niet zozeer te gaan om de betere argu-menten als wel om de verdediging van die moral
high ground. In weerwil van de titel wil hij niet
van rechts leren, maar het bestrijden. Links en de
vooruitgang was daarom beter geweest.
Kalma’s inzet is het opkalefateren van de ideologische averij die de sociaal-democratie onder twee Paarse kabinetten opliep. De kale
