Luchtjuwelen

T

ycho

Hoogstrate

et is de nazomer van 1985. Een klein groepje NJN'ers fietst over het geasfal teerde dijk talud van het Hellegatsplein in Zuid-Holland. Verrekijkers en tele­ scopen worden meegesjouwd en in de tassen zitten de noodzakelijke boterhammen .

We zijn onderweg naar ons vaste uit­ kijkpunt, de strekdam halverwege de lange Hellegatsdij k. Het is de maan­ delijk se waterwildtellingen het belooft een typische nazomerdag te worden. Zo' n lekker warme dag met een hoge luchtvochtigheid. Zo'n dag waarbij er gee n horizon meer is maar eerder een vage zone waar ergens de overgang in verstopt zit. De meeste eenden zijn nu in het eclipskleed, en dus niet gernakkelijk te herkennen. a m bij het uitkij kpunt te komen moeten we ons een weg banen door manshoge engelwortels en harig wil­ genroosjes. Overal zijn nog de sporen te zien van de hoge winterwaterstan­ den. Dikke pakketten van riet en troep vormen de basis van de spoel­ selruigte. Het jonge wilgenvloedbos ziet er war grauw uit, alsof de zomer­ se hitte aile kleur uit de bladeren heeft weggebrand. En dan is er die spanning van het moment dat het water zichtbaar wordt. Her uitge­ strekte water van het Haringvliet, met daarin die strekdam van bijna een kilometer lang. Er zou al een vroege Visarend kunnen zitten, misschien wat Pijlstaarten, Slobeenden of Krakeenden? De dam zelf stelt niet veel voor. Het bouwsel steekt maar een halve meter boven het water uit en is ongeveer twee meter breed. Er is iets geks met die strekdam. Er lig­ gen veel 'vreemde ' stenen in. Tijdens een verkenning van de dam ontdek­ ten we dar er een hele berg oude

grafzerken in verwerkt was. Ik Yond het wei een eervolle plek daar in die strekdam, het leek mij betel' om on­ dergescheten te worden door een vis­ arend, dan te worden verpulverd en onder het asfalt te verdwij nen. We hebben de hele zaterdag doorgebracht met het tellen van de watervoge ls, al luierend en babbelend op de strek­ dam.

Tijd ens de terugweg zagen we op het warme asfalt van de Hellegatsdijk allerlei libellen zonnen. We moesten er doorheen fietsen, maar geen libel liet zich gelukkig zornaar door een NJN'er platfietsen. Het was een waar feest om daar te moeten rijden. Het ging niet om enkele insekten, maar om vele honderden !In mijn herinne­ ring hadden ze aile kleuren van de regenboog. Ik kende er geen bij naam, maar de pracht en diversiteit overweldigden mij. Niet lang daarna kocht ik een tabel om ze op naam te brengen, maar daarvoor moest je ze vangen en dat was moeilijk. Elke keel' als ik zo'n dier in het net had gevangen werd ik helemaal zenuw­ achtig van het vleugeJgeratel. Ik vond het maar niks om de dieren te van­ gen. Ook de nieuwe vijver die ik ge­ maakt had in de achtertuin kon ze niet in grote aantallen aanlokken. De nieuw verworve n interesse stierf een langzame dood, mede omdat de Hoekse Waard een slecht libellenge­ bied was. De libellentabel heeft vele jaren ongebruikt in de kast gestaan,

maar ik heb hem nooit weg kunnen doen.

Voorjaar 1997, toevallig een nieuw begin

Geritsel en geratel in Leiderdo rp. Het voorjaar is net begonnen en de deu­

ren staan wijdope n, in de keuken van 'De Lange Akker' gebeuren vreernde dingen.

Terwijl ik lekker aan de koffie zit met mijn collegas en de werkzaam­ heden van de dag doornee m wordt mijn altijd waakzame gehoor gealar­ meerd. Als beheerder van de Heem­ tuin in Leiderdorp is het handig om over een stel goed werkende zintui­ gen te beschikken. Hoe vaak heb ik niet schij nbaar toevallig omhoog gekeken, om vervolgens te ondekken dar recht boven mij een Ooievaar rondvloog. Hoe groot is de kans dat zo'n toevalligheid je vier voorjaren achtereen overkornt, en wat zou het betekenen ... wellicht tijd voor kinde­ ren? Het myster ieuze geluid uit de keuken bleek afkomstig te zijn van een libel. Het arrne dier was naar bin­ nen gevlogen en wilde ten koste van alles door het glas terug naar buiten. Toevallig was in de boekenkast van de Heemtuin ook mijn oude libelJen­ tabel terecht gekomen. Het was een goed moment om het srof er vanaf te vegen.

Na enige minuten was de naarn van deze zeer vroege libel bekend:

---

(Variabele waterjuff er) Brachytron pratense alias de Glas ­ snij der, ja hoe ka n het ook anders! En wat wil nu he t toeval, na ar de ze libel, die mij n ha rt sne ller de ed klo p­ pen, blijkt het blad van de Ned er­ landse Vere nig ing voor Libell enstu­ d ie te z ijn vernoernd, toeva l of niet ! De determi natie van de Glassnijder he eft de lie fde hern ieuwd, en de NV L een nie uw lid bezorgd. AI sne l kwarn ik erac h ter dat de libe lle nstu­ die niet stil had gezete n. er was een nieu we tabel: de OOON-tabei. Dit boekwerkje was precies ie ts voor rnij. OOON betekent : Odonaten Dier­ vriend e lij k ONderzoeken. Het blijkt dat je ze behoo rl ij k goe d kunt deter­ mineren op allerle i uiterlijke kenrner­ ken . Het enige wat je da ar bij nodi g hebt is een verrekijker! Helema al rnooi wo rd e n ze als je er de telescoop op richr, kleurige luchtju wele n zijn her. Ge en door mensenha nd gern aak r appa ra a t kan beter vliegen. De snel­ heid en we nd ba a rhe id zijn ongekend . Ik heb ze ach te r ui tenop hu n kop zie n vliege n. Ee ns was er een Bruine glaze nma ker die ron djes vlo og om een paar tje Kool w irjes,die op hun beurt in een dart e lend e en wervele n­

de pari ng sdans niet ge heel eenza me hoogten berei kt en. En met de komen­ de ontdekk ingsto cht in de were ld van de juffer en libel ging ereen nieu we were ld open in rnij n eige n Hee rntui n. Leercurven

10(8) Thora x met middorsale cari­ na en hum eral e naad fijn gee lge­ streept; donkere tekening vall mese­ pimeron met kort e schiereilandvormi­ ge uitbreidin g op metepiste rnum, evenwij dig aan tweede zij naad ill richtin g van metastigma (fig. 42); pte rostigm a groot. ill het midde n ltet breedst, eenkleurig geel tot bruin­ geel, randaderen zwart. Mann et]e: appendices inferiores kort, ill twee kleine topp en gespleten (fig. 41). Houtpantserjuffer (Les tes virid is) Tja . . . dat is leu k zo' n nieu we hob by, "D e natuu r is ee n boeiend raadsel" ze i mijn eco logiele ra ar tien jaar gele­ den (beda nkt Theo Jan son) en vatte op die rnani er het probleem sa men. Het is nu eenmaa l een gegeve n dat de natuur altijd de neiging hee ft om de zaak stee ds com plexe r te maken . Oit zorgt erv oo r dat de to esc houwer het leuk enspa n ne nd vindten dat je le kk e r sche r p blij ft. Maar so ms is die diversiteit to ch wei vervelend.Als je een libe lle ng ids voor het eers t ope n­ slaa t en er in begint te blad e re nda n blijken erwei hee l erg veelvandie kle ine blau we wa terj uffe rtj es te zijn. Mooie namen hebben ze wel, war denk je van: Azuurjuffer, Water snuf­ feJ en Mercuurwaterjuffer, De stom­ ste moe t wel de Variab e!e warerj uffer zij n, dit is er zeke r een waarb ij je nooit zeker wee t waar je aan toe bent. Zo'ncre atievandena tuurdie de onge looflijke natu u rlijke diversi­ teit tot a al ong e loofwaardig en on­ grij pbaar maak t, Zo 'n soo rt die er­ voor zorgtdat erva n dieo nbegrijp­ bare tabell en moete n kome n. Maar als na lange stu d ie de sch ijnbaar on­ doorgrondelij ke com plex iteit toch we I mee blijk t te vallen en die Varia­ bele warerj uffer niet zo va riabe l is als de naam doet ve rmoede n, dan begint de le uke tijd van het 'li be llen kij ke n'. Tegenwoordi g zi t ik niet a ileen te wach te n op de eerste Tji ftjaf, maar

Overzich t van water, riet, hooiland, oever en bosrand. Eerste klas Iibel/engebied. Bes/ot enheid in relatie met openheid. Rustplaatsen tijdens perioden van slecht weer zijn in de stru ik en te vinden evenals de nood­ zakelijke opwarmpl ekjes. Vrij wel op elke plek zij n hier lib el/en te zien. Sommigen van hen jagenbovenhethooiland,en-tierefangs de bosrand en weer andere al/een fangs de oevers of boven het wa-ter. De kwaliteit en samens teJling van het water is hier even belangrijk als de inrichting van het land erom­ heen.

ook op de eerste Glas sn ijder. Her zij n va n die so orten die het beg in van e'en nie uwe peri ode marke ren . In de afge ­ lo pe njare nhebikheel wat ure n ge­ spe ndee rd met het op naarn bre nge n va n de so orten die in de Heemtu in te vinden zij n. Het mo o ie is dat ze niet alle maal te geli j k te voorsch ijn kome n. Je bent zo doend e een he el zomersei­ zoen zoet met her moni to ren va n je popuJatie. Is er 's zomers een periode met vee! oostelijke ofjuist wesrelijke wind. dan kun nen er zo maar wee r nieuwe so o rten bin ne nwaaien va n uit vree mde stre ke n. He t is dus opletten geblaze n.Je kunt jegeen mo ment van o nop le tte nd he id permite ren, want voor je her weet heb je iets gem is t. Maar her leu kste is to ch het feit dat ze van prec ies het zelfde weerty pe houd e n als ik: lekke r zonnig met niet teveel w ind . Een ge m iddel de ronde door de ruin besraat er uit dat ik me t mijn ve rre kijke r aile bankjes in de tuin be zo ek en ove ral een kwa rriertj e blij f zitten om te kijken war er zoa l

zomer 2003 _{- - - -. ._..}3._____..

-De gewone oeverlibel is een typische 'padzon­ ner '. Vanaf de eerste weken van juni tot in september zitten ze met tientallen tegelijk op de paden te zonnen.

gebeurt. Deze ronde n resulteren in

een lijst van waargenomen soorten

die zich weI of niet voortplanten in

de tuin.'AI doende leert men',en

zodoende groei t de kennis gestaag. Na verloop van tijd begin je dan toch

vrage n te stellen, want er zijn vreem ­

de verschijnselen. Zo zij n er soorten die er volgens het boekje zouden moeten zijn, maar tot nu toe ontbre­ ken. En hoe zit her met de lokale

milieuoms tandigheden, is het in de

tuin anders dan er omheen? Wat zeg­

gen de libellen en juffers over de

wate rkwa lite it, of over het beheer van de oevers?

Hoe meer je leert hoe duidelijker het wordt dar je eigenlijk nog maar van

niks weet.

Libellen begeren is libellen beheren Met de opnieuw hervond en liefde onsto nden er ook gelij k de nodige

relarieproblernen . Het is het voor

sommigen bekende problee m van samenleve n.De liefde is leuk, maar

de hele dag met elkaar in dezelfde ruimte verblijve n leidt er vaak toe dar

er frictie onrstaar. Wat moet ik doen om de kwetsbare libellen en juffe rs te behoude n? Soms is het maar beter

om van niets te weten, dan doe je

maar waren als dat goed gaardan is dar mooi meege nome n. Maar ja, je

kiest voor een vak en dar wil je goed

doen dus je begint je te verdiepen in

leef wijzen en gedragingen. Het eerste

wat ik ondek te was dar er langs en in

het water het hele jaar wel ergens eieren en larven te vinden zijn. Dat

leek aanvankelijk goed nieuws, want nu konden er geen werkzaamheden

meer rond het water uitgevoerd wor­

den en dar schee lt een hoop zwaar

/

Overzicht verlandende sloot met de esthetisch verantwoorde lokstokken. Eerste klas juffergebied. een klein­ schalig gebiedj e als dit is bij uitstek geschikt voor verschillende juffers en libellen. De drijvende planten wor­ den vaak gebruikt als eiafzetplek. Dit gebiedje wordt omgeven door lage struwelen en afgesloten kleinere plas­ jes en poelen en heeft daardoor een sterke aantrekkingskracht op heidelibellen. Door kleinschalig baggeren wordt hier getracht een status-quo te handhaven tussen verlanding en open water.

werk ! Maar niks doen lOU leiden tot

een totale verlanding van al het open water. Er zoude n dan geen oevers meer zijn waarlangs mijn lo geliefde

Glassnij der en Yroege Glazen rnaker hun territoria make n. Er moet dus wel iers gebeuren maar dan als het

even kan niet overal tegelij k

Ja... het is eigenlijk wei logisch. Een

beheerregel die ik op school heb geleerd luidde: "Spre iding van aktie

in ruirnte en tijd". Die beheersaktivi­ teiten moeten dus niet allemaa l tege­

lij k plaatsvinden en ook niet allemaa l

op dezelfde plek. En als ik dit combi­

neer met de volgende beheerregel, namel ijk: "Isolatie door afstand", dan

onstaater aleen duidelij ker beeld van her beheer. Met isolatie door

afstand bedoelen ze dar er in een gebied plekken moeten zij n waar het

heel rustig is. Plekj es waar bijna

nooitiersgebeurten waar weinig

verstoring is. plekken die afgelegen moeten zijn. De bedoelin g is dat er

een gradient in dynamiek ontstaat.

Als dan de hoofdregel : "Stabiliteit van de methodiek" ook nog gehan­ teerd wordt, dan Jijk t het al aardig op een planm atige aanpak .

Het vree mde is dat er vroeger hele­ rnaal niet van die regels waren en er

toc h meer libe llen rondvlogen. Het is maar moeilij k, zo'n gernaakt chao­ tisch behee r, dar dan ook nog een s consequent moet zijn.

Vruch te n plukken

AI die moeite doe ik natu urlij k niet

voor niets, want het is prachtig om te zien dar er dieren in je tuin leven die

het in ons land moeilijk he bben. Ze zij n het bewijs dar je een goed beheer voert, en vooral darje geen groot gebied nodig hebt om iers voor de

natuur te betekenen. In de afgelopen jaren zij n er 2 j verschi llende soorten

juffers en libellen waargenomen in de

Heernruin.Het jaar 2002 was een

zeer soortenrijk libellenj aar. de vraag

is nu of dit komt omdat er meer libel­

len waren , of dat de kennis van de

De lijst met waargenomen soorten bevat geen supe rze ldza me soorten. Er zijn een paar la ndel ij k bij zond ere soo rte n: de Glassnijder en de Vroe ge glaze nmake r, en een paar soo rte n die niet eeht in het Leiderdorpse thuis hore n. Verder bevestigt de lijst de milieu situ atie in de tuin. Onze Heern­ tuin is gelege n in het voormalige inv loedsgeb ied van de 'Oude Rijn ' . Dit houdt in dat aile waterpart ijen zijn uitgegr aven in het mengsel van rivierkl ei en zeeklei. De tui n is nu bijn a dertig jaar gelede n door een aantal dammen afgesl oten van het oppervlaktewater. Het water van de tuin heeft door die isolatie een andere same ns tel1i ng gekregen. Zowel de water-en oeverplanten als de water­ dieren zijn anders dan buiten de dam­ men. Door het plaatsen van de dam­ men is de water kwa liteit in de Heern­ tuin ook veel consta nter geworden. De soorte nsame ns te l1 ing van de libel­ len en juffers bestaat uit soorte n van voedse lrijk lOt matig voedselarm water met een rijke oeverbegroeing

en veel onde rge doken waterp lanten. Omda t er met mate is ge baggerd, en dannog ailee nop handkraeht ,is het water aan het verven e n. De soorten­ same ns te lling van de libellen beves­ tigt dit, maar ook de pla nte ngroei laat zien dar we in een overga ng zitte n naar ee n zae hter watertype,

Aileen de soorte n die zieh voortplan­ ten zij n bela ngrij k als het gaat om hun indieatie ve waarde. Maar ook de soorten die zieh niet in de ruin voort­ plant en, hebben iets te melden, De relatie van de libel met het water is

duidelij k , maar de relatie met de direete omg e ving van dar water is eve n belan grijk. Libell en en in min­ de re mate de juffers zijn uitgesproken liefhebbe rs van kle inseh al ige land­ sehapjes. Lekker veel randen en luwe hoekj es,een hooiland jehier, een bos­ je daar, zo'n Heemtu in met al1em aal klei ne elem ent en is supe r. Het beh eer van de Heemtu in is altijd gerieh t ge­ weest op het vrij hou den van de bin­ nenruimte. Zodoend e is er nu een tuin ontstaan die vee I wegheeft van een zuidra nd van een bosgebi ed. De tuin is ee n soort overgang van her open land naar het bos. Dit is pree ies wat een hoop libellen en juffers graag zien. De waterp artijen zijn net groo t genoeg voor de Iiefhebber s van ope n water zoals de Rood oogjuffer s, en he t geb ied is besloten ge noeg om de nod ige besehutting te ge ve n (libe lle n hebben en uitgesproken hekel aan wind eri ge loeati es).

Nu het duidelijk isdat de inrieht ing en het be heel' voldoen, rest er ons nog slee hts het genie ten. Een goede true om dit geni eten te vergroten, is de libel te leide n naar de plek waar je hem het beste kunt zie n. De stok-truc is een oude bek end e; plaats in de oever boven het water uitstek ende stokke n en ziedaar de libellen en juffe rs zullen u dankb aar zijn. Kies natuurlijk wei esthet ise h vera ntwoo r­ de stokke n, want hetgeen voor de libel puur fune tion eel is moet er voor ons en de bezo ek er natuurlijk wel goed uitzien!

Literatuur:

Fran s Duij m en Gerard Dutme r, 1985, Libelle ntabel, Jeu gdbond suitgever ij, Utre cht.

Waarnemingen 1998-2002 1. Houtpant serjuffer Le st es viridis

2. Variabele waterj uffer Co enagrion pul­

chellum

3. Grote roodoogjuffer Erythro m ma najas

4. Kleine roodoo gj uffer Erythro mma viri­

dulum

5. Vuurj uffer Pyrrh osoma nymphula 6. Water snu ffel Enallagma cyathigerum 7. Lant aarntje Ischnura elega ns 8. Blauwe glazenmaker Aeshna cyanea 9. Bruine glazenm aker Aesh na grandis 10. Vroege glazenmake r Aeshna isoc eles 11. Paard enbijte r Aeshna mixta

12. Grote keizerlibel Anax imperator 13. Glassnijder Brachytron pratens e 14. Platbuik Lib el/ula depressa IS. Vie rvlek Libellula quadrimaculata

16. Ge wone oeve rlibe l Orthetrum ca ncel­

latum

17. Zwarte heidelibel 'Sym pelruln danae

18. Geelvl ekh eidelibel Sympetrum flaveo­ lum

19. Bloedrode heid elib el Sympetrum san­

gui ne um

20. Bruinr ode heidelibel Sympetrum

striolatum

21. Steenr ode heidelibel Sympetrum vul­ galUIn

Frank Bos en Marcel Wasscher, 199 7, Veldgid s nr. 9: Veldgid s Libell en, KNN V Uitgeverij, Utrecht.

Weia Reinbo ud , Tienek e de Groot, Mar­ cel Wassch er, 1999, ODON- Tabel derd e en he rz iene druk, Jeugdbondsuitgever ij, Utrec ht.

Dick Groenendijk en Titia Wolterbeek, 2001, Praktisch natuurbeheer: Vlinders en Libellen,Wegwij zervoornatuurpro­ jecten, KNNV Uitge verij, Utrecht. Gerh ard Jurzitza, 200 1, Libellen gids Soo rten van West-en Zuid-Eu ropa, Tirion Uitge vers BV, Baarn.

Arne Wendler en Johan Hendrik NuB, 2002, Libellen van Noordwes t-Euro pa, Jeugd bon dsuitge verij , Utrech t. Klaas-Dou we B. Dijkstra, Vince nt J. Kalkm an , Robert Ketel aar, Mich iel 1. T.

van del'Weide , 2002, Nede rlandse fauna 4, De Nederlandse Libellen (Odonata), Nationaal Natuurhistorisc h Muse um Natur ali s, KNNV Uirge verij, Euro pea n Invert eb rate Survey - Nede rland.

Tycho Hoogstrate is beheerder van heemtu in Leiderdorp .

Zijn adres: Groenesteeg 126a, 2312 SR Leiden.

Telefoon heemtuin: 071-54 13308

(best bereikbaar ca. 8, 10, 12.30­

13.15, 15 uur)