De impact van blockchaintechnologie op het werk van de accountant
Bachelorscriptie
Naam: Jorrit Christiaan Bakker
Studentnummer: 11004274
Programma: BSc Economie & Bedrijfskunde Specialisatie: Accountancy & Control
Begeleider: Dhr. prof. dr. E.E.O. Roos Lindgreen Inleverdatum & Versie: 23-06-2018 - Definitieve versie Aantal woorden: 7507
Verklaring van originaliteit
Dit document is geschreven door Jorrit Bakker die verklaart de volledige verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit document te zullen nemen.
Ik verklaar dat de tekst en het werk in dit document origineel zijn en dat er geen bronnen zijn gebruikt die niet in de tekst en de referenties zijn vermeld.
De Faculteit Economie en Bedrijfskunde is uitsluitend verantwoordelijk voor het toezicht op de voltooiing van het werk, niet voor de inhoud.
Inhoudsopgave Paginanummer:
Voorblad 1
Verklaring van originaliteit 2
Inhoudsopgave 3
Abstract 3
1 Inleiding 4
2 Theoretische achtergrond 5
2.1 Wat is blockchain en hoe werkt het? 5
2.1.1 Blockchain 6
2.1.2 Blocks 6
2.1.3 Mining 7
2.1.4 Smart contracts 9
2.1.5 Triple-entry accounting 9
2.2 Het werk van de accountant 10
3 Analyse van de literatuur 11
3.1 Voordelen blockchain 11
3.2 Risico's en aandachtspunten 13
3.3 Impact op het werk van de accountant 15 3.4 Impact op de toekomst van de accountant 18
4 Conclusie 20
5 Discussie 20
Bibliografie 21
Abstract
Sinds de introductie in 2008 wordt de blockchain als revolutionaire technologische ontwikkeling gezien voor transacties met cryptovaluta. Echter is deze technologie pas recentelijk in populariteit toegenomen nadat duidelijk werd dat deze technologie in veel sectoren toegepast kan worden. De accountingsector toont grote interesse in de blockchain en de betekenis ervan voor de professie, maar het onderzoek hiernaar is nog beperkt. Deze scriptie heeft daarom als doel te onderzoeken wat de impact is van blockchaintechnologie op het werk van de accountant. Uit het onderzoek blijkt dat de blockchain de kwaliteit van controles kan verbeteren, de benodigde tijd voor controles doet dalen en de controle continu kan laten plaatsvinden.
1 Inleiding
Blockchain is de meest recente revolutionaire ontwikkeling op technologisch gebied en heeft veel te bieden voor de samenleving. Hoewel het oorspronkelijk is ontworpen om digitale valuta zoals de Bitcoin te ondersteunen, begint de blockchaintechnologie ook bedrijfsprocessen te veranderen in veel verschillende sectoren (Hoelscher, 2018). De ontwikkelingen van deze
technologie zijn niet onopgemerkt gebleven in de accountancysector en worden goed in de gaten gehouden. Zo is PwC van mening dat "de blockchain kan leiden tot een radicaal andere
competitieve toekomst van de financiële dienstverlening" (PwC, 2016). Deloitte (2016) deelt deze mening, en verwacht dat "de samenwerking tussen bedrijven en individuen, de transparantie van bedrijfsprocessen en data, en uiteindelijk, de productiviteit en duurzaamheid van de economie verbeterd zullen worden door de blockchain." Volgens anderen (Dai & Vasarhelyi, 2017; Alexander, 2018; Boillet, 2017) zou de blockchain zelfs kunnen zorgen voor een fundamentele verandering van de huidige accountingparadigma's.
De blockchain zou volgens Dai en Vasarhelyi (2017) in de toekomst de rol van een accounting informatiesysteem in een bedrijf kunnen overnemen. Hierbij wordt de macht over verificatie, opslag en management van transacties gedistribueerd naar de computers in het netwerk om ongeautoriseerde veranderingen van data tegen te gaan. Daarnaast stellen ze dat dit systeem, in combinatie met andere ontwikkelende technologieën, kan leiden tot een geautomatiseerde meting van de bedrijfsprestaties. Dit stelt een bedrijf in staat om continu betrouwbare accountinginformatie te rapporteren aan belanghebbenden zoals managers, accountants, schuldeisers en andere
stakeholders (Dai & Vasarhelyi, 2017). Het platform van de blockchain maakt het daarnaast mogelijk om smart contracts en triple-entry accounting te implementeren. Transacties worden op deze manier gemonitord door de blockchain, waardoor de behoefte aan financiële tussenpersonen wordt geëlimineerd (Dai & Vasarhelyi, 2017; Fanning & Centers, 2016; Nofer, Gomber, Hinz, & Schiereck, 2017; Zheng, Xie, Dai, Chen, & Wang, 2016).
In de beschikbare literatuur wordt vooral gesproken over de werking van de blockchain en de toepassingen in specifieke gevallen. Echter is de betekenis van deze technologie voor
accountants nog vrij onbekend. In deze bachelorscriptie wordt daarom onderzocht wat de
blockchain kan betekenen voor accountants. De vraag die daarbij centraal staat is: wat is de impact van blockchaintechnologie op het werk van de accountant? Aan de hand van een
literatuuronderzoek wordt er getracht om de centrale vraag te beantwoorden. Dit
literatuuronderzoek richt zich op publieke blockchains, en niet op privé blockchains. Publieke blockchains zijn geheel gedecentraliseerd en elke gebruiker is anoniem. Privé blockchains
daarentegen hebben een centrale autoriteit die gebruikers en transacties kunnen autoriseren (Hamida, Brousmiche, Levard, & Thea, 2017).
Dit onderzoek draagt bij aan de bestaande literatuur door een analyse te geven van de mogelijke gevolgen voor het werk van accountants die de implementatie van de blockchain-technologie teweegbrengt, een onderwerp dat nog weinig is aangegrepen door bestaande artikelen. Daarnaast is het onderzoek interessant voor managers die geïnteresseerd zijn in de blockchain en de mogelijke betekenis daarvan voor hun bedrijf.
De belangrijkste bevindingen van dit onderzoek zijn dat blockchain de controleaanpak verandert, dat de kwaliteit van de controle groter wordt, dat de tijd die nodig is voor een controle daalt en dat de controle een continu karakter kan krijgen. Echter is dit alleen mogelijk indien de betrouwbaarheid van de blockchain niet in gevaar is.
Het onderzoek is als volgt opgebouwd. In de tweede paragraaf wordt de blockchain-technologie uiteengezet. Hierbij wordt besproken wat een blockchain is, hoe deze wordt
opgebouwd, hoe het validatieproces werkt, wat smart contracts zijn en wat triple-entry accounting is. Daarnaast wordt er omschreven wat het werk van een accountant inhoudt. In de derde paragraaf wordt er aan de hand van de geanalyseerde literatuur een synthese gegeven van de voordelen, de risico's en aandachtspunten van de blockchain. Ook wordt er ingegaan op de impact van de blockchain op het werk en de toekomst van de accountant. In de vierde paragraaf wordt er een conclusie getrokken op basis van de analyse. Tenslotte worden er in de vijfde paragraaf discussiepunten van het onderzoek besproken en worden mogelijke onderwerpen voor vervolgonderzoek genoemd.
2 Theoretische achtergrond
In deze paragraaf wordt besproken wat de blockchain is en hoe het werkt. Daarnaast wordt er beschreven wat het werk van de accountant inhoudt.
2.1 Wat is blockchain en hoe werkt het?
In deze subparagraaf wordt besproken wat de blockchain is, hoe deze wordt opgebouwd, hoe de validatie tot stand komt, wat smart contracts zijn en wat triple-entry accounting is.
2.1.1 Blockchain
In 2008 benoemde Nakamoto, dat vermoedelijk een pseudonym is voor meerdere personen, de behoefte van een elektronisch betaalsysteem dat is gebaseerd op cryptografisch bewijs in plaats van vertrouwen. Zij bedachten een oplossing voor het probleem van dubbele besteding dat optreedt bij digitale valuta. Dit probleem houdt in dat een specifieke digitale munt meerdere keren wordt uitgegeven. Door gebruik te maken van een gedistribueerde tijdstempelserver wordt rekenkundig bewijs gegenereerd voor de chronologische volgorde van transacties. Hierdoor wordt er voorkomen dat er fraude kan worden gepleegd op dit systeem (Nakamoto, 2008). Op basis van dat systeem kunnen twee partijen hun transacties afhandelen met elkaar zonder de tussenkomst van een onafhankelijke financiële tussenpersoon. De transacties worden gedaan met behulp van digitale handtekeningen, ook wel sleutels genoemd. Iedere gebruiker op het netwerk van de blockchain krijgt een privésleutel en een publieke sleutel (Zheng et al., 2016). De privésleutel wordt gebruikt om transacties te ondertekenen en de publieke sleutel wordt gebruikt om transacties in te zien. Het doen van een transactie bestaat uit twee fases: de tekenfase en de verificatiefase. In de tekenfase zal de zender van de transactie eerst een hash-waarde genereren voor de transactie. Het begrip 'hash-waarde' wordt uiteengezet in paragraaf 2.1.2. Vervolgens codeert de verzender de hash-waarde met behulp van de privésleutel en stuurt dit, samen met de originele transactiedata, naar de ontvanger. In de verificatiefase genereert de ontvanger van de transactie zelf een hash-waarde op basis van de originele transactiedata. Deze wordt vervolgens vergeleken met de gedecodeerde hash-waarde van de zender. De ontvanger gebruikt de publieke sleutel van de zender om de gecodeerde hash-waarde te decoderen (Zheng et al., 2016). Op deze manier wordt ervoor gezorgd dat de transacties voor beide partijen gelijk zijn.
2.1.2 Blocks
Alle transacties die in de blockchain plaatsvinden worden opgeslagen in blocks (Nakamoto, 2008). Het aantal transacties dat in één block kan worden opgeslagen hangt af van de grootte van de block en de grootte van de transacties zelf. Recente blocks zijn gemiddeld 0,75 MB groot en
bevatten ongeveer 1500 transacties (Yermack, 2017). Naast transacties bevat een block de blockversie, de hash-waarde van het voorgaande block, een Merkle Tree Root, een nonce en een tijdstempel (Zheng et al., 2016). De blockversie duidt op de set van validatieregels die gevolgd moeten worden bij de betreffende block. De hash-waarde van een voorgaand block wordt verkregen door de informatie op dat block te hashen. Hierbij wordt de informatie op een block met behulp van een algoritme omgezet in een reeks letters en cijfers (Blockchange, 2017). Een hash heeft altijd
dezelfde lengte, ongeacht de omvang van de informatie die wordt gehashed. Een belangrijk kenmerk van een hash-waarde is dat deze niet teruggeleid kan worden tot de originele informatie (Blockchange, 2017). Een Merkle Tree Root is ook een hash, maar dan van alle transacties die worden opgeslagen in de betreffende block (Zheng et al., 2016). Een nonce is een willekeurig getal met de eigenschap dat het, wanneer het wordt gecombineerd met de informatie op een block, een hash-waarde genereert voor dat block (Yermack, 2017). De nonce wordt gebruikt in het
verificatieproces, wat besproken wordt in paragraaf 2.1.3. Doordat er bij het creëren van een nieuwe block een tijdstempel en de hash-waarde van het voorgaande block wordt toegevoegd zijn alle blocks chronologisch aan elkaar verbonden. Het eerste block dat wordt gevormd wordt de 'genesis block' genoemd (Nofer et al., 2017). In figuur 1 wordt een voorbeeld van een blockchain gegeven. Er ontstaat letterlijk een ketting van blocks, oftewel een blockchain, met daarin alle transacties. Deze technologie kan daarom volgens Dai & Vasarhelyi (2017) worden gezien als een nieuw type accountingdatabase.
Figuur 1 Voorbeeld van een blockchain (Zheng et al., 2016)
2.1.3 Mining
'Mining' is het proces waarbij transacties worden geverifieerd en toegevoegd aan de blockchain (Fanning & Centers, 2016). Nakamoto (2008) beschrijft het miningproces in zes stappen. In de eerste stap worden nieuwe transacties naar alle computers in het blockchainnetwerk gezonden. Bij stap twee verzamelen de computers de nieuwe transacties in een block. Vervolgens proberen de computers in de derde stap een work te vinden voor hun block. Een proof-of-work is een wiskundig probleem dat is gekoppeld aan de informatie over een nieuw block (Fanning & Centers, 2016). Het doel van dit probleem is het vinden van een nonce die de benodigde hash-waarde voor de betreffende block geeft (Yermack, 2017). Dit is geïmplementeerd om de integriteit en onomkeerbaarheid van gepubliceerde transacties te waarborgen (Dai & Vasarhelyi, 2017). De vierde stap gebeurt wanneer een computer een proof-of-work voor zijn block vindt. De computer zal dan zijn block naar alle computers in het netwerk sturen. In stap vijf accepteren de andere
computers de block. Dit doen ze echter alleen als alle transacties in de betreffende block geldig zijn. Tenslotte zullen de computers in stap zes hun aanvaarding uiten door aan een nieuw block te
beginnen (Nakamoto, 2008).
Het is mogelijk dat de blockchain zich opsplitst in twee ketens. Dit wordt een fork genoemd. Een manier waarop een fork kan ontstaan is door de vertraging van informatie (Biais, Bisiere, Bouvard, & Casamatta, 2018). Wanneer een block is opgelost door een miner, wordt de oplossing niet gelijk naar alle andere deelnemers gestuurd. Hierdoor kan in de tijd tussen de eerste vondst en communicatie daarvan dezelfde oplossing worden gevonden door een andere miner, waardoor er een fork ontstaat. Nakamoto (2008) was al op de hoogte van dit probleem en heeft daarvoor een oplossing bedacht. Hij stelde voor dat de computers in het blockchainnetwerk altijd werken aan de langste ketting. De computers zullen de langste ketting als de juiste ketting zien. Wanneer er een fork ontstaat zullen sommige computers het ene nieuwe block eerst ontvangen en andere computers het andere nieuwe block. De computers werken aan een nieuw block vanaf de eerste die ze
ontvangen, maar ze bewaren de andere in het geval dat die ketting langer wordt. Een van de kettingen zal stoppen wanneer de andere ketting de volgende oplossing eerder vindt en langer wordt. De computers die aan de kortere ketting werkten zullen nu gaan werken aan de langere ketting (Nakamoto, 2008). Een andere manier waarop een fork kan ontstaan is door software-upgrades (Biais et al., 2018; Broby & Paul, 2017; Hamida et al., 2017). Software-updates kunnen veranderingen bevatten voor bijvoorbeeld de verificatievereisten of voor de grootte van een block (Broby & Paul, 2017). Er ontstaan problemen omdat het lastig is om de veranderde software voor alle deelnemers in het netwerk te synchroniseren, door de hoeveelheid en de anonimiteit van
deelnemers (Hamida et al., 2017). Hierdoor is het mogelijk dat computers met de nieuwere software transacties als geldig zien, terwijl computers met de oudere software dezelfde transactie als
ongeldig zien. Software-updates kunnen vervolgens leiden tot twee soorten forks: soft forks en hard forks. Bij soft forks worden transacties door zowel door de oudere als de nieuwere software als geldig dan wel ongeldig gezien. Er bestaat dus maar één waarheid in het netwerk. Bij hard forks daarentegen kunnen transacties die geldig zijn voor de oudere software als ongeldig worden gezien voor de nieuwere software. Bij deze soort fork ontstaan er twee waarheden in het netwerk, waarbij de ene waarheid de andere niet erkent (Biais et al., 2018; Broby & Paul, 2017; Hamida et al., 2017).
2.1.4 Smart contracts
Het idee van smart contracts is door Szabo (zoals vermeld in Rozario & Vasarhelyi, 2018) voor het eerst geïntroduceerd in 1994. Szabo omschreef smart contracts als "geautomatiseerde, zelfuitvoerende protocollen die de uitvoering van vooraf gedefinieerde contracten op een real-time manier handhaven." Ondanks de naam zijn smart contracts geen juridisch bindende contracten, maar juist een instrument voor de automatische handhaving van een contract of afspraak (Cuccuru, 2017). Vóór de opkomst van de blockchain was er een onafhankelijke derde partij nodig om de voorwaarden en de uitvoering van de smart contracts te bewaken (Rozario & Vasarhelyi, 2018; Wang & Kogan, 2017). Echter, met de opkomst van de blockchain kunnen de computers in het blockchainnetwerk de functie van de onafhankelijke derde partij overnemen en zo tussenpersonen overbodig maken (Cuccuru, 2017).
Volgens Cuccuru (2017) kunnen smart contracts ook geprogrammeerd worden om rekening te houden met informatie van buiten te blockchain. Zo kan een smart contract worden opgesteld voor de inkoop van producten waarbij de verkoper pas wordt betaald wanneer de goederen zijn afgeleverd. De informatie die hiervoor nodig is, zoals de bevestiging van de levering, wordt voorzien door zogenaamde 'oracles'. Dit zijn onafhankelijke computerprogramma's die informatie van buiten de blockchain in de gaten houden en de verbonden smart contracts informeren over de vervulling van relevante voorwaarden (Cuccuru, 2017).
2.1.5 Triple-entry accounting
Traditioneel boekhouden is gebaseerd op een systeem van tweevoudige boekingen (double-entry accounting), waarbij een boeking in een rekening een boeking in een tegenrekening vereist (Simoyama, Grigg, Bueno, & Oliveira, 2017). Het systeem van tweevoudig boekhouden heeft sinds de implementatie ervan in 1494 gezorgd voor betrouwbaardere boekhouding in bedrijven. Vóór 1494 werden transacties namelijk in maar één rekening geboekt. Het tweevoudige systeem kan volgens Dai en Vasarhelyi (2017) zorgen voor minder menselijke documentatiefouten. Echter zorgt het volgens de auteurs niet voor een grote betrouwbaarheid van de financiële overzichten van een bedrijf. In 2005 werd er door Grigg (zoals vermeld in Dai & Vasarhelyi, 2017) een drievoudig boekhoudsysteem voorgesteld. Dit triple-entry systeem vereiste oorspronkelijk de autorisatie voor transactieverwerking van een neutrale tussenpersoon, waarbij elke partij (de twee partijen die betrokken zijn bij de transactie en de tussenpersoon) een boeking voor de transactie aanmaakt, resulterend in drie boekingen. Dai en Vasarhelyi (2017) benadrukken echter de nieuwe risico's die ontstaan met dit systeem. Zo moet de tussenpersoon onafhankelijk van de beide partijen zijn.
Daarnaast loopt de tussenpersoon het risico op verlies of aanpassingen van de opgeslagen
transacties door cyberaanvallen. De blockchain heeft de mogelijkheid om dit systeem te verbeteren en om de genoemde risico's te vermijden. Het kan de rol van de tussenpersoon overnemen door de distributie en automatisering van het opslag- en verificatieproces (Dai & Vasarhelyi, 2017).
Hierdoor wordt er een veilig systeem gehandhaafd dat voorkomt dat transacties worden veranderd of dat er foutieve transacties plaatsvinden.
2.2 Het werk van de accountant
Arens, Elder en Beasley (2017, pp. 190-192) omschrijven het werk van een accountant bij de controle van de financiële overzichten in vier fasen.
In de eerste fase wordt een controleaanpak gepland en ontworpen op basis van
risicobeoordelingen. Dit wordt gedaan in drie stappen. De eerste stap is het begrijpen van de klant en zijn omgeving. Stap twee is het begrijpen van de interne controlemaatregelen van de klant en het analyseren van het controlerisico. De derde stap is het analyseren van het risico op materiële fouten in de financiële overzichten.
In de tweede fase worden de interne controlemaatregelen getest en worden substantiële testen van transacties uitgevoerd. Deze fase bestaat uit twee stappen. In de eerste stap wordt de effectiviteit van de aanwezige interne controlemaatregelen getest. In de tweede stap verifiëren accountants de monetaire bedragen van transacties.
In de derde fase worden substantiële analytische procedures uitgevoerd en worden de details van saldi getest. Deze fase heeft ook twee stappen. In de eerste stap wordt financiële informatie geëvalueerd door middel van analyse van plausibele relaties tussen financiële en niet-financiële gegevens. De tweede stap bestaat uit het testen op monetaire afwijkingen in de saldi in de financiële overzichten.
In de vierde en laatste fase wordt de controle afgerond en wordt er een controleverslag gemaakt. Ook deze fase bestaat uit twee stappen. De eerste stap is het combineren van de verkregen informatie om tot een algehele conclusie te komen over de juistheid van de door de klant
gepresenteerde financiële overzichten. De tweede stap is het uitbrengen van een controleverslag ter begeleiding van de gepubliceerde jaarrekening van de cliënt (Arens, Elder, & Beasley, 2017, pp. 190-192).
3 Analyse van de literatuur
In de vorige paragraaf is de relevante theorie over de blockchain en het werk van de accountant besproken. In deze paragraaf worden als eerste de voordelen van de blockchain
behandeld. Daarna zullen de risico's en aandachtspunten met betrekking tot de blockchain worden besproken. Als laatste wordt er ingegaan op de gevolgen die de blockchain kan hebben op het werk en de toekomst van de accountant.
3.1 Voordelen blockchain
Uit het literatuuronderzoek blijken meerdere voordelen van de blockchain naar voren te komen. Het voordeel wat door de meeste auteurs wordt genoemd is de onvervalsbaarheid van de data die de blockchain met zich meebrengt (Cuccuru, 2017; Dai & Vasarhelyi, 2017; Fanning & Centers, 2016; Hoelscher, 2018; Li, 2017; Rozario & Vasarhelyi, 2018; Smith, 2017; Trautman, 2016; Wang & Kogan, 2017; Zheng et al., 2016). Door de gedecentraliseerde structuur heeft
niemand de macht in het systeem, waardoor het risico op interne of externe manipulatie van de data wordt geminimaliseerd. Eventuele pogingen tot manipulatie worden opgemerkt door het
blockchainnetwerk, waardoor het praktisch onmogelijk is om data te veranderen. Een gevolg van deze structuur is dat fraude kan worden ontdekt en voorkomen (Rechtman, 2017). Hoelscher (2018) voegt hieraan toe dat ook de digitale handtekeningen die benodigd zijn voor het sluiten van
transacties de onvervalsbaarheid vergroten. Transacties moeten goedkeuring krijgen van de beide partijen die betrokken zijn om geldig te zijn en opgenomen te worden in de blockchain. De
onvervalsbaarheid leidt vervolgens tot grotere transparantie, zekerheid en vertrouwen, en daarnaast ook tot een toename van de efficiëntie (Boilett 2017).
De gedecentraliseerde structuur van de blockchain zorgt er ook voor dat elke computer in het netwerk alle gegevens van de blockchain heeft. Hierdoor is er, in tegenstelling tot een
gecentraliseerde database, geen risico op verlies van data wanneer een van de computers in het netwerk uitvalt (Fanning & Centers, 2016, Li, 2017; Nofer et al., 2017). Dit betekent ook dat de dagelijkse bedrijfsvoering geen gevaar zal lopen indien een computer uitvalt. Een ander voordeel van de gedecentraliseerde structuur is dat taken als regulering en monitoring aan het netwerk
overgelaten kunnen worden. Door het implementeren van smart contracts en triple-entry accounting op de blockchain kunnen de risico's die ontstaan bij financiële tussenpersonen worden ontweken. De blockchain elimineert dus de behoefte aan tussenpersonen bij transacties en afspraken (Dai & Vasarhelyi, 2017; Fanning & Centers, 2016; Nofer et al, 2017; Zheng et al., 2016).
De blockchain heeft de mogelijkheid om real-time accountinginformatie te verschaffen aan geïnteresseerde partijen (Dai & Vasarhelyi, 2017; Yermack, 2017). Een voordeel hiervan is dat stakeholders continu op de hoogte gehouden kunnen worden over de huidige stand van zaken. Een ander voordeel hiervan dat Dai & Vasarhelyi en Yermack noemen is dat de mogelijkheden tot accrual earnings management en andere financiële rapportagestrategieën verminderd worden. Door onveranderbare, tijdgestempelde transacties zouden managers kosten en opbrengsten niet meer kunnen verschuiven naar andere rapportageperiodes. De gevolgen hiervan zijn van belang zeggen de auteurs, omdat managers hun bedrijven misschien anders gaan aansturen als het lastiger wordt om financiële rapportagestrategieën te handhaven. Volgens een onderzoek van Graham, Harvey en Rajgopal (zoals vermeld in Yermack, 2017) zijn managers bereid om suboptimale investeringen te doen, zoals het schrappen van investeringen met langere termijn en een positieve netto contante waarde, ten behoeve van kortetermijnwinsten in de boekhoudkundige resultaten. Als de manipulatie van kwartaal- of jaarwinsten minder makkelijk wordt door real-time accountinginformatie zal dit misschien de verstoring in het investeringsbeleid van een bedrijf verminderen (Yermack, 2017). De blockchain heeft, in combinatie met real-time informatie, dus de mogelijkheid om getrouwer beeld te geven van de financiële stand van zaken in een bedrijf.
De integratie van smart contracts op de blockchain brengt ook voordelen met zich mee. Zo kunnen smart contracts de risico's op moreel wangedrag en fraude die afspraken met zich
meebrengen vermijden (Cuccuru, 2017; Dai & Vasarhelyi, 2017; Yermack, 2017). Dit komt doordat de smart contracts pas een betaling of iets dergelijks vrijgeven, als de tegenpartij de afspraak precies nakomt. De bereidheid van een bedrijf om een smart contract aan te gaan kan dus worden gezien als een inzet om zich niet opportunistisch te gedragen in de toekomst. Dit leidt tot een vermindering van de kosten voor verificatie en handhaving bij afspraken (Cuccuru, 2017; Dai & Vasarhelyi, 2017; Yermack, 2017). Ook zal dit leiden tot meer veiligheid, stabiliteit en efficiëntie van online afspraken (Cuccuru, 2017; Nofer et al., 2017). Naast online afspraken kunnen smart contracts ook
geprogrammeerd worden om meer intelligentie toe te voegen aan bedrijfsprocessen (Dai & Vasarhelyi, 2017). Dit wordt gedaan door een autonoom programma te creëren met daarin
bijvoorbeeld Big Data- en voorspellende analyseprocessen. Deze analyses kunnen aan de hand van de transacties en andere data voorspellingen maken die gebruikt kunnen worden in
3.2 Risico's en aandachtspunten
Aan de blockchain kleven ook een aantal nadelen. Zo kan een blockchain onderhouden kostbaar zijn, doordat de aangesloten computers goede hardware en veel elektriciteit nodig hebben (Hoelscher, 2018; Yermack, 2017). Voor het midden- en kleinbedrijf zal een blockchain dus al snel minder aantrekkelijk worden.
De blockchain draait om zekerheid. Door het gebruik van oracles voor de werking van smart contracts komt er echter toch wat onzekerheid terug in het systeem (Cuccuru, 2017). Een oracle haalt zijn informatie van buiten de blockchain, waardoor er als het ware een derde partij ontstaat. Hierbij ontstaat gelijk een risico van bewuste of onbewuste manipulatie. Neem als voorbeeld een oracle die bepaalde prijzen op een site in de gaten houdt. De prijs zou verkeerd weergeven kunnen worden door menselijke fouten, of door opzettelijk handelen. Hierdoor wordt een smart contract op een verkeerd moment geactiveerd, wat schadelijk kan zijn voor bedrijven.
Een ander nadeel bij het gebruik van smart contracts is dat afspraken omgezet moeten worden naar computertaal. Afspraken kunnen soms een flexibel karakter hebben, terwijl de computer alleen met 0 en 1 werkt en niet met grijze gebieden (Cuccuru, 2017). Hierdoor zal het lastig zijn om alle afspraken in een smart contract te verwerken.
Een aandachtspunt voor het gebruik van de blockchain en smart contracts is dat er kennis van programmeren nodig is, wat de meeste mensen niet hebben (Cuccuru, 2017). Bedrijven zullen moeten investeren in deze kennis om optimaal gebruik te maken van deze technologieën. Ook accountants zullen hierin moeten investeren, om op een hoger niveau te begrijpen hoe de
blockchain en smart contracts te werk gaan en dus om te begrijpen hoe ze dit kunnen controleren. Ondanks de eerdergenoemde veiligheid van de blockchain in paragraaf 3.1 zullen
accountants, om de blockchain als geloofwaardige bron van controlebewijs te gebruiken, alsnog een controle van het systeem moeten uitvoeren. Alexander (2018) en Broby & Paul (2017) stellen dat het hierbij gaat om de controle van invoerpunten en uitvoerpunten van gegevens en de
toegangsbeveiliging. Alexander (2018) stelt verder dat ook voor transacties over de blockchain de accountant nog steeds bewijs moet verzamelen. Bewijs van de blockchain zou volgens haar niet of niet genoeg geschikt bewijs kunnen zijn met betrekking tot de aard van de transactie. Een van de redenen die zij hiervoor geeft is dat geldige transacties misschien nog steeds ongeautoriseerd of frauduleus is. Daarnaast stelt ze dat transacties gelinkt kunnen zijn aan overeenkomsten die buiten de blockchain om zijn gesloten. Als laatste reden noemt Alexander (2018) dat transacties incorrect opgenomen kunnen zijn in de financiële overzichten.
In overeenstemming met Alexander stellen een aantal auteurs dat frauduleuze transacties inderdaad als valide kunnen worden gezien in een blockchain, met behulp van een zogenaamde '51%-aanval' (Hamida et al., 2017; Li, 2017; Li, Jiang, Chen, Luo, & Wen, 2017; Rechtman, 2017; Yermack, 2017; Zheng et al., 2016). Deze aanval kan worden uitgevoerd indien een gebruiker of een groep van gebruiker 51% of meer van de computerkracht bezit. Het uitvoeren van zo een aanval geeft de aanvaller(s) de mogelijkheid om de informatie op de blockchain te manipuleren omdat meer dan 50% van het netwerk het daarmee eens is. Op deze manier zouden aanvallers transacties terug kunnen draaien en digitale valuta meerdere keren uitgeven (Li et al., 2017). Ook zouden de aanvallers transacties kunnen uitsluiten of de volgorde veranderen. Daarnaast is het mogelijk dat de aanvallers de normale miningprocedures van andere miners kunnen dwarsbomen (Li et al., 2017), waardoor het validatieproces gehinderd wordt. De betrouwbaarheid van de blockchain kan dus ernstig worden aangetast door deze aanval.
Ook met minder dan 51% van de computerkracht kan er een aanval worden gedaan. Het gaat hier dan om een aanval met 'selfish mining' (Li et al., 2017; Zheng et al., 2016). Deze aanval wordt gedaan om bovengemiddelde beloningen te verkrijgen (van toepassing bij cryptovaluta zoals Bitcoin en Ethereum) of om de rekenkracht van gewone miners te verspillen. De aanvaller houdt de oplossingen voor blocks voor zichzelf en zal proberen een fork te creëren. Hij blijft vervolgens minen op deze fork en probeert deze langer te houden dan de originele ketting. Nieuw geminede blocks zullen pas worden gedeeld met het netwerk wanneer de originele ketting langer dreigt te worden, zodat de rekenkracht van gewone miners voor niks is geweest en de aanvaller
bovengemiddelde beloningen krijgt. Gewone miners hebben hierdoor een prikkel om zich aan te sluiten bij de aanvaller, waardoor er een groep van miners kan ontstaat dat meer dan 51% van de totale computerkracht heeft. Er ontstaat dan een kans op een 51%-aanval (Li et al. 2017; Zheng et al., 2016).
Een ander punt dat de betrouwbaarheid van de blockchain aantast is het risico van hard forks (Broby & Paul, 2017; Hamida et al., 2017). Hierbij bestaan er tegelijkertijd twee verschillende waarheden op het netwerk, waarbij beide kettingen elkaars waarheid niet als geldig zien. Het is voor de accountant dan een uitdaging om te onderzoeken welke ketting het best gebruikt kan worden in de controle.
Een ander risico bij het gebruik van de blockchain is de diefstal van digitale handtekeningen (Li, 2017; Li et al., 2017). Als deze gestolen worden kan de dader transacties sluiten met het
account, en dus het geld, van het slachtoffer. Omdat er geen centrale autoriteit aanwezig is in de blockchain is het lastig om de daders te vinden en verdere acties te ondernemen. Broby en Paul
(2017) merkten dit ook op en stellen voor dat accountants gaan onderzoeken of de digitale handtekeningen nog wel in de goede handen vallen.
Een groot punt van aandacht bij de implementatie van de blockchain is dat de huidige wettelijke kaders en accountingstandaarden nog geen rekening houden met deze technologie. Accountants en bedrijven zullen nauw moeten samenwerken met de regelgevers om nieuwe standaarden en wetten te ontwikkelen die wel rekening houden met de blockchain, of om
oplossingen te bedenken binnen de huidige standaarden en wetten (Boilett, 2017; Hoelscher, 2018).
3.3 Impact op het werk van de accountant
Alle transacties worden gevalideerd in het netwerk van de blockchain, voordat deze geaccepteerd kunnen worden. Dit leidt ertoe dat de transacties minder gecontroleerd hoeven te worden. De accountant kan zich hierdoor meer focussen op delen van de controle die niet
geautomatiseerd zijn (Alexander, 2018; Boillet, 2017; Fanning & Centers, 2016; Smith, 2017). Ook leidt dit tot een controle met grotere accuraatheid (Boillet, 2017). Echter zullen accountants door de genoemde risico's in paragraaf 3.2 alsnog de blockchain zelf, gevalideerde transacties en digitale handtekeningen moeten controleren, om de veiligheid van de informatie vast te stellen.
Smith (2017) stelt dat de blockchain helpt om fouten te voorkomen in de
accountantscontrole en in bedrijfsprocessen zelf, vooral bij debiteuren en crediteuren. Doordat de blockchain vastlegt wie er betrokken is in een transactie, wat de exacte tijd was en wat er voor andere relevante informatie was, wordt het lastiger om een fout te maken. Volgens Smith (2017) wordt door minder fouten, samen met de verificatie van alle transacties in het netwerk, de tijd die nodig is om saldi te controleren bij een controle van de financiële overzichten flink gereduceerd.
Hoelscher (2018) stelt verder dat een controle van de financiële overzichten op basis van een blockchain efficiënter is dan een traditionele controle. Dit komt volgens hem doordat een
blockchain, ten opzichte van een traditioneel accounting informatiesysteem, informatie levert dat van hogere kwaliteit is en omdat er minder fouten gecorrigeerd hoeven te worden. Dit levert een tijdsbesparing op voor accountants. Volgens Hoelscher (2018) hoeft een accountant ook minder vaak naar een klant met een blockchain toe, omdat er door de gedecentraliseerde structuur meer werk vanuit het eigen kantoor kan worden gedaan.
De toegenomen controleerbaarheid van informatie is volgens Dai en Vasarhelyi (2017) een belangrijk voordeel voor accountants. Zij noemen als voorbeeld de registratie van de voorraad. Als elk artikel in de blockchain wordt geregistreerd bij aankomst in het magazijn en de locatie en de staat van het product continu worden geüpdate, dan ontstaat er een complete geschiedenis van alle
producten in voorraad. Dat maakt het mogelijk om de voorraad real-time en op afstand te controleren. Op deze manier is het ook mogelijk om informatie zoals facturen, vrachtbrieven, kredietnota's en bonnetjes te verwerken in de blockchain. Accountants kunnen daardoor de compleetheid van financiële informatie beter testen (Dai & Vasarhelyi, 2017).
De manier waarop transacties worden gecontroleerd en opgeslagen in de blockchain heeft een bijproduct dat nuttig is voor accountants. Doordat alle transacties worden opgeslagen in blocks en alle blocks vervolgens aan elkaar worden gekoppeld op chronologische volgorde, ontstaat er één groot digitaal audit trail (Dai & Vasarhelyi, 2017; Hoelscher, 2018; Rechtman, 2017). Dit maakt het makkelijker voor accountants om de transacties te volgen en te controleren.
Smart contracts kunnen volgens Dai en Vasarhelyi (2017) omgebouwd worden tot smart controls. Dit zijn programma's op de blockchain die automatisch bedrijfsprocessen controleren aan de hand van vooraf opgestelde regels en kunnen dus worden gezien als interne controlemaatregelen. Een toepassing hiervan kan zijn dat smart contracts zo aangepast worden dat ze de verwerking van transacties in de grootboeken toetsen aan boekhoudstandaarden of vooraf bepaalde bedrijfsregels (Dai & Vasarhelyi, 2017). Het risico op verkeerde verwerking wordt dus drastisch verlaagd. Dit geeft de accountant meer zekerheid over de juistheid van bedragen in de grootboeken. De
gedecentraliseerde structuur van de blockchain kan vervolgens helpen om de manipulatie van deze smart controls te voorkomen, doordat eventuele pogingen daartoe worden opgemerkt door het netwerk. Smart controls kunnen in de toekomst volgens de auteurs een accountingparadigma van intelligentie, flexibiliteit en tijdigheid ondersteunen. Rozario en Vasarhelyi (2018) introduceren in hun artikel een andere toepassing van smart contracts, die zij smart audit procedures noemen. Dit zijn autonome programma's die interne controlemaatregelen testen en analytische procedures uitvoeren. Volgens de auteurs kan het implementeren van smart audit procedures leiden tot een controle van betere kwaliteit door het efficiënter maken van de controleprocedures. Hierdoor ontstaat er meer tijd om gebieden met een hoger risico te controleren (Rozario & Vasarhelyi, 2018). Echter, om de maximale waarde uit smart contracts en smart audit procedures te halen zullen accountants intensief betrokken moeten zijn met het ontwerp en de implementatie ervan (Dai & Vasarhelyi, 2017; Hoelscher, 2018). Daarnaast zullen ze ook bekend moeten worden met programmeringstaal (Cuccuru, 2017).
De blockchain kan, eventueel in combinatie met smart contracts en smart audit procedures, een accountant real-time toegang verschaffen tot informatie die nodig is voor een controle. Dit maakt het mogelijk om een systeem van continuous auditing toe te passen op een klant (Alexander, 2018; Dai & Vasarhelyi, 2017; Hoelscher, 2018; Li, 2017; Smith, 2017; Wang & Kogan, 2017).
Continuous audits kunnen de accountant in staat stellen om efficiënter, proactiever, adaptiever en meer toekomstgericht te zijn (Hoelscher, 2018). Daarnaast kunnen stakeholders real-time worden voorzien van betrouwbare informatie.
De verschillende impacts die hierboven beschreven zijn kunnen vertaald worden naar de impact per fase van het werk van een accountant, als beschreven in paragraaf 2.2. De
controleaanpak, die wordt gepland en ontworpen in fase 1, zal zich meer richten op
niet-geautomatiseerde onderdelen van de controle en op gebieden met hogere risico's. Deze verschuiving heeft twee oorzaken. De eerste oorzaak is het gebruik van smart controls. De accountants zouden betrokken moeten zijn bij het ontwerp hiervan, zodat ze een duidelijk begrip hebben van de werking van deze interne controlemaatregelen. Dit leidt ertoe dat accountants een beter zicht hebben op de controlerisico's. De tweede oorzaak is een verlaging van de kans op materiële fouten in de
financiële overzichten door kleinere kansen op fraude en fouten. Naast een verschuiving van de controleaanpak zal er in fase 1 een nieuw onderdeel ontstaan, namelijk het testen van de integriteit van de blockchain die gebruikt wordt. Zoals uit paragraaf 3.2 blijkt zijn er een aantal situaties waarbij de betrouwbaarheid van de blockchain wordt aangetast. De accountant zal dus moeten onderzoeken of de betrouwbaarheid van de blockchain niet in gevaar is, voordat er aan een volgende fase begonnen kan worden.
In fase 2 zal voornamelijk veel tijd bespaard worden als blijkt dat de blockchain nog integer is en wordt de accuraatheid van de controle vergroot. Door het gebruik van smart controls zal er minder getest hoeven te worden op de effectiviteit ervan, omdat de gedecentraliseerde structuur van de blockchain de werking van smart controls beschermt. Verder wordt er tijd bespaard in deze fase doordat alle transacties al geverifieerd worden door de blockchain en door smart controls. Doordat alle transacties worden getest zal de accuraatheid van de controle toenemen. Indien er alsnog
transacties getest moeten worden, zal dit efficiënter plaats kunnen vinden door de aanwezigheid van een groot audit trail.
In fase 3 zal er ook tijd bespaard worden. Daarnaast wordt er kwaliteit toegevoegd aan de controle. De compleetheid van financiële informatie kan namelijk beter getest worden door de toegenomen controleerbaarheid van informatie. Dit zal kwaliteit toevoegen aan de controle. Het testen van monetaire afwijkingen in saldi in de financiële overzichten zal minder tijd gaan kosten indien de blockchain integer is. Verder zullen de analytische procedures automatisch worden gemaakt door het gebruikt van smart audit procedures. Ook dit leidt tot een controle van betere kwaliteit en efficiëntere procedures.
Fase 4 zou drastisch kunnen veranderen. Op dit moment vindt er jaarlijks een controle plaats en wordt er dus jaarlijks een oordeel gegeven over de juistheid van financiële overzichten. De blockchain maakt het echter mogelijk om continuous auditing toe te passen, waardoor er continu gecontroleerd kan worden en er niet meer maar één moment is waarop een oordeel wordt gegeven. Hierdoor kunnen stakeholders continu op de hoogte gehouden worden van relevante
accountinginformatie van hoge kwaliteit.
3.4 Impact op de toekomst van de accountant
Yermack (2017) stelt in zijn artikel dat accountants niet meer nodig zullen zijn als bedrijven gebruik gaan maken van de blockchain. Dit stelt hij omdat hij ervan uitgaat dat alle deelnemers in een blockchainnetwerk zelf betrouwbare financiële overzichten kunnen samenstellen op basis van de transacties en omdat accountants corrupt kunnen zijn. Het zou inderdaad mogelijk zijn om zelf financiële overzichten te generen op basis van de transacties, dit is echter geen goede reden om geen gebruik meer te maken van de diensten van accountants. Zonder onderzoek van accountants zouden, bijvoorbeeld, de transacties (zoals blijkt uit paragraaf 3.2) toch gemanipuleerd kunnen zijn. Ook andere auteurs delen deze conclusie van Yermack niet. Zo stelt Alexander (2018) dat de
accountantsprofessie zal blijven bestaan, maar dat deze zal veranderen. Hij is van mening dat door grotere automatisering en betere toegang tot belangrijke informatie de accountantscontrole
verschuift naar een meer strategische service dan dat het nu is. Dai en Vasarhelyi (2017) delen de mening van Alexander. Zij stellen dat accountants zich minder zullen hoeven te richten op verificatie, maar dat hun oordeel, overzicht en inzicht juist meer nodig zal zijn. De focus van de accountantscontrole zou volgens Dai en Vasarhelyi veranderen van het verzamelen van genoeg en geschikt bewijs naar het uitvoeren van meer complexe analyses, zoals systeemanalyses,
risicoanalyses, voorspellende analyses en het opsporen van fraude.
Dai en Vasarhelyi (2017) stellen in hun artikel een nieuw accountingparadigma voor. Dit nieuwe paradigma bestaat uit twee onderdelen: een fysieke wereld en een gespiegelde wereld. De gespiegelde wereld is een virtueel model dat de bedrijfsactiviteiten en de condities van objecten in de fysieke wereld weergeeft. Elk fysiek object in een bedrijf zal een virtuele representatie hebben in de gespiegelde wereld met de huidige staat, locatie, geschiedenis en handelingen, die continu worden geüpdate. De gespiegelde wereld is vervolgens verdeeld in drie lagen: de blockchain, smart controls en betaling. De blockchainlaag bestaat uit een ecosysteem van blockchains, met een blockchain voor elk type data dat nodig is voor een accountantscontrole. Voorbeelden van zulke data zijn: financiële data van het bedrijf dat is geproduceerd door een triple-entry accounting
informatiesysteem, de informatie over fysieke objecten, niet-financiële informatie vanuit het bedrijf en informatie over de bedrijfsprocessen. De laag met smart controls zorgt voor gedigitaliseerde interne controlemaatregelen. Deze laag maakt het mogelijk dat accountants hun werkzaamheden op afstand kunnen doen. De accountant zal voor een controle dus niet meer op pad hoeven. De laatste slaag is een automatisch betalingssysteem dat een betaling stuurt naar accountants wanneer vooraf afgesproken controleservices zijn afgerond. Hier komen smart contracts weer te pas. De smart contracts kunnen de voortgang van de services in de gaten houden en de betaling vrijgeven als het werk af is. Omdat het gebruik van cryptovaluta steeds groter wordt in het bedrijfsleven zou het mogelijk zijn dat de accountant betaald gaat worden met een van de cryptovaluta's. Met
cryptovaluta's en smart contracts kan het betalingsproces volledig geautomatiseerd worden, wat gunstig is voor zowel de klant als het accountantskantoor.
Dai en Vasarhelyi (2017) zien echter in dat hun applicatie van de blockchain slechts het ideale geval is en dat de uitdagingen voor acceptatie en volledige benutting van deze technologie niet kunnen worden verwaarloosd. Historisch gezien is de grootschalige implementatie van andere revolutionaire technologieën, zoals ERP-systemen, gehinderd door technische complexiteit, de vereiste substantiële investeringen van financiële middelen en tijd, de moeilijkheid om de technologieën uit te breiden naar zakelijke partners en de vraag naar veranderingen in
bedrijfsprocessen. De blockchain zou hier ook last van kunnen krijgen (Dai & Vasarhelyi, 2017) Naast auteurs zijn mensen uit de accountancypraktijk het niet eens met de stelling van Yermack. Lombardi, Bloch en Vasarhelyi (2015) voerde een onderzoek uit naar de
toekomstverwachtingen voor de accountingprofessie onder een panel van experts met uitgebreide achtergronden op het gebied van boekhouden en accountancy. De experts waren onder meer academici, consultants, partners en directeuren van accountantskantoren, en leidinggevenden en voorzitters van nationale professionele boekhoudorganisaties. De deelnemers voorspelden dat binnen tien jaar de controle van de financiële overzichten steeds meer geautomatiseerd wordt. Echter zal de mate van automatisering wel afhangen van het type en grootte van een bedrijf. Ondanks de steeds grotere automatisering zullen volgens de deelnemers de beoordelingen en beslissingen van de accountant niet geautomatiseerd worden. Wel zullen er meer verfijnde
hulpmiddelen voor de besluitvorming worden gebruikt om accountants te helpen bij het vormen van een beoordeling. De automatisering zal bijvoorbeeld worden ingezet voor meer repetitieve taken met betrekking tot transacties, waardoor accountants meer tijd kunnen steken in het beoordelen van risicovollere gebieden. Om technologieën bij te houden zullen accountants veel training moeten krijgen. Sommige experts voorspellen verder dat de controle door het gebruik van geavanceerde
technologie een continu karakter krijgt. Een gevolg hiervan is dat financiële overzichten meer toekomstgericht en transparant worden, in tegenstelling tot traditionele financiële overzichten (Lombardi, Bloch, & Vasarhelyi, 2015).
De blockchain kan onder meer zorgen voor meer automatisering van controleprocessen, controlehulpmiddelen op basis van smart contracts en continuous auditing. De implementatie van een blockchain zou de voorspellingen van de experts dus waar kunnen maken.
4 Conclusie
Zoals uit de literatuur blijkt heeft de blockchain vele voordelen, maar ook een aantal
nadelen. De literatuur laat ook zien dat de toekomst van accountants niet in gevaar is, maar dat deze wel aan het veranderen is. Hieruit volgt dat de blockchain een impact kan hebben op het werk van de accountant. Allereerst zal de controleaanpak veranderen. Verder kan de blockchain meer kwaliteit toevoegen aan een controle en zal er veel tijd bespaard worden door automatisering van controleprocedures. Als laatst wordt het mogelijk om de controle continu uit te voeren, in plaats van eenmaal per jaar. Deze impact kan echter alleen tot stand komen indien accountants kunnen
vertrouwen op de integriteit van de blockchain. Het is daarom van groot belang dat accountants leren hoe ze een blockchain kunnen controleren op punten die de betrouwbaarheid in gevaar brengen, en hoe ze hiermee omgaan.
5 Discussie
Dit onderzoek heeft een aantal beperkingen. Ten eerste is de impact van de
blockchaintechnologie in de praktijk nog niet onderzocht. De werkelijke impact zou daarom kunnen verschillen van de theoretische impact die in dit onderzoek is besproken. Ten tweede is de
blockchain nog steeds in opkomst en volop in ontwikkeling. Nieuwe of veranderende functies van de blockchain kan de betekenis van de technologie voor het accountantsberoep veranderen. Ten derde bespreekt dit onderzoek de impact van blockchain in het algemeen. Specifieke sectoren kunnen misschien anders profiteren van de blockchain dan in dit onderzoek beschreven is.
Een interessante richting voor een vervolgonderzoek kan de werkelijk impact van een blockchain zijn, sinds hier nog maar weinig literatuur over te vinden is. Een andere richting voor vervolgonderzoek zou zijn hoe de risico's die op dit moment verbonden zijn aan de blockchain, voorkomen kunnen worden in de toekomst.
Bibliografie
-
Alexander, A. (2018) Changing tools, changing roles; Technology is driving the audit of the future. Accounting Today, 32(3), pp. 6-8-
Arens, A.A., Elder, R.J., & Beasley, M.S. (2017) Auditing and assurance services (16e druk). Essex: Pearson Education-
Biais, B., Bisiere, C., Bouvard, M., & Casamatta, C. (2018). The blockchain folk theorem-
Blockchange. 2017. Wat is een hash? Beschikbaar op http://blockchange.io/blog/wat-is-een-hash/ geraadpleegd op 16 mei 2018-
Boillet, J. (2017) Are auditors ready for blockchain? The audit profession is eyeing blockchain.Accounting Today, 31(9), p. 34
-
Broby, D., & Paul, G. (2017) The financial auditing of distributed ledger, blockchain and cryptocurrencies. Journal of Financial Transformations, 46, pp. 76-88-
Cuccuru, P. (2017) Beyond bitcoin: an early overview on smart contracts. International Journalof Law and Information Technology, 25, pp. 179-195
-
Dai, J., & Vasarhelyi, M.A. (2017) Toward blockchain-based accounting and assurance. Journalof Information Systems, 31(3), pp. 5-21
-
Deloitte. 2016. Blockchain: Enigma, paradox, opportunity. Gedownload op 1 mei 2018, van https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/nl/Documents/financial-services/deloitte-nl-fsi-blockchain-enigma-paradox-opportunity-report.pdf-
Fanning, K., & Centers, D.P. (2016) Blockchain and its coming impact on financial services.Journal of Corporate Accounting & Finance, 27(5), pp. 53-57
-
Hamida, E. B., Brousmiche, K. L., Levard, H., & Thea, E. (2017). Blockchain for Enterprise: Overview, Opportunities and Challenges. In The Thirteenth International Conference on Wirelessand Mobile Communications
-
Hoelscher, J. (2018) Taking the lead on blockchain: as the technology behind Bitcoin finds new uses, internal auditors must access how the risks may impact the organization. Internal Auditor,75(1), pp. 19-21
-
Li, Z. (2017) Will blockchain change the audit? Chine-USA Business Review, 16(6), pp. 294-298-
Li, X., Jiang, P., Chen, T., Luo, X., & Wen, Q. (2017) A survey on the security of blockchainsystems. Future Generation Computer Systems, In press.
-
Lombardi, D.R., Bloch, R, Vasarhelyi, M.A. (2015) The current state and future of the audit profession. Current Issues in Auditing, 9(1), pp. 10-16-
Nakamoto, S. 2008. Bitcoin: A Peer-To-Peer Electronic Cash System. Gedownload op 3 mei 2018, van https://bitcoin.org/bitcoin.pdf-
Nofer, M., Gomber, P., Hinz, O., & Schiereck, D. (2017) Blockchain. Business & InformationSystems Engineering, 59(3), pp. 183-187
-
PricewaterhouseCoopers. 2016. What's next for blockchain in 2016? Gedownload op 1 mei 2017, van https://www.pwc.com/us/en/financial-services/publications/viewpoints/assets/pwc-qa-whats-next-for-blockchain.pdf-
Rechtman, Y. (2017) Blockchain: the making of a simple, secure recording concept. The CPAJournal, 87(6), pp. 15-17
-
Rozario, A.M., & Vasarhelyi, M.A. (2018) Auditing with smart contracts. The InternationalJournal of Digital Accounting Research, 18, pp. 1-27
-
Simoyama, F.D.O., Grigg, I., Bueno, R.L.P., & Oliveira, L.C.D. (2017). Triple entry ledgers with blockchain for auditing. International Journal of Auditing Technology, 3(3), pp. 163-183-
Smith, S.S. (2017) Blockchain: what you need to know. Accounting Today, 31(11), p. 42-
Trautman, L.J. (2016) Is Disruptive Blockchain Technology the Future of Financial Services? 69The Consumer Finance Law Quarterly Report 232
-
Wang, Y., & Kogan, A. (2017) Designing Privacy-Preserving Blockchain Based AccountingInformation Systems
