Weigel’s ‘godvergeten’ Europa
is conservatieve fantasie
peter van rooden
Volgens de historicus Peter van Rooden is Weigel’s morele en geestelijke inter-pretatie van de crisis in Europa gebabbel, een pseudo-diepzinnige analyse die een heel beperkt beeld van het heden verbindt met een gefantaseerd verleden. De demografische en morele problemen waaronder Europa gebukt gaat, zijn ten eerste niet specifiek Europees. De dramatische loop van de Europese ge-schiedenis kan al helemaal niet door atheïsme verklaard worden. Zo werd de Eerste Wereldoorlog, de grote oorzaak van de vele gruwelijkheden uit de twin-tigste eeuw, gevoerd door christelijke landen en werden hun legers gezegend en ondersteund door hun kerken. Ook zijn de veranderingen in de rol van gods-dienst in het publieke domein in de negentiende eeuw niet het gevolg geweest van conflict tussen geloof en ongeloof, maar veeleer de resultante van de (emancipatie)strijd tussen verschillende christelijke groeperingen.
Volgens Van Rooden is het juist nu met het oog op de integratie van minderhe-den uit Turkije en Noord–Afrika niet verstandig het christelijke karakter van Europa al te zeer te beklemtonen. Weigel’s denken in absolute termen van ge-loof en ongege-loof, goed en kwaad is erg problematisch en gaat voorbij aan het gegeven dat ook godsdiensten en morele overtuigingen veranderen en volledig deel uitmaken van de geschiedenis. Weigel’s adviezen zullen Europa niet verder helpen en zijn vooral nuttig voor een onthullende schets van zijn zeer conserva-tieve politieke en religieuze agenda.
George Weigel is een Amerikaanse katholieke theoloog. Hij is ook een vooraan-staand neo-conservatief, verbonden aan het Ethics and Public Policy Center, een van de rechtse denktanks die in de VS zo’n belangrijke rol vervullen. Onlangs heeft hij betoogd dat de Amerikaanse presidentsverkiezingen van aanstaande novem-ber tot de vier of vijf belangrijkste in de geschiedenis van de VS zullen behoren. Het gaat dan om een werkelijke en belangrijke keuze. Volgens Weigel is de toe-komst van de VS alleen gewaarborgd bij de moreel heldere en militair agressieve Bush. Een verkiezing van Kerry zou, vanwege diens standpunt over abortus (‘het is verkeerd, maar het moet mogelijk blijven’), en zijn slappe houding in de strijd te-gen het terrorisme, een ramp zijn. Dat Kerry katholiek en Bush protestants is, doet voor hem niet ter zake. Kerry is geen goede katholiek.
Weigel is niet alleen politiek rechts. Ook binnen de katholieke kerk neemt hij con-servatieve standpunten in. De grootste verzameling van zijn artikelen is te vinden op de website www.ratzingerfanclub.com. In zijn laatste boek, The Courage to Be
artikel | heimwee n
aar een chris
telijk eur op a PETER VAN ROODEN
Catholic: Crisis, Reform, and the Future of the Church, bespreekt hij het recente schan-daal rondom seksueel misbruik binnen de Amerikaanse katholieke kerk. Het be-trof hier volgens hem priesters die weigerden het volledige leergezag van de kerk te aanvaarden, met name de encycliek Humanae Vitae, die kunstmatige geboorte-beperking verbiedt. Zo’n individuele afwijzing van het volledig leergezag van de kerk leidt onvermijdelijk tot het wegsterven van het persoonlijk geweten, en dan kun je niet van jongeren afblijven. De fout van de Amerikaanse bisschoppen was niet dat ze de schandalen toedekten, en de delinquente priesters niet straften, maar dat ze het leergezag van de kerk niet strikter verdedigden. Zoals de katholie-ke intellectueel George Wills, Weigel’s linkse, en aanmerkatholie-kelijk intelligentere te-genhanger, in de New York Review of Books opmerkte, is dit gewoon niet waar: de meeste priesters die jongeren misbruikten, zijn opgeleid in de jaren vijftig en ze-stig.
Weigel’s interpretatie van de problemen in Europa is bedoeld voor zijn Ameri-kaanse publiek. Hij schetst een Europa dat een afschrikwekkend beeld biedt van een mogelijke Amerikaanse toekomst. Hij had de waarschuwing scherper kunnen aanzetten. Veel van de problemen die hij in Europa waarneemt, zijn ook in Ame-rika te vinden. Europa is niet bereid om het probleem van een ouder wordende be-volking onder ogen te zien, en de toenemende kosten van de verzorgingsstaat te beteugelen; President Bush heeft vergaande belastingverlagingen doorgevoerd, en tegelijk een ongekende en onbetaalbare uitbreiding van het sociale programma Medicare toegekend. Weigel verwijt Europa dat het in de nieuwe Grondwet geen verwijzing naar het christendom wil opnemen; noch de Amerikaanse Onafhan-kelijkheidsverklaring, noch de Grondwet bevatten een verwijzing naar Christus. Pogingen in de jaren vijftig om een amendement aan de Grondwet toe te voegen dat het christelijk karakter van de VS zou belijden, hadden geen succes. Bush zal ook nooit zeggen dat Amerika een christelijke natie is, al was het maar omdat in swing-states als Florida, Pennsylvania en Ohio de joodse stem zo belangrijk is. Weigels belangrijkste punt is de daling van het aantal geboorten in Europa. Europa is een samenleving die demografisch zelfmoord aan het plegen is. Ook in Amerika is het aantal geboorten sinds de jaren zestig drastisch gedaald, al is dat dan nog net niet tot onder de vervangingsratio. Dat er relatief meer kinderen wor-den geboren in Amerika dan in Europa komt door de vruchtbaarheid van immi-granten, vooral uit Zuid- en Midden-Amerika, en bovenal door het grote aantal on-gewenste zwangerschappen die het gevolg zijn van de slechte Amerikaanse seksuele voorlichting en de feitelijk geringe beschikbaarheid van voorbehoeds-middelen. Een kwart van de Amerikaanse kinderen die elk jaar geboren worden (we spreken over zo’n miljoen baby’s per jaar) is het gevolg van een ongewenste zwangerschap. Dat is, let wel, nadat de meeste ongewenste zwangerschappen zijn afgebroken. Proportioneel is het aantal abortussen in Amerika drie keer zo hoog als in Nederland. weigel ’s ‘god ver geten’ eur op a is c onserv a tieve f ant asie
Bush zal ook nooit zeggen dat Amerika een christelijke na-tie is.
Ook afgezien van deze onhandigheid, wat de meer concrete aspecten van het sek-suele leven betreft, gaat het niet goed met de huwelijksmoraal in de VS. Eén op de drie kinderen wordt buiten een huwelijk geboren en de helft van de huwelijken eindigt in een scheiding. Er zijn - letterlijk - geen katholieke gezinnen in de leef-tijd tussen de twintig en de dertig die het verbod op geboortebeperking van Humanae Vitae onderschrijven. Aan het begin van de 21e eeuw ontlopen de proble-men van het persoonlijk leven in Amerika en Europa elkaar niet zoveel.
Een sterker argument om een verschil tussen Europa en de VS te maken, ontleent Weigel aan Robert Kagan, de meest recente Amerikaanse denker in de lijn van Fukuyama en Huntington. Ook Kagan werkte een kort artikel om tot een boek en leverde een ‘sound-bite’ die het op tv goed doet. In zijn geval is dat Americans are from Mars and Europeans are from Venus. Volgens Kagan weten Amerikanen dat ze in een wereld leven waarbinnen geweld en machtsuitoefening nodig zijn.
Europeanen geloven dat internationaal overleg en internationale wetgeving de wereld op orde kunnen brengen. Maar dat is een illusie. (Voor het de argumenta-tie hier is het niet relevant, maar Kagan schreef begin mei in de Washington Post dat de invasie in Irak achteraf bezien een slecht idee was. Waarschijnlijk zullen meer neo-cons over een jaar of zo teruggekeerd zijn tot het echt conservatieve in-zicht dat politiek handelen maatschappijen niet effectief kan hervormen.) Kagan is er niet helemaal duidelijk over of het verschil tussen Amerikanen en
Europeanen het gevolg is van hun verschillende historische ervaringen of van de huidige wanverhouding in hun militaire macht.
Die historische ervaringen mogen wel benadrukt worden. Amerika heeft een heel goede twintigste eeuw gehad, zonder dat zelf helemaal te beseffen. Nogal wat Amerikanen spraken neerbuigend over ‘cheese-eating surrender monkeys’, toen Frankrijk zich verzette tegen de tweede Irak-oorlog. In mei en juni 1940 sneuvel-den zo’n 125.000 Franse soldaten tijsneuvel-dens hun vergeefse poging het Duitse offen-sief te stoppen. Vergeleken met de slachtpartijen van de Eerste Wereldoorlog is dat niet veel, maar het zijn meer doden dan de Amerikaanse verliezen in Korea en Vietnam samen. Relatief waren de Franse verliezen in die twee maanden hoger dan de Amerikaanse verliezen tijdens de hele Tweede Wereldoorlog. Vergelijkbare argumenten zijn te vinden voor elk Europees land. Tijdens de politionele acties in Indonesië verloor Nederland proportioneel meer soldaten dan Amerika in Vietnam.
Toch zet juist dit laatste voorbeeld aan tot twijfel over de waarde van Kagan’s ar-gument, dat historische ervaringen Europa afkerig hebben gemaakt van het ge-bruik van militair geweld. Nederland was twee jaar na de oorlog bereid zo’n hon-derdduizend troepen op de been te brengen om een oorlog te voeren. De Fransen waren nog hardnekkiger in Algerije. Groot-Brittannië en Frankrijk vielen in 1956 Egypte binnen.
Is de tweede poot van Kagan’s argument dan sterker? Hebben de Europeanen,
om-artikel | heimwee n
aar een chris
telijk eur
op
a
Aan het begin van de 21e eeuw ontlopen de pro-blemen van het persoonlijk le-ven in Amerika en Europa elkaar niet zoveel.
dat ze zeker waren van de bescherming door het Amerikaanse leger, hun wereld-historische verantwoordelijkheid en wil tot macht opgegeven? Daar zit waar-schijnlijk wel wat in, al bleven de Europese defensie-uitgaven tot de val van de Sovjet-Unie op een hoog niveau.
Wat Kagan niet vermeldt, en wat mij de belangrijkste verklaring lijkt, is dat de VS ook geen prijs stelde en stelt op een Europese wil tot macht. De militaire avontu-ren van Nederland in Indonesië, en die van Engeland en Frankrijk in Egypte, wer-den door Amerika afgeblazen. De VS bevorderde de onttakeling van de Europese koloniale rijken. Het verschil tussen Europa en Amerika wat betreft de bereidheid om militaire macht te gebruiken, moet niet alleen verklaard worden vanuit Europese omstandigheden. Het is ook het resultaat van een bewuste Amerikaanse buitenlandse politiek.
Ook Weigel wijst Kagan’s analyse af. Hij doet dat echter door de culturele verschil-len tussen Amerika en Europa te beklemtonen. Europa lijdt onder een morele en geestelijke crisis. Het heeft God vergeten. Die crisis begon in de negentiende eeuw, leidde tot de Eerste Wereldoorlog en het fascisme en communisme, werd na de Tweede Wereldoorlog alleen tijdelijk onderdrukt door de Koude Oorlog en heeft zich na 1989 in volle sterkte geopenbaard.
Dit is een onjuiste interpretatie van de moderne westerse geschiedenis. De nare dingen die daarin plaatsvonden, waren niet het gevolg van een revolutie tegen God of tegen het christendom. De Eerste Wereldoorlog, dé grote oorzaak van de Age of Extremes, zoals Hobsbawn de korte twintigste eeuw (1914-1989) heeft geka-rakteriseerd, werd gevoerd door christelijke landen. Hun legers werden gezegend en ondersteund door hun kerken. De betrokkenheid bij de oorlog leidde overal tot een sterker populair religieus enthousiasme. Voor de Amerikaanse Burgeroorlog, militair gezien de voorloper van de totale oorlogen van de twintigste eeuw, gold precies hetzelfde. Ook daar stonden enthousiaste christenen tegenover elkaar. Negentiende-eeuwse veranderingen in de rol van godsdienst in de publieke sfeer waren doorgaans het gevolg van de strijd tussen verschillende christelijke groe-pen, eerder dan van een conflict tussen geloof en ongeloof. Neem Nederland, dat was tot de laatste decennia van de negentiende eeuw een onbekommerde prote-stantse natie. In de twintigste eeuw was dat niet langer het geval. Maar die omslag was niet het resultaat van een overwinning van het ongeloof. Integendeel. Het wa-ren de buitengewoon succesvolle, populaire en diep-religieuze emancipatiebewe-gingen van katholieken en gereformeerden die een algemeen en liberaal prote-stantisme uit de Nederlandse publieke sfeer verwijderden, omdat ze daarin niet de godsdienst zagen die zij voorstonden. In de VS en Groot-Brittannië verliep het proces niet veel anders. Het was een katholieke bisschop die er in de jaren dertig van de negentiende eeuw al in slaagde de bijbel te verwijderen uit het onderwijs op de lagere scholen van New York. Hij vond de bijbel een te protestants boek. In Engeland werd de band tussen de Anglicaanse kerk en het publieke leven
onder-weigel ’s ‘god ver geten’ eur op a is c onserv a tieve f ant asie
Het waren de bui-tengewoon succes-volle, populaire en diep-religieuze emancipatiebewe-gingen die een al-gemeen en liberaal protestantisme uit de publieke sfeer verwijderden.
graven door de verbitterde strijd van protestantse dissenters, joden en katholie-ken. Dit proces, waarbij niet ongeloof tegenover revolutie, maar godsdienst tegen-over godsdienst staat, loopt tot ver in de twintigste eeuw door. De vooraanstaande Amerikaanse universiteiten verloren hun wezenlijk protestantse karakter pas in de jaren vijftig en zestig, met de komst van grote aantallen joodse hoogleraren en studenten.
Het zijn alleen de Zuid-Europese, katholieke landen waarvoor Weigel’s analyse ogenschijnlijk op zou kunnen gaan. In Frankrijk, Spanje en Italië raakte de katho-lieke kerk in de negentiende eeuw verstrikt in een meedogenloos gevecht met het liberalisme en de moderne staat. Het probleem is dat het moeilijk is dit conflict te interpreteren in morele termen. De negentiende-eeuwse katholieke kerk verwierp democratie, godsdienstvrijheid, en alle andere persoonlijke vrijheden waarin het moderne respect voor het individu gestalte krijgt. Ik wil hier niet het goedkope en verachtelijke liberale anti-katholicisme van de negentiende eeuw herhalen. Sinds Vaticanum II heeft de katholieke kerk de moderne mensenrechten zonder voorbe-houd aanvaard en bevorderd. Maar dat was een echte verandering, die het onmo-gelijk maakt de geschiedenis van de afgelopen twee eeuwen te interpreteren als de strijd tussen steeds hetzelfde kwaad en steeds hetzelfde goed. Je kunt niet zeg-gen dat de katholieke kerk van de nezeg-gentiende eeuw een vergissing maakte, en haar eigen principes verkeerd toepaste. Haar afwijzing van het liberalisme en de moderne tijd was grondig, beredeneerd en consequent.
Christenen in het verleden konden heel goede redenen hebben om waarden, die christenen nu als vanzelfsprekend ervaren, af te wijzen. De protestantse theolo-gen uit de zuidelijke staten van de VS, die in de netheolo-gentiende eeuw de slavernij als een bijbelse instelling verdedigden, hadden volgens de toenmalige hermeneuti-sche regels, die ook door hun christelijke tegenstanders in de noordelijke staten werden aangehangen, gewoon gelijk.
Het is nuttig om dit in te zien en te onthouden, zeker in de huidige tijd, waarin al-lerlei onjuiste beelden over het wezen van godsdiensten, met name over de islam, naar voren worden gebracht. Godsdiensten kunnen radicaal veranderen. De ge-dachte dat er zich onder de gebeurtenissen in de wereld die wij zien, diepe en we-zenlijke geestelijke krachten bevinden, is onjuist, zeker als die krachten simpel-weg geïdentificeerd worden met politiek-culturele standpunten in het heden. Ook godsdiensten en morele overtuigingen maken volledig deel uit van de geschiede-nis en veranderen. Er is geen ‘wezen’ van het katholicisme, van het christendom, of van de islam. Er zijn alleen maar mensen die, in steeds wisselende omstandig-heden, beweren dat zij het ware christendom of de ware islam vertegenwoordi-gen.
Weigel’s morele en geestelijke interpretatie van de crisis in Europa is gebabbel, een pseudo-diepzinnige analyse die een heel beperkt beeld van het heden ver-bindt met een gefantaseerd verleden. Nu kan ook slechte geschiedenis politiek
artikel | heimwee n
aar een chris
telijk eur
op
a
Er is geen ‘wezen’ van het katholicis-me, van het chris-tendom, of van de islam.
nuttig zijn. Weigel onderschrijft de politieke agenda van christelijk-rechts in de VS. De overheid heeft de plicht de burgers tot een nauw omschreven morele le-venswijze te brengen. Daarom moet de verzorgingsstaat, die mensen onverant-woordelijk maakt, worden afgeschaft. Daarom zijn beslissingen van het hoogge-rechtshof, als in de zaak Lawrence vs Texas, waarbij het recentelijk bepaalde dat wat twee homoseksuele mannen met wederzijdse instemming met elkaar in hun ei-gen huis doen, geen strafbaar feit kan zijn, fundamenteel verkeerd.
Homoseksualiteit mag gewoon niet, en de overheid moet dat duidelijk maken. Vrijheid, volgens Weigel, is de mogelijkheid om te doen wat je behoort te doen, en wat je behoort te doen is niet een beslissing die je zelf kunt nemen. Mensen die op een andere manier handelen, hebben geen andere moraal, ze hebben helemaal geen moraal. Hun vrijheid is willekeur. Ze doen alleen maar wat ze willen. Dit is een zeer benepen en oppervlakkige opvatting. Charles Taylor, de katholieke Canadese filosoof die Weigel aanhaalt om het moderne seculiere levensgevoel te karakteriseren, heeft als geen ander benadrukt hoezeer ook dat levensgevoel be-rust op een heel concreet ideaal van het goede leven, dat bovenal bebe-rust op waar-den als authenticiteit en respect voor het individu. Weigel moet, geheel in lijn met zijn gefantaseerde geschiedbeeld, niets hebben van het besef dat in onze we-reld verschillende waardesystemen tegenover elkaar staan. Goed moet tegenover kwaad, en niet tegenover een ander goed staan. Zijn intellectuele achtergrond ligt eerder bij Christopher Dawson, een Engelse historicus die zich tot het katholicis-me bekeerde. Dawson was niet dom, maar ook hij leefde in een wit-zwarte wereld. Hij was van mening dat liberale en fascistische staten wezenlijk op elkaar lijken, omdat ze de christelijke waarheid niet erkennen. Die opvatting bracht hem tot de belachelijke uitspraak dat vrije schoolmelk en geboorteklinieken de liberale equi-valenten van de fascistische wonderolie en concentratiekampen zijn.
Weigel’s politieke agenda is een zaak voor de Amerikanen. Zou Europa iets aan zijn analyse kunnen hebben? Het lijkt me niet. Een van de grote opgaven voor Europa in de komende jaren is de integratie van immigranten uit Noord-Afrika en Turkije. Een beklemtoning van het christelijke karakter van Europa zal daar niet bij helpen, en dat kunnen we dus ook maar beter niet doen. Dat is niet iets bijzon-ders of schokkends, of een breuk in onze cultuur. Dit soort processen, waarbij de integratie van minderheden leidt tot een veranderende rol van godsdienst in de publieke sfeer, spelen zich al twee eeuwen af.
Weigel biedt geen oplossing voor de dalende kinderaantallen in Europa, maar zijn raadgevingen liggen voor de hand: herstel van de traditionele seksuele moraal, het verbieden van abortus, het bemoeilijken van geboortebeperking, het tegen-gaan van de emancipatie van de vrouw. Dat lijkt me in het huidige Europa simpel-weg geen haalbare politieke optie. Als Europa meer kinderen wil, is het effectiever om de emancipatie van de vrouw te omhelzen en publieke maatregelen te nemen die het voor vrouwen makkelijker maakt werk en kinderen te combineren, en
te-weigel ’s ‘god ver geten’ eur op a is c onserv a tieve f ant asie
gelijk de Europese vrouwen ervan probeert te overtuigen dat het krijgen van kin-deren onderdeel is van een authentieke zelfverwerkelijking. Dat is in ieder geval effectiever dan hen voor te houden dat ze egoïstisch zijn, hun plicht niet doen, en het leergezag van de kerk, zoals dat is uitgedrukt in Humanae Vitae, niet aanvaar-den.
Dr. Peter van Rooden is historicus en werkzaam bij de onderzoeksgroep Godsdienst en Maatschappij aan de VU.
artikel | heimwee n
aar een chris
telijk eur
op
