Het ideale evenwicht
Rutger Claassen
Het zal een zekere
cultuuromslag
ver-gen, vergelijkbaar
met de invoering van
de vrije zaterdag in
de jaren zestig. Maar
met een werkweek
van maximaal 30 uur
voor mannen en
vrou-wen creëren we
vol-gens filosoof Rutger
Claassen de ideale
omstandigheden om
het eeuwige dilemma
van kind of carrière
nu eindelijk eens op
te heffen.
E
r heeft zich de afgelopen drie de-cennia een kleine revolutie vol-trokken: vrouwen hebben mas-saal de arbeidsmarkt betreden. Dat is een mooie ontwikkeling. Veel vrouwen zijn nu hoger opgeleid en vinden net als mannen voldoening in hun werk. Tege-lijk hebben wij de gevolgen van deze re-volutie nog niet verwerkt – in ons den-ken niet, en in ons beleid al helemaal niet. Dit tekort heeft grote gevolgen. Het krijgen van kinderen wordt steeds vaker uit- en afgesteld, het combineren van arbeid en zorg is een moeizaam ver-haal, en de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt duurt voort. Het is de hoogste tijd dat we de re-volutie wél verwerken. De oplossing die de beste kansen biedt om een trend-breuk te forceren is een verlaging van de werkweek naar 30 uur.Het traditionele kostwinnersgezin be-hoort langzamerhand tot het verleden. Hierin werden arbeid en zorg op een heldere maar zeer ongelijke wijze ver-deeld over beide partners. In plaats daarvan vormen sommige huishoudens nu een tweeverdienersgezin, waarin bei-de partners fulltime werken. De groot-ste groep Nederlanders opteert voor het anderhalfverdienersgezin. Daarin werkt de vrouw wel, maar beperkt: de mees-ten rond de twintig uur per week.
Als gevolg van het feit dat beiden wer-ken, loopt de ’combinatiedruk’ voor ge-zinnen – en vooral voor vrouwen – steeds hoger op. ’Het spitsuur van het le-ven’, heet dat beeldend. Uit onderzoek blijkt dat het vooral voor de vrouwen die meer dan 30 uur werken bar is. Tweederde van hen onderschrijft de stelling ’Ik heb het eigenlijk altijd te druk’ en slechts een kleine meerderheid meent voldoende tijd aan haar kinderen te besteden. Frappant is dat van de full-time werkende vrouwen met kinderen de overgrote meerderheid minder blijkt te willen werken, terwijl degenen met een klein deeltijdbaantje het liefst méér zouden willen werken. Het evenwicht is nog niet gevonden.
Uitstervende straten
Een ander probleem dat onlangs veel aandacht kreeg, is het lage geboortecij-fer door het uitstel van kinderen. Er worden veel minder kinderen geboren dan vroeger, mede doordat vrouwen zwangerschap langer uitstellen. In een tijd van vergrijzing is dit probleem na-tuurlijk extra pregnant. Kinderen verte-genwoordigen een ’publiek goed’. Is de volgende generatie niet voldoende tal-rijk, dan heeft de hele samenleving een onoverkomelijk probleem. In sommige Europese landen is het geboortecijfer nog lager, maar Nederland heeft be-paald geen reden zich op de borst te kloppen. Dit is overigens volstrekt niet alleen een economisch probleem. Socio-loge Christien Brinkgreve benadrukte het sociale belang van kinderen onlangs op haast poëtische wijze toen zij sprak over „de behoefte aan continuering van de eigen familie en de eigen geschiede-nis, het vitaliserende en vernieuwende effect van kinderen, de treurigheid van uitstervende straten, maar ook het con-tact met de eigen kinderlijke emoties”.
Ten slotte is er de emancipatie van vrouwen. Hier gaat het om gelijkwaardi-ge carrièreperspectieven en de mogelijkwaardi-ge- moge-lijkheid om economisch zelfstandig te zijn. Omdat de meeste vrouwen eieren kiezen voor hun geld en kiezen voor een
deeltijdbaan, belanden ze binnen hun bedrijf of organisatie bijna altijd op de
slow track. Ze worden daar door
manne-lijke collega’s en kinderloze seksegeno-ten op de fast track voorbijgestreefd. Re-cent onderzoek bevestigde nogmaals dat de carrière van vrouwen (ondanks de nieuwe levensloopregeling) veel schade lijdt door tijdelijke onderbrekin-gen en de keuze voor deeltijdwerk. Ook als ze weer voltijds zijn gaan werken na-dat de kinderen de deur uit zijn.
Werk, werk, werk
Wat is nu de dominante reactie van de beleidsmakende elite op dit complex aan problemen? Kort gezegd: werk, werk, werk. Dat betekent: kinderop-vang, kinderopkinderop-vang, kinderopvang. De discussie gaat alleen nog over wie dat betaalt: de ouders zelf, de werkgever of de belastingbetaler. Dit is een armzalige discussie, die de meest fundamentele keuze al vooronderstelt: een verhoogde arbeidsparticipatie van zowel mannen als vrouwen tot idealiter twee fulltime banen – ieder grofweg veertig uur per week. De opvoeding kunnen we dan uit-besteden aan de markt.
Maar laten we het eens hebben over dat werk. Sommigen klagen dat kinde-ren door de pleitbezorgers van kinder-opvang ’geïnstrumentaliseerd’ worden. Zij dienen zich maar te schikken naar de ambitie van de ouders – en zijn letter-lijk het kind van de rekening. Daar zit wat in. Aan de andere kant kan de nood
op een vergrijzende arbeidsmarkt niet ontkend worden en de talenten van vrouwen verdienen benutting en sociale waardering; ook op het werk. Ons wordt een vals dilemma voorgeschoteld, tus-sen terug naar het kostwinnersmodel of de vlucht naar voren in volledige ar-beidsparticipatie voor beide ouders; tus-sen moeder thuis wachtend met de thee of het gesleep naar de crèche. Waarom zouden we niet beiden, werk en gezin, recht kunnen doen?
Om de combinatiedruk te verlichten en het krijgen van kinderen aantrekke-lijker te maken zou de gemiddelde ge-werkte tijd omlaag moeten. Om de emancipatie te voltooien zou die ge-werkte tijd vervolgens beter verspreid moeten worden over man en vrouw. Dit kan alleen bereikt worden bij een alge-mene reductie van de werkweek, bij-voorbeeld naar 30 uur. Een 30-urige werkweek geeft lucht aan gezinnen, maakt daardoor het krijgen van kinde-ren aantrekkelijk en bevordert de gelijk-waardige arbeidsparticipatie van vrou-wen.
Een van de manieren om dit in te voe-ren zou zijn door de werkdag te
definië-ren als van negen uur ’s morgens tot drie uur, in plaats van tot vijf uur ’s mid-dags. Schooltijden en werktijden lopen dan synchroon. Niet voltijdwerk of deel-tijdwerk, maar ’kindertijdwerk’. Dit is geen utopie. Zo speelt de vacaturebank www.9tot3.nl reeds in op de behoefte van vooral moeders om alleen onder schooltijd te werken. Maar andere invul-lingen, zoals een collectieve vrije vrij-dag of een per werknemer te bepalen vrije dag zijn ook mogelijk.
Kunnen mannen en vrouwen er niet zelf voor kiezen minder te gaan werken wanneer zij de verantwoordelijkheid krijgen voor het opvoeden van kinde-ren? Doen zij dat niet al? Deels is dat na-tuurlijk het geval – de vierdaagse werk-week wordt voorzichtig populairder. Maar dat 70 procent van de vrouwen in deeltijd werkt en slechts 15 procent van de mannen (en dat is vooral in de aan-loop naar hun pensioen!), geeft te den-ken. Blijkbaar is de keuze voor velen niet zo gemakkelijk te maken, zelfs als de wil er wel is.
In veel organisaties ligt er een grote druk op individuele werknemers om zich te conformeren aan de fulltime-norm, op straffe van marginalisering. Elke individuele werknemer die meer thuis zou willen zijn kan hier individu-eel niets tegen beginnen, tenzij hij be-reid is de consequenties te aanvaarden en van een carrière af te zien. Het is niet verwonderlijk dat mogelijkheden tot verlof vaak niet of marginaal worden be-nut. Alle bestaande regelingen die werk-nemers de mogelijkheid bieden om werktijd in te ruilen voor zorgtijd (zoals de levensloopregeling, ouderschaps- en zorgverlof ), verlangen indirect dat de werknemer zichzelf vrijwillig op een zij-spoor manoeuvreert. Het wettelijk recht op deeltijdwerk is weliswaar een stap vooruit maar lijdt uiteindelijk toch aan hetzelfde manco. Zoals een krantenkop het treffend verwoordde: ’Wie hogerop wil, moet geen papadag opnemen’.
Alleen het collectief en verplicht wijzi-gen van de norm kan deze patstelling doorbreken. De enige manier om uit het dilemma te komen is door de norm voor volwaardige arbeidsparticipatie (fullti-me) zo te definiëren dat zij aansluit op het onderhouden van een gezin. Dat maakt het voor vrouwen mogelijk ener-zijds kinderen te krijgen en anderener-zijds op voet van gelijkheid te concurreren met mannen op de arbeidsmarkt. En omgekeerd: het maakt het voor mannen mogelijk op voet van gelijkheid te con-curreren met hun collega’s en toch een bijdrage van betekenis te leveren aan de opvoeding van hun kinderen. Op die manier wordt een gelijk speelveld op de arbeidsmarkt gecreëerd ten gunste van het moderne gezin, waarin beide ouders willen werken, maar ook voldoende tijd hebben voor de zorg voor hun kinderen.
Wr e v e l
De 30-urige werkweek zal in het begin zeker wrevel opwekken, vooral onder werknemers die hechten aan hun 40-urige werkweek. En dan zijn er nog al-tijd de echte workaholics die hun praktijk van onbetaald overwerk kunnen en zul-len doorzetten. Maar uiteindelijk zal de week van 30 uur in ons maatschappelijk ritme gaan zitten, net als de vrije zater-dag die in de jaren zestig van de vorige eeuw geleidelijk werd ingevoerd. Het vergt een cultuuromslag: op een gege-ven moment weten we niet beter meer
