deur
;Jan Jacobus van der Walt,
as
Proef skrif voorgel~ ter vervulling van die vereistes vir die graad Theologiae Doctor aan die Potchefstroornse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys,
met
prof. dr. G.C.P. van der Vyver, Promotor, en
prof. dr. Tj aart 'lc'.n -.5.E.r Well t , Hulppromotor.
')
1.1 Inleiding
1.2 Die ekumeniese belangrikheid van die onder-werp
1.2.1 Die Roomse stelsel 1.2.2 Die Lutherse stelsel
1.2.3 Die Kollegealistiese stelsel 1.2.4 Die Independentistiese stelsel 1.2.5 Die Gereformeerde stelsel
1. 2. 6. Samevatting 7 7 7 8 9 10 11
1.3 Beperking van die ondersoek 12
1.3.1 Beperking tot die Presbiteriale
kerkrege-ing . 12
1.3.2 Vraagstukke binne die Presbiteriale
kerk-regering wat die studie nodig maak 12
1. 3·. 2. 1 Die Formalisme
1.3.2.2 Die Verhouding van Hoof en amp
I
12 14
1.4 Die indeling van die studie 15
l . 4. 1 Prinsipieel: die openbar ir1g ·in die Nuwe
Testament 15
1.4.2 Prinsipieel-histories 16
1.4.3 Prakties: Die Kerkorde getoets 17
-1.5 Samevatting 18
2. PRINSIPIEEL · Die openbaring in die Nuwe Testament
2.1 Christus is Hoof in tweerlei sin
23
BLAD SY 2.1.l Christus as Hoof van alle geskape magte en die
kerk 24
2.1.2 Christus as Hoof van die man, en die
gesags-orde in die kerk 28
2. 2 · Christus Hoof van die kerk as li_ggaam
2.2.l Die Verbintenis van "Hoof" en "liggaam" 2.2.2 . Christus is die Gesagshoof van die kerk 2.2.3 Die kerk as Liggaam van Christus
2.3 Die aanverwante beelde in die Nuwe Testament
2.4 Christus as Hoof en die ampte in die kerk
2.4.l Hoof en amp 2.4.2 Amp en gemeente 2.4.3 Gesag en amp
2. 4. 4 Ampsgesag en mondige gemee·nte
2.5 Christus as Hoof van die k~rk en die ouderling
2.5.1 Die ouderling as bedienaar van die regering in die kerk
2.5.2 Presbiteriaal-episkopaal
2.5.3 Die opdragte aan die ouderling
3. HISTORIES - PRINSIPIEEL 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 Inleiding
Die Roomse stelsel aie verplasing van Chris-tus as Hoof, 'n deformasie
Die opkoms van die ·pouslike heerskappy Die Pous verplaas Christus as Hoof van die Kerk
Onvoltooide reformasie van die kerk met Chris-tus as Hoof 31 42 48 r ---~ 54 54 · ... 56 58 62 68 68 7J.. 74 98 98 99 100 107 110
3.4 Die Kollegialisme: 'n deformasie uit die Lutheranisme
3.4.1 Die Kollegialisme afkomstig uit die Luther-anisme
3. 4. 2 Gewetensvryheid ve.rdring Christus as Hoof
115
115
van.die kerk 116
3.4.3 ~oepassing van die Kollegialisme 118
3.5 Die Independentisme 122
3.5.1 Deformasie teenoor die Presbiterj_ale
kerk-regering 122
3.5.2 Christus as Hoof, sander liggaam in die
Independentistiese kerkregering 124
3.6 Die Presbiteriale kerkrcgeringstelsel Calvinisme 'n reformasie
3.6.1 Calvyn en Martin Bue er 3.6.2 Calvyn as kerkregtelike
3.6.2.1 Hoof en kerk by Calvyn 3.6.2.2 Hoof en kerkregering by 3.6.2.3 Hoof en ampte by Calvyn 3.6.2.4 Samevatting
3.6.3 Calvyn en die ontwikkeling riale kerkorde 3.6.3.1 Geneve 3.6.3.2. Frankryk 3.6.3~3 Nederland Calvyn van die
4. PRAKTIES. Die Kerkorde getoets
4.1 Inleiding Die Presbite-126 126 128 123 130 133 139 139 139 140 142 174 174
BLADS.Y 4.2 Die grondbeginsels wat deur die Hoof skap
van Christus in die kerkorde vereis word 175
4.3 Die die
Dordtse Kerkorde, soos in gebruik in
Gereformeerde kerk in Suid-Afrika, getoets
aan die organiese Hoofskap van Christus 176 4.3.l Die gelykheid tussen die dienste in die
Kerkorde
4.3.2 Die mondigheid van die gelowiges in_die Kerkorde
4.3.3 Die Woord van God is in die Kerkorde die grens van kerklike mag en gesag
5. KORT OPSOMMING VAN GEVOLGTREKKINGS
176 181 187
VOORWOORD
Die studie wat in hierdie proefskrif tot afsluiting ge-kom het, is begin en deurgevoer in die vaste oortuiging dat dit 'n roeping is wat die Hoof van die kerk, Jesus Christus, aan my opgele het. Alleen deur die loutere ge-nade van God was ek in staat om die werk af te handel. Hy het met gunsryke goedheid voorsien in alle behoeftes. · Daarvoor het Hy ook die diens van verskeie mense gebruik, wa~ ek hier met dankbaarheid wil erken:
Ten eerste dink ek met innige dankbaarheid aan my gelowig·e ouers onder wie se sorg en verbondsopvoe-ding Hy my vcnaf my vroee jeug voorberei het vir die roeping as predikant.
Verder erken ek die voorreg om my eerste wetenskap-like onderrig aan die P.U. vir C.H.O. te kon ont-vaD:g en die vormende uitwerking wat die
studente-lewc op my gehad het.
Veral moet in gedagtenis gebring word die teolo-· giE::se ·opleiding wat te Potchefstroom aan die Teolo-giese Skool van die Gereformeerde-Kerk in Suid-Afrika my ten deel geval het.
Heel besonderlik was dit 'n voorreg om die dokto-rale eksamen in Kerkreg onder leiding van die
noukeur_ige en noeste student, prof. dr. J.P. Jooste, in·die jare van sy volleweteriskaplike rypheid, te doen.
Daarnaas het ek vir die eksamen waardevolle lei.ding in Dogmatiek van prof. dr~ S.J~ van dei Walt ont-vang ..
Onvergeetlik is die leiding van prof. dl;' .. W. J. Sny-man in die studie ·van die Ni.eu-Testamentiese
Open--baringsgeskiedenis. Hy het met beslissende ins~gte my oe geopen vir en gerig op die onverbreekbare verbondenheid van die Kerkreg met die Nuwe-Testa-ment.
Benewens die opleiding in Suid-Afrika kon ek ook navorsing doen in Nederland. Graag erken ek die vriendelike en welwillende hulp van prof. dr. J. Plomp en prof. dr. H. Ridderbos te Kampen.
Met hoe waardering meld ek die vrye gebruik van die biblioteek wat die Teologische Hogeschool te Apeldoorn van Die Christelijke Gereformeerde Kerken aan my toe-gestaan het. Daarnaas ook my dank aan al die ander Bibliotekarisse wat my almal met vriendelikheid be-hulpsaam was.
Die broederlike hulpvaardigheid en wetenskaplike kundi.gheid waarmee prof. J. Hovi u~,. prof. dr. W. van't Spijker en prof. dr. J.P. Versteeg·my kennis verbreed en my insigte verdiep het, was 'n voorreg
. .
wat slegs met groot skade ontbeer sou kon gewees het.
Hier moet ek ook met innige dankbaarheid die Chris-telike liefde erken waarmee die bejaarde egpaar, mnr. en mev. J. van Dalen-Hoekstra van Apeldoorn
..
my,·en later ook my vrou, soos kinders in hul huis ·opgeneem het.Vanwee die Ni.eu-Testamentiese fundering van die studi.e i s prof. dr. Tj aart van der Walt as hulppro-motor benoem. pie ·wetenskaplike ·noukeurigheid en die
simpatieke hlilpvaardigheid waarmee prof .. van der Walt my gelei het, was 'n genadegawe wat ek ontvang het. Prof. van der Walt, ek dank die Here vir u be-trokkenheid by en invloed op my studiewerk.
Hoe spreek 'n mens in voldoende mate jou dankbaar-heid uit vir 'n promotor soos prof. dr. G.C.P. van der Vyver wat, sonder om enige moeite te ontsien, met wetenskaplike paraatheid, intensiewe noukeurig-heid, en bruisende entoesiasme vir die onderwerp van die studie, jou gedagtes rig en stimuleer ? Prof. van der Vyver, ek kan met inagneming van u kinderlike geloof in ons Here en Hoof, my dank nie beter betuig nie as om die Here te dank dat Hy die afronding van my graadstudie in u hande, as sy be-genadigde dienskneg, toevertrou het.
Die Here het ook in die stof like behoeftes voorsien. Ek erken die beurse vir Doktorsgraad wat aan my toe-. geken is onderskeidelik deur die Raad vir
Geestes-wetenskaplike Navorsing, die Potchefstroomse Univer-siteit vir Christelike Hoer·Onderwys en die c.H.O.-Beursfonds vir Nagraadse Studie (onder beheer van die Kuratorium van die Teologiese Skoal). Met diep gevoelde erkentlikheid dank ek ook vir die f
inan-siele sorg, geduld en aanmoediging waarmee die Gere-formeerde Kerk Kimberley my studietyd gedra en ver-dra het. Mag die Here hierdie kerk_met sy genadeloon seen en behoed.
Die uitgelese bekwaamheid waarmee dr. L.C. Minnaar die.proefskrif taalkundig versorg het, vermeld ek met opregte waardering eri dank.
My gesin, ek sal my lewe lank innig dankbaar onthou met watter· geduld julle so baie ontbeer het eri die
liefde waarmee julle my bemoedig het.
My vrou - die blymoedige, die offervaardige, die groat gawe wat die Here my in die aardse lewe ge-skenk het - jy was 'n bron van moed en krag. Daarom
1. VERANTWOORDING EN PROBLEEMSTELLING 1.1 Inleiding
Die Heilige Skrif 1 openbaar onmiskenbaar dat Christus die Alleenheerser is oor sy kerk. Die doel van die kerkrege-ring word dus bereik wanneer Christus Self Sy kerk regeer. Gevolglik word die doel van die kerkreg bereik wanneer dit die beginsels aangetoon het wat in die praktyk die Chris-tusregering waarborg2. Die .alleenheerskappy van Christus, die enigste Hoof van die kerk, is die grondbeginsel van die kerkreg wat aanspraak wil maak op Skriftuurlikheid3 Die bewering van Rieker4 in sake die Lutherse teologie, dat die enige Hoofskap van Christus te duidelik in die Skrif geopenbaar word. om geignoreer te kan word, geld vir alle kerkregtelike denke wat aanspraak maak op Christelik-heid. Daarvan vind ons bevestiging in alle kerkregtelike stelsels5.
1. 2 D"ie· e·kume·ni·ese helangr·ikheid' van di·e ·on"derwerp 1. 2 .1 · Di·e· Ro·om·se· ste·lsel
Rome handnaaf deur al die eeue dat die hierargie daarop berus dat Christus die Hoof is van die kerk6, en erken daarmee sy drievoudige mag in die kerk; wetgewende, reg-telike en uitvoerende mag7. Pous Pius XII gee uitvoerig en duideli~ rekeriskap van die Roomse standpu~t in
sy encycliek van 29 Junie
1943~
8 Christus is die werklike Hoof van die kerk op_ grond van sy. bestuur, wat Hy alleen uitoefen. Om die rede moet Hy met 'n hoof vergelyk word. Soos wat die hoof die koninklike burg '{ '1ar;x reg a lis" }_. van die ·hele liggaam·is, bo alle ledemate geplaas is en hulle natuurlik lei, so het.die goddelike Veilosser die stuur van die hele gemeenskap van christene in hande. Tydens sy verblyf op aarde het die Hoof wette, raadgewinge ·en ver- · maninge wat nooit verbygaan nie, aan sy kerk gegee. Aan die apostels eri hulle opvolgers het Hy eweeens 'n drie--voudige mag gegee, nl. om te onderrig, te bestuur en mense
tot heiligheid te voer. Hierdie mag wat Hy aan mense gegee het, het Hy met besondere voorskrifte, regte en
tinge omskryf en dit tot grondwet van die kerk gemaak. Hy lei en bestuur die kerk regstreeks en Persoonlik, maar ook, aldus Pius XII, deur bestuurders van die kerk te
ver-lig en te versterk. Hy doen dit deur op buitengewone en onsigbare wyse buitengewone manne en vroue uit die skoot van die kerk op te wek, of deur engele "of deur middel van sy moeder, wat ons aanroep as die hulp van die Chris-tene"9. In die gewone gang van sake, op sigbare wyse, be-stuur die Hoof sy kerk deur middel van sy plaasbekleder op aarde10. Hierdie plaasbekleder is Petrus; ApostoZorum
Prinaipi~~
die sigbare hoof wat Christus aan die kerk na-gelaat het. Die opvolger van die "Apostel Prins" is die volle erfgenaam van sy hoofskap. Daarop berus die "Pri-maat1112 van die pous.Vanaf die Skriftuurlike kerkregtelike vertrekpunt dat Christus die enigste Hoof van sy.kerk is, arriveer die Roomse stelsel by die hoofskap van die pous.
1.2.2 Die Luthers·e stelsel
-Luther het op 10 Desember 1520 die boeke van die Roomse kanonieke reg verbrand. Hiermee het hy nie slegs gaan staan in die vryheid waarmee Christus die gelowiges vry gemaak het nie, maar hy het ook die weg gebaan vir 'n nuwe ordening van die kerklike ·1ewe. En Luther vind daar-voor ook sy vertrekpunt in die Skrif tuurlike beginsel dat Christus die Hoof is van sy kerk13 .. Hy het die regering van Christus baie reeel belewe14• Luther,·nog wars van die kanonieke reg en.bedug vir verkeerde kerkreg15, laat· alles in die kerkregering aankom op bediening van die Woord. Die Christusregering gaan in die Lutherse teolo-gie gevolglik geheel en al op in die Woordverkondiging met "das ministerium·verbi als einziges 'Amt'. gottlichen Rechts" 1.6. Christus is Hoof van sy kerk "ausschliesslich und hochstpersonlich""1 7, maar geestelik, sodat die on-sigbare kerk as liggaam van Christus geheel en al uit
18
Christus as Hoof lewe deur sy lewegewende Gees . Gevolg-lik "geistlich ist ihr Haupt, ihr Regiment, ihr' Staats-v6lker; geistlich ist auch ihr Recht1119. Die onderskeiding tussen sigbare en onsigbare kerk het in die.Lutherse teo-logie gelei tot verwaarlosing van die sigbare kerk20, be-halwe in die liturgie rondom die bediening van Woord en
. 21
sakramente . .
Die Lutherse stelsel het dus ook sy kerkregtelike vertrek-punt in die grondbeginsel dat Christus Hoof is van sy kerk, maar eindig in 'n kerkregtelike lugleegte met die verkon-digde Woord as hoogste gesag en die predikamp as "aller-. h6chste Amt" 22 "aller-.
1. 2. 3 D'ie Kol'l'e'ge·alisties·e ·ste·lsel
Die Kollegialisme het ontspruit uit die territoriale kerk.:.. regering wat in die Lutherse kerk ontwikkel het. Die Huma-nisme van die 17de eeu en die le~r van die natuurreg
het die Lutherse leer van die algemene priesterskap van die gelowiges eensydig uitgewerk23. Dit het daarop
uitge-loop dat die kerk as 'n'vereniging beskou is waarin die gemeente die regering aan ampshekleders opdra, ter wille van uiterlike orde. So vind die Kollegialisme juridiese grond vir die "volksoewereiniteit1124 in die k0rkregering. Maar selfs hierdie verenigingsreg in die kerk het die grondbeginsel van alle kerkreg in die Christelike kerk nie durf ignoreer nie. C.M. Pfaff, wat as grondlegger van die Kollegialisme beskou word25, vind die grand vir die , gelyke seggenskap van alle kerklidmate daarin dat Christus
die Hoof van die kerk is, maar die Christusregering is geestelik. In die sigbare kerk 1§ die gesag in die hande van die kerklidmate.
In Nederland is die Kollegialisme via staatswet in die kerk ingedra deur die "Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden" van
181626. In die Reglement is die kerkregering
"kollegiaal-sinod~a11127.
Tot op die huidige oefen hierdie reglement nog 'n bepalende invloed uit op die kerkreg en kerkorde van die Nederlandse Hervormde Kerk, soos vasgestel in die Kerkorde van 1950. Van hierdie kollegiaal-sinodaal-presbi-teriaanse kerkorde verklaar Haitjema28 dat dit "zo dicht mogelijk bij die erkenning van het heilgeheim van Christus als Hoofd en Heer der Kerk blijven."Vanaf die vertrekpunt dat Christus die Hoof van die kerk is, kom die Kollegialisme tot die verenigingsreg met volk~ soewereiniteit in die kerk.
1. 2. 4 Di·e Tndependenti·sti·es·e ·stelsel
Die Independentisme het ender invloed van die Anabaptisme ontstaan. In Robert Browne het dit sy belangrikste grond-legger. gehad29. Vanuit Middelbtlrg in Nederland skryf Browne tussen 1581 en 1584 sy traktate, waarin die kerk-regtelike uitgangspunt is30 dat elke gemeente van·ware gelowiges, wat afskei van die staatskerk, en wat deur 'n vrywillige verdrag met God hulle in gehoorsaamheid an.n Chiistus onderwerp, 'n ware kerk is. Christus is daar die enigste Koning. En alle gelowiges is konings, profete .en priesters.
Die Inde~endentisme vind sy kerkregtelike uitgangspunt ook daarin dat Christus die Hoof is van die ge~eerite.
Dexte~
31s§ Browne het ender "authoritie" van die ge-meerite verstaan "just what every true Congregationalist
always means by it",. naamlik "the authority of Christ, 32
the Great Head"·. En Douglas Horton , Moderator van die
"Inte~national Congregational Council" verklaar "that Christ ~s in. so real and true a sense the Head of each chtirch of his disciples, and that they are so one with Him by covenant, that the ·acts of such a church, though those of human agents, are in vital reality His acts. 11
Die Independentisme neem dus ook sy kerkregtelike vertrek-punt in die Hoofskap van Christus, maar kom uit by 'n in-dividualistiese saamgroepering van lidmate in gemeentes, en 'n onderlinge onafhanklikheid van gemeentes ten opsigte van mekaa.r.
1. 2. 5 Die Gere·f ormeerde· ste·lsel
Die Gereformeerde of Presbiteriale kerkregeringstelsel word bepaal deur die Skriftuurlike grondbeginsel dat Chris-tus Self sy kerk regeer. Von Hoffmann33 noem die alleen-heerskappy van Christus in die kerk "ein Hauptgrundsatz der reformierten Verfassungslehre". Dit word bevestig deur alle kenners van die Gereformeerde kerkreg34. In die
Ge~
reformeerde belydenis en kerkorde gaan dit om "de glorie van Christus als koning, en in de belijdenis van het koningschap van Christus over Zijn Kerk klopt het hart der Kerk1135 •. Vir die kerkregering beteken dit: "er is in de kerk slechts een gezag, en dat is het gezag van Chris-tus ... recht om te bevelen, komt in de kerk aan geen enkelen mensch toe1136.1. 2. 6 Sa:meva tting.
Dit het duidelik geword dat elke kerkregtelike stelsel wat op Chr~stelikheid aanspra~k maak, sy ve~trekpunt neem in die waarheid wat in die Heilige Skrif aan ons geopen-baar word: Christus is die enigste Hoof van Sy kerk. Maar vanuit hierdie gemeenskaplike basis gaan die verskillende stelsels uitmekaar soos die strale van die son 37 .
Dit was nie die bedoeling om die verskillende kerkreg-stelsels volledig weer te gee nie. Die doel was alleen om aan te toon hoe die ·openbaring, dat Christus die Hoof is van Sy kerk, 'n gemeenskaplike kerkregtelike uitgangs-punt is. Die konsekwente handhawing van die Christusrege-ring in die kerkregeChristusrege-ring is daarom ~ir die kerkregering
en die kerk.reg van ekumeniese en grondliggende belang. Getuie hiervan is die feit dat die Wereldraad van Kerke genoodsaak was om ernstige aandag aa·n die heerskappy van
. 38 Christus te gee .
Ons kom dus voor di§ vraag te staan: wat bring en reg-verdig die verskille ondanks dieselfde uitgangspunt? Ten opsigte waarvan gaan die stelsels uiteen en word die regering van Christus gehandhaaf of verloen?
1.3 Beperking van die ondersoek
1. 3. l ·Bepe-rking tot di·e Pr·esbiterial·e· kerkregering Die algemene aanvaarding van Christus as Hoof van die kerk gee aan die onderwe_rp 1 n gewe ldige omvang,
Beper-king van die navorsing is dus noodsaaklik. Die beperBeper-king, vir besondere aandag, tot die Presbiteriale kerkregering, word bepaal deur die ondersoeker se pastorale verb~nden heid aan die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika wat Pres-biteriaal geregeer word. 'n Helder blik op die heerskappy van Christus as die enigste Hoof van die kerk is vir die Gereformeerde Kerk, nou en in die toekoms, van bepalende belang. En in die samehang van die Gereformeerde Kerke met kerke van ander belydenis eri kerkr~gering in die wereld, word die studie van ekumeniese belang. Ter willc van die lewe van die kerk na binne en na buite is die
studie 'n. noodsaaklikhei.d. Want die wereldwye gesagskrisis . en die roep om "demokratisering" in die kerke dwing tot
'n studie oor hie~die onderwerp .
.1. 3. 2 y:raa-gstukke·- hi·nn·e die·. Preshi ter·ia·1e· "ke·rkre·ger·ing watdi~ studie nodig maak
.1. 3. 2 . .1 Die Forma·11·sme
Die Ch~istusregering word in die kerkregering nie gewaar-borg bloot deur 'n kerkorde ~at die to~ts van die Heilige Skrif deurstaan nie39 • Om die Christusregering in die Presbiteriale kerkrsgering te bewaar moet daar 'n helder
en innige, gelowige begrip wees van wat die Hoofskap van Christus alles inhou. So alleen sal gewaak kan word teen
40
wat Popma noem "ziellose ambtenarij en het honen van de Koning der kerk. 11 Formele bepalinge het hulle goeie reg en plek in die Presbiteriale kerkregering41. Maar wanneer die kerkregering formalisties as
'n
reglemente~dwang uitgeoefen word, geskied dit tot hoon van die enige heerskappy van Jesus Christus. Daarom word 'n egte Skrif-tuurlike kerkorde genivelleer wanneer dit omring word deur 'n muur van reglemente en reglementerende sinode-besluite. Formalisme en reglementarisme in die kerkrege-ring wek verset, en verset bkerkrege-ring t~ sterk reaksie mee. Teen die reglementarisrne van die Nederlandse Hervormde. Kerk na 1816, verkry, na die afskeiding in 1834 by som-mige leiers van die Afskeiding, hierdie reaksie 'n sterk
Independentistiese inslag42.
Die anti-kerkreg-standpunt van Sohm'moet ook gesien word in die lig van reaksie teen formalisme. Sy·"pneumatisch-charismatisch anarchisme 1143 ,· wat op goeie gronde afgewys word44, spruit daaruit voort dat vir Sohm45, die "Recht
•.• grundsatzlich an die Form (Summum jus summa inJu.ria}" hang.
Die neiging tot verset teen kerkreg, die roep om demokra-tisering46 van die kerkregering kan nie sender meer af-geskryf word as "de revolutionaire geest van de acht-tiende eeuw en het liberalisme van de negenacht-tiende eeuw1147 nie. Die verset kan ook gerig w.ees teen 'n te juridiese formalistiese kerkregering. Met goeie reg is daar, in ver-set teen ampshoogheid en formalisme, 'n roep om die·vry-heid van die Christen. Die antwoord op die roep is egter nie gelee in die verharding van ampsgesag en die handha-wing van kerklike wette nie. 48
Die vraag waarop ans 'n antwoord moet vind, is: watter lig werp die Hoof skap van Christus op die spanning in die kerkregering tussen ampsgesag en vryheid van die
gelo-. . 49 wige'?
1.3.2.2 Die verhouding van Hoof en amp
Die Heilige Skrif spreek van Christus direk as "Hoof van die kerk" (Ef. 5~23 en Kol. 1:18). Dit het in die onder-werp die-keuse bepaal tussen "Hoof" en "Koning1150• Die Skrif spreek wel duidelik oar die "koninkryk van die Seun" (Kol. 1:13) en oar Christus as "Koning" (a.a. Joh. 18:37), maar nerens word die kerk
sy
koninkryk genoem of dat Hy die koning van die kerk is nie. In die Gerefor-meerde kerkreg word meestal sander onderskeiding van Christus as Koning of Hoof gespreek51. Die vraag is of "Hoof" van die kerk nie 'n eie, besondere konnotasie gee aan Christus se regering van die kerk nie. Hierdie kerkregtelike grondbegrip, dat Christus Hoof van die kerk as sy liggaam is, is nag nie in volle konsekwensies kerk~ regtelik deurtastend ondersoek nie. Dit bring mee dat ans geplaas word voor die vraag na die relasie tussen Hoof, kerk en amp. Verteenwoordig die ampte Christus teenoor die gemeente, of oefen Christussy
regering uit deur die individuele gemeentelede, met die ampsdraers as uitvoer-ders van die volkswil'? Word die teenstelling tusseri hi~ rargie en volksoewereiniteit opgelos deur die driehoeks-verhouding waarvolgens Christus deur die gemeente ~n deur die amp regeer, met wisselwerking tussen die gemeente en amp?52 Daarbenewens is daar in _die ampsteologie die spFl_n-ning tussen die per~oon en die ~ersoon-in-vergadering,soos dit kulmineer in die diskussie ·oar versoening van J?resbiterialisme en Episkopalisme53. Kan die organiese verhouding van Christus as Hoof en die kerk as sy Lig-gaam hiervoor 'n oplossing bied'?
Lekkerkerker54 onderken diegene "die het ambt
'hi~rar
chisch' opvatten als een gezaghebbende instantie, en anderen, die veel meer denken vanuit een opdracht voor alle gelovigen waarbinnen het 'ambt' dan e~n verbijzon-dering :zou zijn". Die vraag 1s of hierdie teestellinge nie verdwyn wanneer Christus as Hoof van die kerk, sy Liggaarn, in volle konsekwensies in die ampsbeskouing er-ken word nie? Hierop sal 'n antwoord gevind moet word.1.4 Die indeling van die studie
1. 4. 1 Prins·ipieel·: di·e openbaring in di."e Nuwe Testa-ment
15.
Kuyper55 het reeds daarop gewys dat die kerkreg nie moet vassteek in die "historische theologie" nie, maar dat "geheel dit vak principieel en theoretisch" opgevat meet word "als de uiteenzetting van de architectoniek van het kerkelijk instituut als zoodanigu .. Die vak mag ewemin vassteek by 'n statiese argiteksplan. Dit meet die lewen-de en werklike regering van die_ lewenlewen-de Christus in sy kerk as 'n lewende organiese eenheid, Sy liggaam, in die oog he. Dit kan alleen geskied indien die kerkreg aan die Heil{ge Skrif ontleen word. Kerkreg is 'n teologiese wetenskap wat vir die "eigenlijke architectoniek van het instituut" .en vir die "in dat instituut, krachtens zijn eigeri besluit, geldende rechtsverhoudingen" voluit afhanklik is van· die "grondbestek" wat die Skrif
open-baar~6.
bit beteken dat ook die orde-reelende besluite van die kerklike ·vergaderings bepaal meet word deur hulle opdrag van en hulle verhouding tot Christus, die Hoof. Kuyper57 waarsku daarteen "dat het kerkrecht, buiten organisch en historisch verband met de dogmatische ont-wikkeling, zelf, ecclesiologisch, de gegevens uit deSchrift voor het grondbestek van haar instituut saamleest". Hy word hierin veral gemotiveer deur bedenkinge teen "het onorganisch en onhistorisch beroep op losse Schriftuit-spraken."
In ooreensternming met Kuyper word in hierdie studie ten t d . b . h' t . 58 b k . Ch . eers e ie open arings is oriese ete enis van ris-tus as Hoof van die kerk as sy liggaam nagegaan met be-perking tot die Skrifgedeeltes waar Christus direk "Hoof" genoem word.
In hierdie Skrifondersoek word dan nagegaan wat die Skrif openbaar ten opsigte van die Hoofskap van Christus. Daar-by is dit van grondliggende belang om te weet in watter sin Jesus Hoof is van die kerk: is dit bloot in die sin van Opperhoof, d.w.s. 'n blote gesags- en magsbevoegdheid bo die gemeente? En wanneer die gemeente "liggaam" ·-van die "Hoof" genoem word (Kol. 1 :18), dui dit dan. 'n
organiese lewenseenheid aan? En indien "Hoof" van die kerk 'n organiese lewenseenheid met die kerk as "Lig-gaam" van die Hoof aandui, watter betekeni.s het dit vir die plek van die regeeramp in die kerk?
In die eerste hoofstuk word slegs die Skriftuurlike grond-slae vasgestel, waarop die res van die studiewerk berus59• Om herhaling te voorkom word die konsekwerisies van die eksegese en die openbaringshistorie vir die kerkreg nie nader uitgewerk nie. Dit volg in die opvolgende hoofstukke •
.l.4.2
Vanuit die Nieu-Testamentieie kerk loop deur byna 2000 jaar die spoor van die Christusregering in die kerk langs die· wee van formasie,
d~formasie
eri reformasie60. Ook in die ·eenheid van die kerk bly die gelowiges sondaars, wat moet lewe van geregtig!ieid wat van bui.te hulleself, uit Jesus Christus, kom61. Vir die kerk wat eenmaal deur Christus geformeer is as pilaar en grondslag van die waar..,. heid, verloop die geskiedenis as 1n stryd tussen defor-masie en refordefor-masie. Die fordefor-masie van die kerk het die gelowiges uit die heidendom geroep, "maar ze maakt geen heiligen van ons. Ze stelt ons leven in het teken van de.l 7 •
strijd. Want de heiliging roept juist de tegenstand van de vlees op, maar word door het vlees no6it geheel over-wonnen. Omgekeerd overwint ook de Geest in ons vlees niet, en het zekerste teken van zijn werking is vaak de schuld-erkentenis en het berouw1162•
Teen die agtergrond moet die ontwikkeling van die kerk-regeringstelsels en hulle handhawing van die Hoofskap van Christus besien word63: Die finale toets sal daarin le of die lewende en reele regering van Christus erken word so-dat geen mens in 'n posisie van heerskappy in die kerk ge-stel word nie. Dit 1§ meteens 'n swaar aksent op die vraag of die ampte in die kerk daadwerklik dienste bly in die werk van bediening van dit wat die Hoof, as Lewensbron, aan die kerk gee.
Die historiese ontwikkeling word slegs in bree kerkregtelik-dogmahistoriese ·1yne aangedui om vas te stel in hoeverre Christus as Hoof van die kerk konsekwent erken bly. All~en
die Presbiteriale (Gereformeerde of Calvinistiese) kerkre-geringstelsel word meer in besonderhede nagegaan om die Skriftuurlikheid in die ontwikkeling.van die stelsel te beproef. Dit word gedoen vanwee die betrokkenheid daarby van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, waarin die on-dersoeker 'n bedienaar van die Woord is. So word ook hier-die stuhier-die 'n hier-diens in hier-die kerk.
i~4.3 - Prakties. Die Kerkorde getoets
In hierdie laaste hoofstuk word die Kerkorde van die Gere-formeerde Kerk in: Suid-Afrika teen die agtergrond van die voorafgaande Skrifondersoek en prinsipieel-historiese ont-wikkelingsgang, krities ondersoek. Die ondersoek moet
al-leen vasstel of en in hoeverre die Kerkorde Christus as Hoof erken en vir sy regering deurgang daarstel. Die hoof-stuk wil nie die Kerkorde verklaar nie, maar dit aan die
meer) te laat vashou aan sy Hoof "tot in die verste verte van die prak.tyk"64. Die lewende teenwoordigheid van Chris-tus in die rege~ing van sy kerk meet die troos en blye vreugde van die kerkregering wees.
1.5 Samevatting
Die algemeen aanvaarde grondbeginsel vir alle Christelike kerkreg is dat Jesus Christus die Hoof van sy kerk is. Waarom gaan die kerkregeringstelsels in die Christelike kerke dan vanuit hierdie grondbeginsel oor tot sulke uit-eenlopende en teenstellende.kerkregtelike praktyke? Gee die Bybelse openbaring dat Christus die Hoof is van sy liggaam, die kerk, aan ons duidelike riglyne vir die kerk-regering sodat sy alleenheerskappy daardeur gewaarborg kan word?
Beantwoord die. Presbiteriale.kerkregering, soos in praktyk in die Gereformeerde kerk in Suid-Afrika, aan die grondbe-ginsel van Skrif tuurlike kerk~eg?
19.
VOETNOTAS: HOOFSTUK I.
l . Matt . 2 8 : 1 8- 2 0 ; E f . l : 2 2 , 2 3 ; Ko 1 . 1 : 18 ; Op . 1 : 12 , 1 3 ; 5:1-14.
2. Vgl. W. van't Spijker: Apeldoornse Studies No. 3.
Goddelijk recht en kerkelijke orde by Martin Bucer, p. 25.
3. E. Wolf: Ordnung der Kirche, Lehr - und Handbuch des Kirchenrechts auf okumenischer Basis, p.75.
x.·
Ri.eker: Grundsatze refor:mierte Kirchenverfassung, p.108. Hy praat van nGrundsatze". ·"F.· ·H~."a·rs·ma: Over de gez~gsuitoeferiing in de Kerk, p.366. 4 .
"I<.·
·Ri.eker, op . cit. / p . 10 8 .5. Vgl.·Au:gus·t Ki:mme: Ha-upttypen der Christok!atie, p.117 ev._ Hy oriderskei. a·s historiese hoofvorme: ·11casaropapismus",
"Papalcasarismus" en "dei Chiistokratischen Idee auf dem Boden dei al tic.formierten Kirche... die· fertig ausgepragte Christokratie". Dit het histories geword, se hy. Tans is dan vol gens horn twee hooftipes te. onderske·i: "Die 'evange-lische.1 Christokratie" en "Die ·romisch-katholische Chris-tokratie" .. Ek meen Kimme oorveieenvoudig die huidige
stand van sake. · ·
6. · Ec·c-ie·r::d·a: Do·c·e·ns: De Encycliek Quas Primas, p. 24.
7 ." Ibid.
8. Ec·c·1e·si·a: Docen·s: . Mystici Corporis Christi ..
9 ." Iden:,· p. 44: :"vel per earn, quam Auxillium Christianorum invocamus" ..
10. Idem: Divinus Redempto per suum in teiris. vicarum Corpus suum mysticum gubernet" ..
11. I deni. ,· p . 4 5 .
12 .· Paul Hii1schuis: System des Katholi.schen Kirchenrechts mi.t be.sonderer Rucksicht auf Deutschland I . p. 195 e .. v.
13 .· M.· LU:ther: Ausgewahlte Werke.
v,
p. 365. K. "Ri"eker, op. Cit. I p. 10 8.14 •· M.· L'l1ther, op. Cit• I p.355.
15 •· 'J •· Plo·mp: B~ginselen van refo·rmatorisch kerkrecht, p .12. 16 .-
·w .-
BteinmiilTer: Evangelische Rechtstheologie,p.
180. 17. Id. p.39.Vgl. Herman Edler von Hoffmann: Das I<irchenverfassungsrecht der Niederlandischen Reformierten, p. 88.
20. K. Rieker, op. cit., p. 67-8.
H. Bouwman: Gereforrneerd Kerkrecht I, p.202-3.
21. P.A.E. Sillevis Smitt: De Organisatie van de Christelijke Kerk in den ApostolischeTijd,·p.4.
2 2 • · M. · Lt1the r, op . cit. , p . 2 9 8 .
23. H. Bouwman, op.cit. I, p. 341.
24. C.J.H. de Wet: Die Kollegiale. Ke.rkr~g, p.25-6. Vg1.··Ru:dolph"Sohm: Kirchenrecht I, p. 676.
25.· c.·J.H.· de· Wet, op.cit., p.31.
Klaus Schlaich: Kollegialtheorie; p.13.
26. Th.L.· Haitze"Irt:>: Nederlands Hexvormd Kerkrecht,· p.45 . . c.·J.H.· ·de Wet, op.cit., p.70.
2 7 . · "C ."J . E. · "de· Wet , Id . p . 7 2 .
28.· Th.L. Haitjema: op.cit.,· p.142.
29 ;· WiTlisto·n Walker: The Creeds and Platforms of. Co~grega
tionali.sm, · p. 1 7 ~
30. Vgl.· H. Bouwman, op.cit., p.267.
31." H.M.- Dexte·r: .The Congre.gati.onali.sm of the last three hundred years. p. 108-9.
32 ." no·u:gI_as· Horto"n: Congregationalism, . a Study in Church Polity, p.78. . .
33.· H.E. von Hoffmann, op. cit., p. 88.
~gl. Gisberti Voetii: Politica Ecclesiastica IV, p. 826-7. 34 .. Vgl. o.a." "K.· "R:Leke·r, ·op.cit., p.105.
· "A-.-"J-.. Bronkhorst: Schrift eri Ke.rkorde ,· p. 269 ." · Charles Schule.: Die. Grundlageri des Reformierten
Kirchenrechts, p. ·66. ·
35 ." ·J·.- Hovi·u:s: Het verband tusseri onze Belijdenis en onze Kerkorde., p.25.
Vgl. ook:· En·no· Con"r"ihg: Kirche. und Staat nach der Lehre · der .niede.rlandische.n Calviniste:n, p.56 e.v.
· B.-Gas·s·ma·n·n: Ecclesia Reformata, p.174 e.v.
36." H. Bouwman, op. cit.. I, p. 347 . ... .. .. _.. .. .... .. .. .. :
21.
38. G.K.A. Bell: Die Konigsherrschaft Jesu Christi, p.13. "Das Schicksalder Menschheit hangt davon ab, den wahren
Konig zu finden und ihm gehorsam zu sein. Die Christliche Kirche ist zu der Antwort verplichted: Der wahre Kon.ig ·' ist Christ us. Sie verki.indet in der Tat, dass :rni't der
Geburt Christi in Palastina zu Beginn der christlichen Zeitseichrung die Herrschaft oder das Konigreich Christi sch on be gonnen haben" .
Vgl. ook: World Council of ChU:rch·es: The Lordship of Christ over the world and the Church.
vi·e'r'te Weltko·n·ferenz fur Glauhen·
·un-a
'KiYchehV'erfassung: Christus und Kirche, p.63. "Ein geteilte Kirche ist daher ein direkter Widerspruch ·2ur Versohning, ein Ang-riff auf. Christ us selbst". · ·39.· 'A.·J·.· 'Bronkhor·st, op.cit., p.268: "Bet presbyteriaal:-synodaal stelsel kan tot vorm worden. Onder den schijn
van gehoorzaamheid aan Christus kunnen menschen zich als· kleine pa:.:.sen gedragen" ..
Vgl. ook D. Na:u:ta: · Verklaring van die Kerkorde van die Gereformeerde kerken in Nederland, p. 39
3.
40.· 'K."J.· Po·pm.a: Ambteri, in Ef. '4:7-13.
Aangehaal deur' J. Hovi us: Om 'door dit middel de ware retigie te onderhouden' '· in: .Woo.rd en Kerk,· p. 9 3.
41..
u:·
Na:u:ta, op.cit., p.129."42. Vgl .· ne: -sy·n·o·de· ·de:r· 'Afge·schei'de:n· ·Gere:foYroe·e~rd·e· ·Geme·ente: kerkelijk Handboekje, p. XXXVII.
Vgl. ook:· :G.C.P.· va:n· ·ae.·r VyV'er_: Professor Dirk Postma, p.105-16.
43.· P.A.E. Sillevis Smitt, op.cit., p.28.
44. ygl •· F. L"." ·Ru:tge'r's: Het Kerkrecht ,· p. 16~37.
45. op.cit. l p. 1.. ygl. ook sy besw_aar teen die j uriste-wat
· met hulle. prosesse. die pous weer in die kerk bring,. p.625, en dat die.sigbare-ke.rk. .. "formalisiert11 word,
p.640 .. Vgl ook: Walter Schonfeld: Uber die Gerechtig-kei t (opgedra aan die n~geqagtenis van Sohm) , p. 12 .· 46. Vgl. D. Stoodt: Demokratisierung der Kirch.
47. W.D. Jonker: Als een riet in de Wind, p. 9.
48. Georg May: Demokratisierung der Kirche, p. 151:
"Die Krise der Autori tat in der Kirche ist Uberwindbar. Das mitte.1 dazu ist einfach; es heist Furung"
. ygl. ook p.158 ·
49. ygl •· M. R.·. va·n· den Be·r9:: De Gekerke.rde Kerk, p. 61-9.
50 .. Om in die kerkreg uit te gaan van die Koningskap van Christus in teenstelling. met sy Hoofskap kan daartoe lei dat di.e formele -en wettiese. te oorheersend word in die kerkregeri.ng. 'n Dui.delike voorbeeld is te vinde
Hoofd van Zijn Gemeente en Koning van Zijn Kerk". Vgl. vi"C Kuyper se onderskeiding van 11gemeente11
en "kerk 11
:
Dic-ta ten dogmatiek, Locus de Ecclesia, p.10.
51. W. D. Jonker: Om die regering van Christ us in sy kerk,
p.4 e.v. ·
G.P.L'.· Van 'de'r Linde: Die Grondbeginsels van die Presbiteriale Kerkregeringstelsei, p.82 e.v.
52.· A.A. Van RU:le·r: Bijzonder en Algemeen Ambt, p. 61 e.v. Vgl.· C. P .· van An·del: Tillen aan het Ambt, p. 5.
53. Vgl.· J. PloniE: Presbyteriaal-Episcopaal? Wat is er aan de hand met het. ambt? p. 44-5.
54.· A.F.N. Lekke·rke·rker: Oorspro~g en funktie van het ambt, p. 5. .
55 .·A.· K"Liyp·er: Encyclopaedie der Heil~ge ·Godgeleerdheid III, p. 231.
Vgl. ook H. Bouwman, op. cit., I, p. 10 e.v.
56 .· ·A.· KU:yp·e·r . Encyclopaedie; p. 2 33.
57. Id. p.235-7.
5 8 .· W ."J •· 'Sn'yniah: Openbaringsgeskiederiis Nuwe T~stament, p. 2: Openbaringsgeskiedenis antwoord op die vraag' : hoe
·apenbaar·. God Hom in wat gebeur ? · . A." 'Kliyp·er Encyclopaedie p. 16 6,;_80. Hy se ·11
historia revelationis" is die "in-het li.cht stelleri van het historisch-organisch karaktei .der ·openbaringn (P.173).
59. A.'F.N." L'ekke.:rkerker, op.cit.,· p.5.
W.D." 'Jonker: D_ie regering, op. cit., p. 4, 5 .
.Sonder die. Skriftuurlike grondslae ·i.s .daar groot gev::::.2r dat tydsge.bonde situasies· en sosi.ale faktore die
· kerkreg. bepaal.
G·o .: H ." ·Berkho·f ~ Christ us. de zin der Geschiederiis p. 169 :' wij benaderen het geheim der geschiedenis het dichtst, wanneer wij het zien als een parallel van wat Christus in het leven van. de enkeli~g en van de Gerrieerite doet.
61. Ibid.
6 2. Ibid. Vgl. L. Praamsma: Kerkenordening en Geschiedenis, p. 3, 4.
63. Vgl. A.J. Bronkhorst, op. Cit• I p. 261. 64. W.D. Jonker: Die regering, op. Cit. t p. 3.
l·
23 ..
2. PRINSIPIEEL : Die openbaring in die Nuwe Testament 2.1 Christus is Hoof in tweerlei sin
G_l}:r;-_;L_~t_:us word in u.ie Nuwe Testament slegs enkele male Hoof genoem. Hoewel die naam van Christus relatief skaars ge-bruik word, is dit van bepalende betekenis vir die regte verstaan van die kerk en die kerkregering, orndat in die benaming "Hoof" Christus severhouding tot die kerk, veral s_y gesagsverhouding, opgesluit le. Die Skrifgedeeltes
waaruit.ons die betekenis van Christus se Hoofskap moet vasstel, is: 1 Kor. 11:3; J?~~--_1:21,, ~J:J~., _5_:,2_3~; ~_p_l_.0_,L;_l~8,
2:10, 19.
Bauer1 onderskei drieerlei betekenis waa-rin "hoof" gebruik
- - (\) (Cl (!>)
word in Grieks: J.etterlik,- figuurlj.J.<. en metaf9rie_s. In sy
'1)
hatuurlike of letterli1Q betekenis··g.~~oof~¢iie kop van 'n. mel}s ___ of _ d,.~§;J;_~a!!. In gewone f iguurlike sin word di t
ge:-geb:i;:_u.:!-~- ~-~n _).ewende wesens om s_1:!2ei:ioriteit in rqgg: aan t~
<;lJ,li. I11_ hierdi~ _ __?_~:t:eke~i-~ _ _!!3_~l_~1hoo_~-·~ __ <;:_h~ :!:~-~us __ bloo~ _a_~_ die Ee!:J. met die oppergesag, sonder 'n lewenseenheid J11et __ ~y
orid,e.~_g~~~i~t~e~~,~-~~9-~~~i.
Onde·ffe-, nmet-~foor
word-;;r-~t~a-n
cl.'.:1:!_
dJ.:~-· b~skrywende naam "hoof 11, noewel nie letterl~~-waar
n:i,~_, __ ~eL~aakliJs waar_.h_~. In die geval sal "hoof" .Christus in '1~.-be12alende lew~nseeriheid, J.!l.<3:t._~y_q_n_9.e;~-~~I1~. aandui. Dit
- .~·
is sonder meer duidelik dat "hoof" ten opsigte van Chris-tus nie in letterlike ~in gebruik kan word nie. Wanneer van Hom gese word dat Hy "hoof" is, kan dit.alleen waar wees in gewone f iguurlike of rneer bepaald in rnetaf oriese
. 2 sin ..
Dit is ook van weserilike belang om te onderskei wanneer
Christus gewoonweg figuurlik.en wanneer Hy metafories "hoof" genoem word. Want dit is vir die kerk en die k.erkreg van
'
QE.~rh.§_~_:i;:_n_.:1-_s_,. en of Hy as hulle Opperheer ook hulle Le~ wensbron is.
Die gewone f iguurllke gebruik van "hoof" kan daaraan on-derskei word dat "hoof" nie aan 'n 11
liggaam11
verbind word nie. Die metaforiese aanduiding van Christus as Hoof blyk uit die verbinding van "hoof" aan 1n "liggaam".
2. 1. 1 Christus as hoof van al·le geskape ma.gte en die kerk
Dit is van belang om te weet in watter verhouding Christus tot die kerk gestel word wanneer Hy in figuurlike sin
·hoof genoem word. Op twee plekke in die Nuwe Testament word Christus hoof genoem sonder dat hoof aan 'n liggaam verbind word. Dit gebeur in KQl. 2:10 en 1 Kor. 11:3. Tussen die twee Skrifgedeelte3 is daar ook weer 'n opval-lende verskil. Die eerste, Kol. 2:10, hou slegs indirek verband met die kerk, teiwyl 1 Kor. 11:3 direkte verband het met die kerk. Daarom behandel ens die tekste
afsonder-lik.
In_Ko_l_._2_:_l_O_w_o_rd tlY- aangedui as "hoof van al le owerheid en: mag" .. Oar die algemeen word ender "owerheid en mag"
~~-~;~l~- ~f-g~;~~·~~~~
3 veL:> taan. Cullmann 11se bewe-ring dat "owerheid en mag" hier die staatsowerheid aandui, weerspreek Lohse5 op die
~oeie ~rond
dat daar in Rom. 13, die klassieke hoofstuk oor die owerheid, van Christus nie gespreek word as hoof nie, terwyl in Kol. 2, waar Hy in vs. 10 hoof genoem word, geen melding van die staat gemaak word nie. "Hoof" en "staat" word nie verbind nie.Om die hoof skap van Christus i.n Kol. 2 te verstaan moet ons vasstel wat met "owerhede en magte" bedoel word. Die agtergrond is die dwaalleer wat Paulus ~n Kolosse bestry het deur teenoor die dwaalleer die algenoegsaamheid van Christus te verkondig.
25.
Die karakter van die dwaalleer is, ondanks baie spekulasies, "niet met ·enigszins bevredigende zekerheid, vast.te stel-len"6. Die gegewens wat uit die teks voortvloei, word deur Ridderbos7 saamgevat: Die dwaalleer was 'n 11
filosofie" (2:8), 'n wysheidsleer (2:23) met 'n pretensie van ingewy te wees (2:18) in die geheime van die onsienlike w§reld. Daarteenoor le Paulus nadruk op die saamgebondenheid van die gemeente in die liefde tot 'n rykdom en volheid van insig (aJveais), kennis (~n(rvwaisf) van die geheimenis van God in Christus, in wie die skatte van wysheid (ao¢/a) en kennis (rvwais) verborge is (2:2,3; 3:10). Dit wys na invloede in die dwaalleer uit die heidens-hellenistiese wereld, waarin begrippe soos "kennis" en 11
wysheid11
en "fi-losofie" in die sfeer van die religie 'n groot rol gespeel het. Die eintlike teestelling tussen die dwaalleer en die Evangelie van Christus wys Paulus aah deur in hoof stukke 2 en 3 op die allesomvattende en algenoegsame betekenis van sy heilswerk die nadruk te le. Hy stel die magsposisie van Christus teenoor die ganse geskape wereld, sowel hemels
as aard.s, in die lig. Die dwaaJ.leer het blykbaar die Chris-telike geloof nie afgewys nie, maar het die mens se afhank-likheid en onderworpepheid aan die geesteswereld op die voorgrond gestel. Daarteenoor stel Paulus die betekenis
van Chri~~us in volle lig. Sy verlossingswerk het onbeperkte dimensies. In die vergewing van sari.des is ook die verlossing uit die ryk van die. duisternis vervat. God het die gemeente oorgeplaas in die allesomvattende magsgebied van die Seun-.van sy liefde. Dit word in die sentrale ~erikoop (l:l5~20l
nader toegelig met die allesbeheersende plek van Christus oqr God se hele skepping.
Du Plessis8 toon.'n.
v~rmenging
van heidense en Joodse denk-beelde aan as agtergrond vir die dwaalleer wat Paulus ken-skets ·as "vereri.ng van engele11 .(2 :l8L Die engele is blyk..,.baar.voorgestel as tussengangers tussen die mens en God, met groot mag oor die mens •. Die dwaalleraars wil die indruk
wek . ( 2: 4 . . . "verlei met drogredes") dat hulle ingewy is in die geheime van die engelewereld9 (2:18), en dus in die gemeente ten uitvoer wil bring wat hulie daar gesien of gehoor het. Dit kulmineer in 'n eis tot reli~ieuse
10
eerbewys aan die engele as hoer wesens, deur wie hulle bedreig word.
T~en hierdie dwaalleer van "verering van engele" voer P9-_ulus __ stryc:I___9_eur Christus 11hoof van die owerhede en
magte" te noe~. Vanaf 1:13 behandel hy die engelemagte as vyandiggesindes: "die mag van die duisternis". Daar-mee word, soos in Ef. 6:12, die satansmagte11 aangedui. Uit die magsgebied van Satan het God sy volk verlos deur hulle in die mags- en ryksgebied van die Seun van sy lief de oor te bring (1:13}. Dit het God gedoen deU:r die versoe-ning van Christus bewerk het (1:141. In die res van sy
. 12
brief bly Paulus hieidie antitese handhaaf : Christus onttrek die gelowiges aan die mag van die duisternis. In i:l5-17 word Christus as Skeppingsmiddelaar in sy eersge-boorteregi3, terwyl Hy Self God is,14 gestel teenoor die totaliteit van aardse en hemelse magte in hulle volkome afhanklikheid van en onderworpenheid aan Hom. In Jesus Christus, die pre~ksistente Seun van G~d en die Skep-pingsmiddelaar, staan God Self teenoor die vyandige owe:::--· hede ~n magt~, en b6 hulle. Dit is Christus se superiori-teit bo·alle ·geskape magte-. Hulle is vir hulle blote be-staan van H.om afhanklik. Maar ook as Verlossingsmiddelaar is sy superioriteit onaantasbaar. Dit word, n& i:i3 e.v., in 2:15 nader verklaar: dit is superioriteit op grond van oorwinning15 God het die owerhede en magte oorwin deur hU:lle te ontwaperil6 en Hy het hulle in die openbaar ten toon geste117 in hulle magteloosheid. Die triomf het God
bewe~k
in Christus18 sodatHy
heers ook oor die demonieset '. d. ~ ld19
mag e in ie were •
;:> > •
Die slotwoorde van vs. 15, ev avr~, sien op Christus, en is
27.
Gewalte triumphiert, in ihm ist der Sieg erfochten, der 20
Triumph gewonnen" In die nederlaaq wat Christus, die Verlossingsmiddelaar, die owerhed~ en magte besorg het, is die
"unendlich~ ~berlegenheit
Chiisti demonstriert".21 Hiermee het dit duidelik geword in watter sin Christus "hoof" is. van die "owerhede en die magte11: Hy is hulle
Skepper en Oorwinnaar. Met _sy Goddelike Alvermo~ heers Hy met mag oor hulle. Hoof dui dus in Kol. 2:10 figuur-1 . k i 2 2 aan d at Ch . ristus Heerser o f Oorwinnaar is . . 2 3 . D . ie-.selfde superioriteit word bevestig deur Ef. 1:20 e.v. en
in Matt. 28;18-20.
Dit is van belang om nou nader vas te stel in watter ver-houding die kerk tot· Christus as die hoof van alle ower-heid en magte staan. In hierdie superieure posisie van Christus is die gelowiges mede betrokke, want as sy lig-gaam deel die kerk "in de alles in ieder opzicht vervul-lende plaats en macht van Christus haar Hoofd"24. Hulle is uit die mag van die duisternis oorgebring in die werk-likheid 25 van die koninkryk van Christus. Die_gelowiges staan dus nie op e§n vlak met die owe~hede en magte
onder dj.e heerskappy van Christu·s nie, d.w.s. die gelowi-ges se posisie is nie eeri van oorwonneries, ontwapen en in magteloosheid ten toon gestel, onderworpe aan blote op-permag nie. Die kerk deel in die oorwinning van Christus en het daarom van die owerhede en magte niks te vrees nie. ,Die kerk het die "volheid in Hom" 26 . Die volheid is die
heerlikheid van Christus, wat 'Volgens Kol. 1:15,19 en 2:9 verstaan moet word as 'n pregnante omskrywing van die alomvattende betekeriins van Christus27 •. Aan Christus se volheid van mag en h~erlikheid het die kerk deel (Kol. ·2 :lOa). En dit nie alleeri in die sin dat hulle deur Hom di_e volheid van God se gawes ontvang nie, maar da t hulle saam met Christus in sy koninkryk28 deel in sy oorwinning en heerskappy oor die owerhede en die magte (I Kor. 6:3;
Fil. 2:6). Die eenheid van die kerk met Christus, die hoof van alle owerhede en magte, word juis beklemtoon as in Kol. 2:11 voortgegaan word: "In Hom" (wat di.e hoof is) is julle besny met 'n besnydenis wat nie met hande verrig word nie, deur die liggaam van die sondige vlees af te le in die besnydenis van Christus, omdat
julle saam met Hom begrawe is in die doop, waarin julle ook saam opgewek is deur die geloof in die werking van God wat Hom uit die dode opgewek het (Kol. 2:11,12).
11
In Christ us 11 ("in Hom", Kol. 2: 11) druk die
verbonden-heid van die kerk met Christus uit. Besnydenis en doop is die bevestiging van die eenheid29 van die kerk met Christus, so dat die kerk deel het aan wat met Hom ge.-beur30. Dit is die openbaringshistoriese betekenis van
"in Christus" waarmee Paulus telkens die verbondenheid van Christus en sy kerk uitdruk as 'n verbondseenheid31.
Samevatting:
In figuurlike sin is Christus met onderwerpende mag,
hoof van die "owerhede en magte". Die kerk is nie deelge-noot van die owerhede en magte 'nie, maar is met Christ.us in sy triomf verenig, en in Hom b6 die owerhede en magte verhewe. Christus is dus op 'n ander wyse Hoof van die kerk as van die "owerhede en magte".
2 .1. 2 Christu·s as· hoof van· die man,· en 'di'e gesa·gsorde:__ in di·e· kerk
In I Kor. 11:3 word die algemcne gesagsordening, wat God in die menslike samelewing gestel het, bevestig en die. konsekwensies daarvan vir die orde in die kerk gestel. "Hoof" dui hier 'n gesagsposisie aan, wat alleen figuur-l figuur-l. k en nie me a ories vers aan Kan wor . t f . t , d nie · • . 32 D. ie kl em va·1· op· die onderworpenheid aan die· "hoof". Die aksent
le nie op die hierargie van b6 na benede nie, maar op die_ lyn wat van benede na bo loop. Daarmee word aange-.
dui 11
niet wat het hoofd is voor en niet wat hij schenkt aan wie beneden hem gesteld is ... rnaar de houding van de lager geplaatste jegens zijn hoofd. Zoals Christus gesteld is onder God, is alle man gesteld onder Chris-tus en alle vrouw onder de rnan1133•
Orn die draagwydte van l Kor. 11:3 vir die verhouding
29.
van Christus tot sy kerk te verstaan, rnoet ons nagaan in watter verhouding Christus hier tot God staan, wat met
"elke man" bedoel word, en hoe die verhouding tussen die man en die vrou die.orde in die kerk raak.
"Hoof" rnoet in aldrie dele van die vers dieselfde bete-kenis he, anders verklaar dit nie die vrou se posisie nie.
Christus is aan God onderworpe "insover Hy Hornself in ons vlees aan die Vader onderwerp het: want anders, ter-wyl Hy dieselfde wese met die Vader is, is Hy ook aan Horn gelyk. So rnoet ons dan bedlnk dat dit gese word van Christus. die Middelaar113.4. Di t gaan om Christus se arnpswerk en nie om sy plek in die Drie-eenheid nie35 soos blyk uit sy arnpsnaarn, Christus.
Toegepas op die man-vrou verhouding beteken dit dat die vrou in die ampswerk aan die man gesubordineer is. God het as gesagsorde vir die ampswerk die subordinasie van die vrou aan die man gestel. Paulris laat nie toe "dass sich die Frau dem Mann gleichmache. Sie soll anerkennen, dass sie vom Mann verschieden sei. Fiir jeden gibt es ein Haupt, sowohl fur den Mann als fur die Frau; jeder hat
.. . f" d 36
uber sich den, der ihn regiert, ur en er leben darf" .
Aan Christus is elke rnan37 gesubordineer, sonder uitson-dering. Maar ook aan Hom alleen38. So staan "man" teen-oor "vrou". Dit kom neer op die manlike geslag teenteen-oor
die vroulike geslag 39
.
Die gesagsorde in die arnpswerk wat God gestel het deur die subordinasie van die vrou, is geen minderwaardigstelling nie 40 want ook Christ.us is gesubordineer aan God. Die Middelaarswerk van Chris-tus hef die gesagsorde Chris-tussen man en vrou nie op nie, maar bevestig dit, soos Alford opmerk: "observe thatthough (Gal. III.28) the distinction of the sexes is abolished in Christ, as far as the offer of and stand-ing in grace is concerned, yet for practical purposes, and for order and seemliness, i t subsists and must be observed1141•
Dit gaan om die gesagsorde wat God gestel het tussen man en vrou. Die;gesagsorde is ten nouste verbonde aan die gesagsposisie van God Self, want "Gottes Herrschaft erstreckt sich Uber alle, Uber Christus und Uber die Manner und die Frauen und Jesu Herrschaft umfasst alle, die Manner und die Frauen. Gottes Regierung volzieht sich aber dadurch, dass sie die Ordnungen herstellt, in denen wir ihm zu dienen haben, und er bringt uns durch sie in verschiedene Dienstverh~ltnisse. Dadurch, dass wir diese bewahren, bleiben wir in der Untert~nigkeit unter Gott . . . 1142• Met die gesagsverhouding tusseri man en vrou
. d. .'!. ·• h f . d 43
is ie ge~ag van C11ristus as oo gemoei . .
Die uitspraak van Paulus kry besondere betekenis wanneer gelet word op die agtergrond waarteen dit gedoen is. Pau-lus handel in I Kor. 10:23 - lJ.:34 oor die Christelike vryheid. In besonder gaan dit oor 'n vraag betreffende
'n. saak van oenskynlik wei"nig belang. Nogtans wys Paulus die vraag nie af nie, maar hy wys die weg aan op 'n. ter~
rein wat vir die gemeente nuut is. Die gemeente het die apostoliese prediking (1T
~p
ao
O_Ol S-) 44 VasgehOU. (VS, 21 .. Daarvan was die sentrale inhoud: Jesus is die Christus(Hand, 2:36J. Die optrede vansommige vroue wat met on-bedekte hoof tot God bid (vs. 131, het die gesag van die prediking en daarmee die enige posisie van Christus in
gedrang gebring, want hulle het die deur God gestelde gesagsorde ter ~yde gestel. So verkry die skynbaar for-mele handeling,dat die vroue in gelykheid45 met mans optree, in hulle verhouding tot Christus 'n ingrypende betekenis. Teen die omverwerping van die gesagsorde in die gemeente stel Paulus in sy vermaning voorop: "maar ek wil h@ dat julle moet weet dat Christus die hoof is van elke man . . . ". Die vrou moet haar aan God se orde onderwerp om Christus wil. Paulus "vreest, dat deze ontkenning wel eens de ver strekkende consequentie ZOU
kunnen hebben, dat ook het hoofd-zijn van Christus niet langer ernstig gen omen ZOU word en ...
"
.
46Samevatting:
31 . .
Uit die voorgaande volg dat in die kerklike ordebepalinge alles vasgestel en volbring moet word met eerbiediging van die enige gesagsposisie van Christus. Hierdie eis geld selfs vir die formele en uitwendige handelinge in die kerk, soos die al of nie dra van 'n hoofbedekking deur 'n vrou. Met alles wat in die kerk gebeur is die oppergesag·van Christus gemoeid. Om vas te stel of 'n handeling in die kerk toelaatbaar i.s, moet oorweeg word ·of dit die oppergesag van Chr1stus erken of in gedrang
bring. Wanneer die gesag van Christus in gedrang kom, dan word selfs 'n. formele handeling ontoelaatbaar. Daarom,begin Paulus sy antwoord, oor die vraag in sake die onbedekte hoof van 'n. vrou, met 'n verklaring oor di.e gesagsposisie van Christu.s .. Deur die gesagsposisie van Christus word alle handelinge begrens en alle ver~ houdinge in die kerk bepaal.
2 .. 2 ·-cHRISTUS HOOF VAN DIE KERK AS LIGGAA..'1 2. 2 ~..l · Di·e Verb·intenis van· "Hoof"· en 11 liggaam"
Dit is,opmerk.lik dat Paulus sonder uitsondering die ke.rk
. ~1 liggaam" noem wanneer h.y Christus "Hoof 11· van di.e k.erk
saak:like werklikheidsgrondslag vir die benaming "Hoof van die kerk". Paulus gebruik "Hoof" in hierdie geval in metaforiese sin. Dit is des te meer opmerklik omdat Paulus Christus ook "Hoof" noem in figuurlike sin, wan-neer hy Hom nie direk aan die kerk verbind nie. Net so noem hy die kerk ook "liggaam" sonder om Christus tege-lykertyd "Hoof" te noem wanneer dit gaan oor die onder-linge eenheid van die gelowiges (Rom. 12; I Kor. 12). In die gevalle waar Paulus Christus as "hoof" nie direk aan die kerk v.erbind nie, of die kerk (as "iiggaarn") nie .direk met. Christus as "Hoof" verbind nie, het "hoof" en
11
liggaam11
wel "hun eigen zelfstandighe'id1147 sonder om met mekaar in metaforiese sin 'n organiese eenheid te vorm. Sodra Paulus van die relasie tussen Christus en die kerk spreek in terme van "Hoof" en "liggaam", maak hy dit duidelik dat die "liggaam" nie 'n aparte menslike
"hoof" het nie~ die "Hoof" van die "liggaam" is Chrj_s-tus, en Christus alleen. Wanneer hierdie organiese een-heid in die beeld van Hoof en liggaam misken word, dan moet die kerk as liggaam 'n "eie" menslike "hoof" he.
Paulus.verbind egter "Hoof" en "liggaam" telkens met mekaar om die verhouding tussen Christus en sy kerk te verduidelik, nl. in Ef. 1:22,23; 4:15;16; 5:22-33;
Kol. 1: l? ;· 2: 19,. Die opsetlike, konsekwente saamvoeging van Hoof en liggaam kan nie ontken word nie. Meuzelaar48 beweer ten onregte "der Messias heisst nicht das Haupt des Leibes, sondern der Ekklesia (Eph. 1,22; 5,23)". In Kol. 1:18 word Hy wat die versoening bewerk deur sy dood
\ >. I :> &
(Kol. 1:14; vgl. vs. 22,231, genoem: Km avros €Ortv 11
Ke¢aAfi rou owµaros,r71s iK.KA71o{as. Die tweede genetief
staan epeksegeties tot die eerste. Die betekenis van die uitspraak is dus: Hy Self is die Hoof van die lig-gaam, en met liggaam word die kerk bedoel. Hier word nie vaagweg van die Roof van die kerk in 'n ''voorstelli.ng van twee beelde wat nie-organies verbind is1149 gespreek
nie. 11
Liggaam11 beskryf hier nader wat met "Hoof" bedoel word in die verhouding van Christus tot sy kerk50. Hoof en liggaam kan in Kol. 1:18 nie anders as 1n organiese
eenheid verstaan word nie.
33.
Roberts51 verwerp die verklaring van 'n organiese ver-band tussen Hoof en liggaam. In aansluiting by '''n vier-tal outeurs1152 kom hy, instenunend, met die gedagte dat die verhouding van Hoof en liggaam uitgedruk word in
11
representasie11
, en hy ag die organiese denkwyse
prinsi-pieel daardeur deurbreek. Die begrip "representasie" is volgens Roberts beheersend vir sowel die liggaam-gedagte as die Hoof-gedagte. As Hoof is Christus die saamsluiten-de ~ersoon. As liggaam is die gemeente die saamgesluite, geinkcrporeerde grootheid. Dit is vir Roberts twee beelde wat nie-organies verbind is: die Hoof as Representant en Heerskappyvoerder.; die liggaam as korporatiewe
persoon-likh~id en organies funksionerende geheel. Die nie-orga-niese verbinding tussen beide bestaan in die represen-tasie: aan die een kant staan die Representant; aan die ander die gerepresenteerde~ . . . Die feit dat ons hier met twee beelde te doen het, aldus Roberts, mag nie so opgevat word asof Hoof en liggaam daarom nie met die nouste band verbind is nie; alleen bestaan hierdie band nie daarin dat ons met een organisme te doen het nie, maar daarin dat ans te doen het met een korporatiewe een-heid en die Representant in wie hierdie eeneen-heid sy beslag
. d \
Vl.n •
Waarin Roberts, nadat hy alle orga.niese verbi.nding tussen Hoof en liggaam prinsipieel deurbreek het en as nie-orga-ni.es geponeer het, nag "die riouste band . . . met een kor-poratiewe eenheid" tussen Hoof en liggaam sien, is nie ui.t te maak nie. Die radikale tese dat die verhoudirig nie-organies is, deurbreek die eeriheid tussen Christus en sy kerk, wat Paulus juis met die organiese beeld van ijoof en
liggaqm wil verduidelik. En sander die eenheid is die representasie van die kerk deur Christus nie te staan nie. Christus het Hom met die kerk nie slegs ver-eenselwig nie, maar verenig deur die sondige vlees aan te neem (Rom. 8:3). Dit is eenheid in reele sin.
Ridderbos53 sluit aan by die voorgaande gedagtegang om die verhouding van Hoof en liggaam los te maak van 'n organiese eenh~id. Hy keer horn veral teen die gedagte dat hier gedink moet word aan die menslike liggaam "in die zin, dat van de als lichaam voorgestelde gemeente Christus als het Hoofd, nl. als voornaamste lichaams-deel functioneert1154• As eerste grond voer hy saarn met Roberts aan dat di t 11
Physi.ologisch moeilijk denkbaar en in de oudheid stellig ook niet gangbaar1155 is nie. Daar-teenoor kan ons stel dat die metafoor nie trek vir trek, allegories, toegepas moet word nie.56 Daar moet gelet word op die bepaalde aspekte, in die relasie tussen Christus en die kerk, wat Paulus tot uitdrukking wil b ring . 57 .
Ridderbos vind 11
belangrijker11 grond vir sy standpunt ·daarin dat Paulus steeds die gemeente verstaan a.s "heel
het lichaam (ook in Eph. 4:161, en niet slechts als de bij het hoo~d behorende overige lichaamsdelen, wa.t dan de voorstelling van een romp zou impliceren115.8. Die
feit is egter dat Paulus self hier die onderskeiding mc:.ak tussen "Hoof" en 11liggaam11 om die eenheid en onvermengdheid
van Christ.us en die kerk te verduidelik. As dit "paradok-saal klink1159 is dit in elk geval by Paulus nie vreemd nie, want in dieselfde verband praat hy ewe "paradoksaa.l" van 'n. liggaam wat "gebou" (Ef. 4:121 word, en 'n_ gebou wat "groei" (Ef. 2:20-22).
Die gedagte dat die hoof, net soos die hart, die setel van die· le0e is, was aan Paulus as Israeliet nie onbekend
nie (Jes. 1:5; Gen. 3:15) 60 .
35. .
Ridderbos vind sy sterkste argwnent daarin dat dit 11
onge-motiveerd en ongerijmd1161 is om op grond van Ef. 5:23, 28 Hoof en liggaam as een organisme te verstaan. Hierdie peri-koop vervul 'n bepalende rol in die verstaan van die hoof-1iggaam-meta.Loor. . .c 6 2 · Daarom moet ons nou eers nagaan wat Paulus in die gedeelte se. Is "juist hier . . . de combina-tie van beide voorstellingen tot een onmogelijk" 63?
Dit gaan in hierdie perikoop om 'n vermaning aan man en vrou om in die huwelik 11
onderdanig aan mekaar" (Ef. 5:21) te lewe. Daarvoor stel Paulus ~an hulle die verhouding
tussen Christus en sy kerk tot voorbeeldr. vs. 23-25, 28,29.
Hierdie betoog van Paulus moet nie soos deur Roberts, om-gekeer word om die- verhouding van Christus as Hoof to'!::. sy kerk as sy liggaam te verklaar na die voorbeeld van die verhouding van man en vrou in die huwelik nie64·
Ten eerste stel Paulus hier binne die huwelik dieselfde gesagsverhouding as in I Kor. 11:3; die vrou moet haar man onderdanig wees 11
soos aan die Here" (vs. 2 2, 23} . Haar on-derdanigheid aan haar man is deel van haar o~derdanigheid aan die Here. Maar die verhouding van Christus tot die kerk gaan b6 die blote gesagsverhouding uit65 want Hy is "die Verlosser van die liggaam''. Na die voorbeeld van Christus as 11Verlosser van die liggaam" moet die man as
hoof van sy vrou sy superioriteit nie dominerend uitoe-fen nie, maar versorgend en beskermend. Die punt van ver-gelyking is:66 onderdanigheid aan haar man, die hoof, soos die gemeente aan Christus, die Hoof.
In vs. 25 tot 29 tree 'n nuwe gedagte op die voorgrond: die liefde. Die man moet sy eie vrou liefhe volgens die voorbeeld van Christus se liefde tot die kerk. Die punt
