Universiteit van Amsterdam Master: Duitslandstudies Masterscriptie
Hoofdbegeleider: Dr. Christina Morina Tweede lezer: Dr. Hanco Jürgens Datum: 25.06.2015
Die moderne Ost-Frau
Het beeld van de vrouw in de DDR vrouwentijdschriften
Für Dich & Sibylle 1970-1975
Lidewei van der Poel
Studentennummer: 10079912 Adres
Inhoudsopgave
I. Inleiding 4
II. Hoofddeel Hoofdstuk 1: Für Dich & Sibylle 1.1 Vrouwentijdschriften in de DDR 9
1.2 Für Dich 10
1.3 Sibylle 12
Hoofdstuk 2: Die Frau als Berufstätige 2.1 Vrouwenportretten 14
2.2 Technische beroepen 16
2.3 Arbeidsomstandigheden 18
2.4 De positie van de vrouw 21
Hoofdstuk 3: Die Frau als Mutter 3.1 De kinderopvang 24
3.2 De rol van de vader 25
3.3 De verdeling van het huishouden 28
3.4 Het tijdgebrek in het gezin 30
3.5 Het geboortecijfer 32
Hoofdstuk 4: Die Frau als Ehefrau 4.1 Oorzaken en gevolgen van scheiding 34
4.2 Het huwelijk redden 37
Hoofdstuk 5: Die modische Frau 5.1 De socialistische vrouw 46 5.2 De DDR-mode 48 5.3 Modieus en zelfbewust 51 III. Conclusie 54 Literatuurlijst 55 Bijlagen 58
Inleiding
Artikel 7:„Mann und Frau sind gleichberechtigt. Alle Gesetze und Bestimmungen, die der
Gleichberechtigung der Frau entgegenstehen sind aufgehoben.“1 (7. Oktober 1949)
In deze scriptie wordt het beeld van de vrouw onderzocht in twee populaire
vrouwentijdschriften in de DDR, Für Dich en Sybille, in de tijdsperiode van 1970 tot 1975. De onderzoeksvraag is: Welk beeld van de vrouw komt er naar voren in de tijdschriften? In de DDR stond gelijkwaardigheid tussen man en vrouw centraal vanuit ideologische en
economische motieven. Is dit terug te zien in de wijze waarop de ‘Ost-Frau’ in deze tijdschriften wordt afgebeeld?
De vrouwenpolitiek in de DDR berustte op het traditionele, socialistische idee van de gelijkstelling van man en vrouw in de samenleving. Volgens de theorieën van de
socialistische denkers Karl Marx, Friedrich Engels en August Bebel en de politieke leiders van de DDR zou de liberalisering van de vrouw bereikt worden als de emancipatie van de maatschappij, dat wil zeggen van de arbeidersklasse was gerealiseerd. Ook de SED deelde deze mening: „Die Grundlage eine wahrhaften Gleichberechtigung der Frau sei ihre
ökonomische Unabhängigkeit vom Mann, die sie durch ihre Teilnahme am gesellschaftlichen Produktionsprozess sichere.“2
Maar ook om economische redenen was het noodzakelijk dat vrouwen in de DDR werkten. Duitsland moest na de Tweede Wereldoorlog weer worden opgebouwd, maar er waren veel mannen in de oorlog omgekomen en na de oorlog gevangen genomen. De Oost-Duitse vrouwen werden daarom voor de wederopbouw en de productie ingezet, en zij kwamen ook steeds meer terecht in typisch mannelijke beroepstakken waardoor zij zwaar lichamelijk werk moesten doen.
Toch bleven vrouwen voornamelijk verantwoordelijk voor de traditionele vrouwentaken zoals de opvoeding van kinderen en het huishouden. De combinatie van een baan en een gezin vormde daarom een kernpunt van de vrouwen- en gezinspolitiek in de DDR. Om ook
moeders de mogelijkheid te geven om te werken werd er gezorgd voor crèches en
peuterspeelzalen. Ook werd het salaris bijvoorbeeld doorbetaald tijdens de zwangerschap en gedurende 18 maanden na de geboorte van een kind. “The party did not attempt to help
1 http://www.verfassungen.de/de/ddr/ddr49-i.htm
remove the divisions between household, work and careers for men and women, but merely
tried to help women combine their careers and family duties.”3
Primaire bronnen
Für Dich - Illustrierte Wochenzeitung für die Frau was het meest vooraanstaande
vrouwentijdschrift van de DDR en is als een politiek vrouwentijdschrift te bestempelen. Frau
von Heute was de voorganger van Für Dich en werd in 1962 opgeheven. Op 29 december
1962 verschijnt de eerste editie van Für Dich in het Berliner Verlag. Hoofdredactrice Jutta Zimmerman zei destijds: “[…] sie wendet sich an alle Frauen und sieht ihre Hauptaufgabe darin, die bei uns bestehende Gleichberechtigung weiter vertiefen zu helfen. Sie greift besonders Probleme der berufstätige Frau mit Kindern auf.“4 Für Dich hield zich minder dan
andere vrouwentijdschriften bezig met mode en cosmetica. Het accent lag op politiek, maatschappij en economie. In het eerste jaar varieerden de oplagecijfers tussen 200.000 en 400.000. exemplaren.
De Sibylle - Zeitschrift für Mode und Kultur werd vanaf 1956 door het Mode-instituut Berlijn uitgegeven en verscheen zes keer per jaar met een oplage van 200.000 exemplaren in het
Verlag für die Frau in Leipzig. Het vrouwentijdschrift kenmerkte zich voornamelijk door haar
hoogwaardige modefoto’s van onder andere Arno Fischer, Roger Melis, Sybille Bergemann en Sven Marquardt. Sybille behoorde in de DDR tot het meest geliefde vrouwen- en
modetijdschrift en gold als ‘Ost-Vogue’. Daarom waren de weinige exemplaren meestal snel uitverkocht. Het tijdschrift bevatte bijdragen over mode, kunst, literatuur, theater,
architectuur, design, portretten van prominente en onbekende vrouwen, maar ook cosmetica en gezondheidstips.
Deze tijdschriften geven een compleet beeld van het leven van de vrouw in de DDR. Het ene tijdschrift vanuit een politiek-maatschappelijk perspectief, het andere tijdschrift vanuit een cultureel perspectief waartoe mode en schoonheid behoorden. Zij werden beide veel gelezen en behandelden uitgebreid de vrouwenthema’s van die tijd. Daarbij is het van belang om in het achterhoofd te houden dat de media in de DDR geen volledige vrijheid hadden en dat zij
3 Dagmar Langenhan en Sabine Roß: The Socialist Glass Ceiling: Limits to Female Careers. In: Konrad Jarausch (ed.): Dictatorship as experience. Towards a socio-cultural History of the GDR. New York: Berghahn Books 1999, P. 177-191. P. 189.
4 Sabine Tonscheidt: Frauenzeitschriften am Ende? Ostdeutsche Frauenpresse vor und nach der Wende 1989. Münster: Lit Verlag 1996, P. 227.
onder controle stonden van de staat. Waarschijnlijk werd het beeld van de vrouw positiever neergezet dan het in werkelijkheid was.
Tijdsperiode
In de jaren ‘50en ‘60 van de vorige eeuw stond het streven om vrouwen in beroepen aan het werk te krijgen in de centrum van de vrouwenpolitiek van de DDR. Onder Walter Ulbricht werden er ‘Frauenförderungspläne’ ingevoerd om een grotere deelname van vrouwen aan het economische en politieke en culturele leven te bevorderen. De belangrijkste hervorming op het gebied van de wetgeving van de vrouwen- en gezinspolitiek was de aanvaarding van de
Gesetz über den Mutter und Kinderschutz und die Rechte der Frau in 1950, waarin de
rechtsgelijkheid van de vrouw en de bescherming van moeder en kind wettelijk werd vastgelegd.5
Op 3 mei 1971 verloor Ulbricht zijn ambt als Erster Sekretät des ZK der SED en werd Erich Honecker zijn opvolger. Dit betekende een ommekeer van de ‘Wirtschaftspolitik’ van
Ulbricht naar een meer een sociaal-politieke partijpolitiek. In juni 1971 op de VIII. partijdag van de SED verklaarde Honecker ‘die Frauenfrage’ als opgelost. „Es ist in der Tat eine der größten Errungenschaften des Sozialismus, die Gleichberechtigung der Frau in unserem Staat sowohl gesetzlich als auch im Leben weitgehend verwirklicht zu haben. Kein kapitalistisches Land der Erde kann dies von sich behaupten.“6 Om deze redenen, vanwege de machtswisseling
en de constatering van Honecker in 1971, is het met name interessant om het beeld van de vrouw te analyseren in de periode van 1970 tot1975. In hoeverre was de rechtsgelijkheid van de vrouw in de DDR ‘verwirklicht’, dus werkelijkheid geworden?
Terwijl in de DDR de meeste veranderingen wat betreft de positie van de vrouw in de jaren ’50 en ’60 plaatsvonden, zette de emancipatie van vrouwen in West-Duitsland en andere Europese landen pas echt door eind jaren ’60 en begin jaren ’70. In de vrouwenpolitiek van de Bondsrepubliek werd in tegenstelling tot de DDR een traditioneel ideaalbeeld van de vrouw als moeder en huisvrouw gepromoot. Tot 1977 mochten vrouwen volgens de wet alleen met toestemming van hun echtgenoot gaan werken.7 Er was dus een groot verschil tussen de
5 http://www.verfassungen.de/de/ddr/mutterkindgesetz50.htm
6 Clara Zetkin (Hg.): Dokumente der revolutionären deutschen Arbeiterbewegung zur Frauenfrage 1848 - 1974. Leipzig 1975: Dokument 118, P. 286.
7 http://www.geschkult.fu-berlin.de/e/fmi/arbeitsbereiche/ab_didaktik/QHM-Material/Karten-DINA5_30012014.pdf
maatschappelijke en economische positie van de vrouw in de DDR in vergelijking met de BRD.
Forschungsstand
Omdat de vrouwenpolitiek op moderne ideeën was gebaseerd en omdat de DDR uiteraard een omstreden karakter had, bestaat er redelijk veel literatuur over de positie van de vrouw in de DDR. Daarbij ligt de focus echter meestal op de jaren ’50 en ’60, omdat aan het begin van deze tijdsperiode de gelijkwaardigheid van de vrouw recentelijk in de wet was vastgelegd. Veel wetenschappers vragen zich af in hoeverre er daadwerkelijk sprake was van de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw of dat het enkel schijn was.
“The womans’s question was incorporated into the social question and the class struggle, and not distinguished as an individual aspect of gender relations.”8 beweert Suzanne Kranz, in
haar onderzoek naar vrouwenbewegingen in Oost-Duitsland. Zij concludeert dat er geen rechtsgelijkheid van de vrouw in de DDR was vanwege de dubbele belasting van beroep, opvoeding en huishouden. Zij meent dat de traditionele gender stereotypen in essentie zelfs versterkt werden doordat de nadruk op de moederrol van de vrouw lag.
Daniela Scheel heeft vanuit mediawetenschappelijk perspectief onderzoek gedaan naar de positie van de vrouw in de samenleving van de DDR en de weergave hiervan in de
belangrijke vrouwentijdschriften.9 Ze vergelijkt de maatschappelijke realiteit met hoe deze
wordt gepresenteerd in de tijdschriften. Zij onderzoekt daarbij de invloed van de SED op de media en de journalistiek in de DDR. De Für Dich speelt bijvoorbeeld een grote rol in Scheels onderzoek.
Sabine Tonscheidt heeft een groot onderzoek gedaan naar vrouwentijdschriften in de DDR voor en na de Wende, met als focus wat er met de tijdschriften gebeurde na de val van de Muur. Onder andere heeft zij Für Dich en Sibylle geanalyseerd. „Die Frauenzeitschriften waren vor allem politisch orientiert, und wurden bewusst durch die Partei gelenkt für die politisch-ideologische Erziehung der Massen.“10 concludeert Tonscheidt.
8 Susanne Kranz: Women's role in the German Democratic Republic and the state's policy toward women. In: Journal of International Women’s Studies, Nr.7(1), 2005. P. 69 – 75. P. 69.
9 Daniela Scheel: Zwischen Wertung und Wirkung. DDR-Zeitschriftenprofile 1950 - 1980 am Beispiel von Geschlechtsrollenproblematik und Frauenleitbild. Köln: Verlag Wissenschaft und Politik 1985.
Methode
Het beeld en de rol van de vrouw in de DDR in de jaren ’70 en ’80 komt dus in de secondaire literatuur minder aan bod. Daarom is in dit onderzoek gekozen voor de jaren ’70. Verder is het de combinatie van deze twee tijdschriften, toegespitst op een aantal belangrijke
vrouwenthema’s, die nieuw is en een toevoeging kan zijn. Door middel van een uitgebreide analyse van artikelen, lezersbrieven, discussies, interviews, vrouwenportretten en dergelijke, waarin ook veel persoonlijke ervaringen aan bod komen, zoomt deze scriptie in op het leven van de vrouw, zoals afgebeeld in de tijdschriften. Op deze manier komt de persoonlijke beleving van vrouwen in de DDR meer aan het licht dan in de bestaande literatuur het geval is.
Het doel van deze scriptie is om het beeld van de vrouw in de vrouwentijdschriften Für Dich en Sybille te analyseren. Wat zegt de inhoud van deze tijdschriften over de thema’s werk en beroep, gezin en kinderopvoeding, huwelijk en scheiding, mode en schoonheid en de rol van de vrouw in de maatschappij? Op welke manier worden deze onderwerpen in de tijdschriften behandeld en hoe komt het beeld van de vrouw hierin naar voren? Hoe wordt het ideaalbeeld van de vrouw gepresenteerd? Komt dit overeen met de vrouwenpolitiek in de DDR? Zijn er wellicht opvallende veranderingen in de positie van de vrouw te ontdekken?
Als eerste worden de achtergrond en de totstandkoming binnen het gecontroleerde
mediasysteem van de DDR van de twee vrouwentijdschriften besproken. Verder is de scriptie opgedeeld in vier thema’s die het leven van de vrouw in de DDR aangaan: werk, gezin en kinderen, liefde en relaties, mode en schoonheid. Dit waren de belangrijkste onderwerpen in de vrouwentijdschriften waarin duidelijk het spanningsveld tussen persoonlijke
omstandigheden en het maatschappelijk leven in de DDR naar voren kwam. De artikelen, foto’s, lezersbrieven etc. uit de primaire bronnen worden uitgebreid onderzocht zodat de verschillende vrouwenbeelden die hieruit zijn af te leiden kunnen worden geanalyseerd.
Hoofdstuk 1: Für Dich & Sibylle
1.1 Vrouwentijdschriften in de DDR
In de DDR waren de massamedia eigendom van de staat. Het medialandschap, “dessen Printmedienmarkt beinahe hermetisch vor allem gegen bundesrepublikanische Einflüsse abgeriegelt war“11 werd dus volledig door de SED beheerst. Het ministerie van het
Zentralkomitee der Abteilung Agitation und Propaganda had controle over bijna alle aspecten
van het propagandasysteem. Het doel van de propaganda in de massamedia, dus film, radio, literatuur, pers, waaronder alle dag en weekbladen, was het verspreiden van de socialistische ideologie. Censuur vond officieel niet plaats12, maar in de praktijk waren er zowel directe
controles als subtiele maatregelen. De speerpunten van de berichtgeving in de kranten werden bijvoorbeeld door de staat bepaald. Artikel 27 van de DDR-grondwet garandeerde officieel persvrijheid. Dit echter alleen op basis van de beginsels van de grondwet, dus uiteindelijk volgens de richtlijnen van de Volkskammer van de DDR. “Folglich bedeutete Pressefreiheit nichts anderes als die Freiheit des Journalisten, im Sinne der SED zu berichten.“13 Zo
formuleert Sabine Tonscheidt. Doordat het gebonden was aan wetten en regelgeving was er uiteraard in wezen geen sprake van persvrijheid.
In 1961 waren er in de DDR 21 vrouwentijdschriften in de breedste zin, dus tijdschriften die zich met vrouwenbelangen als mode, wonen en huishouden bezighielden. Tot de Wende in 1989 waren er in totaal nog 16 vrouwentijdschriften in de verkoop. Daniela Scheel geeft aan dat de meeste vrouwentijdschriften in kapitalistische landen in die tijd een man als
hoofdredacteur hadden, maar dat vrouwenstrijdschriften in de DDR vooral door vrouwen werden gemaakt. Zij wisten natuurlijk het beste met welke problemen de lezeressen zich bezighielden en hoe het tijdschrift daarbij kon helpen. Uit onderzoek blijkt dat de
vrouwentijdschriften in de DDR vooral politiek georiënteerd waren. Tonscheidt concludeert dat aan de hand van een aantal onderzochte tijdschriftenportretten. „Die Frau sollte an gesellschaftliche Problembereiche herangeführt und ihr sozialistisches Bewusstseins geschärft werden.“14
11 Sabine Tonscheidt: Frauenzeitschriften am Ende? 1996, P. 67.
12 http://www.kas.de/wf/de/71.6619/: In de grondwet van 1949 genegeerd, in 1968 echter helemaal niet meer genoemd.
13 Tonscheidt, 1996. P. 67. 14 Ebd. P. 248.
1.2 Für Dich
Eind 1962 kwam de eerste editie van het wekelijkse vrouwentijdschrift Für Dich - Illustrierte
Wochenzeitung für die Frau uit in het Berliner Verlag. Het was een politiek
vrouwentijdschrift van ongeveer 58 pagina’s met als doelgroep voornamelijk ‘berufstätige’ vrouwen. De redactie bestond uit ongeveer 70 redacteuren, van wie de meeste vrouwen. De
Für Dich was voor de gunstige prijs van 0,60 Mark te verkrijgen. Dit was ongeveer een kwart
van de gemiddelde prijs van de andere vrouwentijdschriften door subsidie van de staat. “Ihre hieran zu erkennende größere Bedeutsamkeit in den Augen der Partei, die die Zeitschrift entsprechend starker subventionierte, setzte sich auch bei den Auflagenzahlen fort.“15 Met
850.000 exemplaren per editie in het jaar 1972 en 807.270 in 1974 was Für Dich in elk geval het meest uitgegeven tijdschrift binnen de vrouwenbladen van de DDR. Het blad bestond onder andere uit nieuwsberichten over vrouwenpolitiek, achtergrondartikelen,
modereportages, interviews met bekende en onbekende vrouwen, lezersdiscussies, adviesrubrieken en artikelen over cultuur, literatuur, kunst, sport, opvoeding, koken, cosmetica etc.
In eerste instantie was de belangrijkste functie van Für Dich het propageren van de ‘Sozial- und Frauenpolitik’ van de SED. Deze politieke opdracht van de „Schaffung und Stärkung des sozialistischen Bewusstseins“16 werd bewust door de partij via de media gestuurd. “Im
Gegensatz zur Frau von Heute attackierte die Für Dich häufig antisowjetische Äußerungen aus westdeutschen Zeitschriften, um in folgenden zu versuchen, sie zu widerlegen.”17 merkt
Tonscheidt op.
Binnen de Für Dich redactie bestond de eis om suggesties van de lezers bij de opzet en planning van hoofdbijdragen en afzonderlijke series te betrekken. Volgens de allereerste chef-redacteur Yvonne Freyer moesten er minstens 100 lezersbrieven over één enkel thema zijn binnengekomen, voordat hierover een bijdrage kon worden samengesteld. 18 „Vergleicht man
diese Äußerung mit der Forderung die Darstellung von frauenspezifischen Themen an den Erfordernissen des Wirtschaftsplans zu orientieren, wird wiederum das Spannungsfeld sichtbar, in dem sich journalistische Arbeit bewegt.“19 meent Scheel. De redacteuren van Für
Dich waren dus van mening dat het doel om meer vrouwen te laten deelnemen aan het 15 Ebd. P. 228.
16 Ebd. P. 229. 17 Ebd. P. 201.
18 Daniela Scheel: Zwischen Wertung und Wirkung, 1985. P. 52. 19 Ebd. P. 52.
productieproces, alleen kon worden bereikt wanneer het blad de levenssituatie van de lezeressen in de inhoud opnam, zodat de lezer zich in het tijdschrift zou herkennen. De thema’s in het tijdschrift sloten aan op de situatie van de vrouw in de DDR en op de
politieke ontwikkelingen ten aanzien van vrouwen.20 Het tijdschrift signaleerde en behandelde
problemen van vrouwen uit het dagelijks leven.
De inhoud van Für Dich werd dus in lijn met de hoofdzakelijk politieke functie van het tijdschrift samengesteld. Het bevatte veel geïllustreerde reportages over vrouwen in hun beroep, die het positieve van het socialisme benadrukten. Verder werd er in elke editie een hoofdartikel geplaatst dat dus niet alleen de mening van de chef-redactie en de uitgever weer gaf, maar dat ook regelmatig was voorzien van inzendingen van lezers. Er werden vaak lezersbrieven in het blad gepubliceerd. Gislinde Schwarz, Für Dich medewerkster van 1980 tot 1990, meldde dat kritische meningen alleen gepubliceerd mochten worden om ze
vervolgens beter te kunnen weerleggen. De conclusie van elke lezersdiscussie was altijd van te voren vastgesteld op grond van de educatietaak van de partij.21
Naast de algemene voorschriften door de Agitationsabteilung van de SED, vormde de
Abteilung Frauen beim ZK der SED het toezichtorgaan van de Für Dich. Inge Lange was
vanaf 1961 chef van deze afdeling en grotere artikels werden vaak door haar gecorrigeerd voordat het blad naar de drukpers ging. Frieda Jetzschmann, journalist en de laatste
hoofdredactrice van Für Dich spreekt over de bewegingsvrijheid van kritische journalisten. Die was duidelijk aan banden gelegd en bewoog zich binnen de grenzen van de propaganda van de partij.
„Für uns stand die Frage wie viel kann man dazu sagen, dass die Gleichberechtigung der Frau nicht verwirklicht ist? Inge Lange vertrat die These, dass wir die volle Gleichberechtigung hatten. Es gab nicht die volle Gleichberechtigung. Nicht bei der Arbeitszeit, den
Dienstleistungen, den Berufen.“ 22
20 Scheel, 1985. P. 55 21 Tonscheidt, 1996. P. 195. 22 Ebd. P. 235.
1.3. Sibylle
Vanaf 1956 werd de Sibylle - Zeitschrift für Mode und Kultur door het Deutsches
Modeinstitut Berlin uitgegeven en kwam eens in de twee maanden voor de prijs van 2,50
Mark uit. De gemiddelde oplage was met 220.000 exemplaren in vergelijking met anderen tijdschriften tamelijk laag. Het blad was daarentegen met de proportie van 80 pagina’s wel omvangrijk. De oplage van Sibylle was een stuk lager dan het werkelijke lezersaantal. Dit kwam door het tekort aan papier in de DDR omdat het uit het buitenland moest worden geïmporteerd. Een tijdschrifteditie werd daarom vaak door meer mensen gelezen. „Für viele Frauen war die Sibylle ein begehrtes Medium, das häufig als ‚Bückware‘ oder im Tausch gehandelt wurde.“23
Begin jaren ’70 was Yvonne Freyer de nieuwe hoofdredacteur van Sibylle, voorheen was zij redactrice bij Für Dich geweest. Het tijdschrift was een ‘Kulturjournal’ en bevatte naast mode ook veel artikelen over kunst en literatuur, “wobei die Reportagen über Mode dominierten und als integraler Bestandteil der Kultur dargestellt wurden.”24
“Sowohl von Seiten der Verlagsführung als auch seitens der Redaktion wird eine direkte politische Absicht bei der Produktion der Sibylle bestritten.“25 Volgens moderedactrice Lisa
Schädlich heeft Sibylle altijd geprobeerd zich ‚in die historie zu retten‘ in plaats van zich bezig te houden met actuele politiek, waar met name Für Dich om bekend stond. In de ‘Ratgeber Rubrik‘ in Sibylle werd bijvoorbeeld in tegenstelling tot de Für Dich geen hulp uit psychologische, rechterlijke of politieke hoek geboden, maar advies gegeven over thema’s als mode, cosmetica en huishouden.
Omdat de directe politieke effectiviteit dus niet de hoofdfunctie van de Sibylle was, bemoeide de voorlichtingsdienst van de partij zich ook minder met het tijdschrift. Schädlich vertelt dat
Sibylle in tegenstelling tot vele andere persproducten in de DDR geen schriftelijke richtlijnen
van het politbureau voorgeschreven kreeg.“Wohl aber wird die Chefradaktion des Blattes einmal pro Woche in die Abteilung Agitation berufen, um dort die Kritik - positiver oder negativer Art - entgegenzunehmen“26. Tonscheidt vond tijdens haar onderzoek in
23
http://www.fh-potsdam.de/studieren/informationswissenschaften/forschung-und- entwicklung/studienprojekte/studienprojekte-detailansicht/project-action/show/Project/sibylle-modefotografie-und-frauenbilder-in-der-ddr/
24 Sabine Schmid: Sibylle. Zur Modefotografie in der DDR. in: kunsttexte.de, KunstDesign-Themenheft 2: Kunst und Mode, G. Jain (Hg.), 2011. P. 2.
25 Tonscheidt, 1996. P. 358. 26 Ebd. P. 360.
verschillende uitgaven van de Sibylle toch af en toe verdekte aanwijzingen die zich op de SED politiek oriënteerden. Dit zou echter eerder voortkomen uit een concessie aan de partij, dan dat deze aanwijzingen de opvattingen van de redactie weerspiegelden.27 Uiteraard bestond ook
de pragmatische taak van Sibylle voor een groot deel eruit om de idealen van de socialistische samenleving af te beelden. Dit kwam vooral tot uiting in de vrouwenidealen op de
modefoto’s.
Ursula Malinka stelt dat de Sibylle, door mode en cosmetica van luxezaken aan te prijzen, zich op een doelgroep richtte die in de DDR helemaal niet bestond. Ook de Sibylle lezeressen hadden te maken met de zorgen van die tijd, namelijk de economische schaarste en de
‘Doppelbelastung’ van de vrouw, en zochten naar herkenning. “Stattdessen stilisierte sich die Zeitschrift zum Life-Style-Magazin, völlig abgehoben von der sie umgebenden Realität ihrer Leserinnen.”28
Toen Dorothea Melis, moderedactrice van Sibylle, studeerde en Berlijn nog niet door de muur was verdeeld, waren zij en haar studiegenoten vaak in het westelijke deel van de stad te vinden en consumeerden daar kunst en cultuur. Hierdoor waren zij vertrouwd met de
toenmalige culturele ontwikkelingen van de westerse en de internationale sector. Na de bouw van de Muur ontvingen de makers van Sibylle alleen nog via inofficiële kanalen informatie en inspiratie uit het Westen en dit was te zien aan de uitgaven van de jaren ’60 en ’70, die op deze wijze het politieke klimaat weerspiegelden. “Zwar war Sibylle im Vergleich zu anderen Medien weniger von aktuellen politischen Geschehnissen bestimmt, doch rückblickend und im Vergleich mit der internationalen Branche ist die Zeitschrift sehr deutlich als Bestandteil der DDR-Geschichte zu verstehen.“29 concludeert Sabine Schmid.
Hoofdstuk 2: Die Frau als Berufstätige
27 Ebd. P. 359.
28 http://das-blaettchen.de/2005/02/sibylle-19583.html 29 Sabine Schmid: Sibylle, 2011. P. 2.
2.1 Vrouwenportretten
In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de manier waarop de werkende vrouw in de
vrouwentijdschriften werd afgebeeld. In Für Dich en Sibylle zijn veel portretten te vinden van vrouwen in hun beroep, zo werd ‘die berufstätige Frau’ in de tijdschriften gepropageerd.30 De
vrouwen worden gefotografeerd op hun werk en worden geïnterviewd over hun
beroepservaringen,en vertellen wat ze leuk vinden aan hun werk. Op deze manier wordt er een kijkje gegeven in de werkzaamheden van de vrouwelijke DDR-burgers, met het doel om meer vrouwen te inspireren bijvoorbeeld een technisch beroep te gaan uitoefenen.
In Ein Kompliment für Sie in Für Dich nummer 15 uit 1973 staan een paar vrouwen vanwege hun werk in het middelpunt van de belangstelling. Lezers en correspondenten schreven Für
Dich over deze vrouwen, omdat zij met hun prestaties indruk op hen hadden gemaakt. Wat
opvalt is dat veel van deze vrouwen een ‘typisch mannelijk’ beroep uitoefenen. Zoals ‘die Genossin’ Martha Marquardt, die treinmachinist is en in het bezit van een rijbewijs voor elektrische locomotieven. Tot nu toe heeft ze meer dan 220.000 kilometer gereden. “Für die Stammfahrer der Strecke Deassau-Leipzig ist es nichts neues wenn sie im Führerstand der E-Lok eine Frau sehen.”31 Omdat veel vrouwen in de DDR in
mannenberoepen werden ingezet, was dit in de maatschappij dus meer een vanzelfsprekend onderdeel van het alledaagse leven dan in West-Duitsland, waar veel minder vrouwen een mannenberoep hadden. „Die wirtschaftliche Lage und die politische Ideologie führten zu einer Sozialpolitik, die die Berufstätigkeit von Frauen unterstützte und dadurch auch die Gleichstellung mehr stärkte als es im Westen der Fall war.“32
Om het verschil van het aandeel van vrouwen in mannenberoepen met de BRD te benadrukken, vertelt Hans-Werner Berth, die dit stukje over Frau Marquardt heeft ingezonden, over twee vrouwen uit Stuttgart die haar vol ongeloof vroegen of zij
daadwerkelijk zélf de trein had bestuurd. “Schon in diesem Detail trennen uns Welten.”33
schrijft hij. Hij vindt het jammer dat deze vrouwen uit West-Duitsland niet te weten kwamen dat “diese Frau u n s e r e s Alltags’ verleden jaar bei de Jahrestag der Republik met de orde ‘Held der Arbeit’ werd geëerd.
30 Zie. Bijlage Nr. 1, 2, 4.
31 Für Dich. Illustrierte Wochenzeitung für die Frau. Berlin: Berliner Verlag. Nr.15, 1973. P. 20. 32 https://www.mpib-berlin.mpg.de/de/presse/2002/10/arbeitsmarkt-in-ostdeutschland-frauendomaenen-schrumpfen
“Man muss sich bei der Arbeit bewusst sein, was tust du, und für wen tust du das? Es ist immer eine Frage des Wollens.”34 zegt Frau Marquardt. Ze meent dus dat je alleen moet
werken voor jezelf en een beroep moet uitoefen dat je zelf graag wilt doen. Daarom ging zij na haar 50e jaar nog naar de Lokfahrschule, waarvoor Für Dich haar bewondering uitspreekt.
“Die jetzt 59 jährige war damals nicht nur die älteste, sondern auch die erste Frau der Reichsbahndirektion Magdeburg, die das wollte und den Abschluss, manche Zweiflern zum Trotz, erreichte.”35
In het stuk Die Chance genutzt kijkt Für Dich terug op een reportage van acht jaar geleden (nummer 43, 1965) over het dorp Gölzau.In Gölzau was indertijd een nieuwe fabriek voor plastic halffabricaten gekomen, de VEB (Volkseigener Betrieb)36 Orbitaplast. Dit bedrijf
zorgde voor nieuwe werkgelegenheid in de vorm van het beroep ‘Plastfacharbeiterin’. Veel voormalige huisvrouwen uit het dorp maakten gebruik van de gelegenheid om dit nieuwe beroep te leren, waaronder Maria Bieler. Gisela Stockmann, wijkcorrespondent, ging bij Frau Bieler op bezoek om te kijken wat er van haar terecht is gekomen en of zij haar doel bereikt had.
Frau Bieler vertelde in 1965 dat haar dochter eigenlijk het nieuwe werk wilde gaan, en dat zij dan op haar kinderen zou moeten passen. “Aber daraus habe ich mich nicht eingelassen, zu lange habe ich auf eine solche Gelegenheit gewartet…”37 In dorpen was uiteraard vaak minder
werkgelegenheid dan in de grote steden. Door het ontstaan van nieuwe fabrieken kregen vrouwen als Frau Bieler eindelijk de kans om ook te gaan werken, waar zij, zo blijkt uit haar uitspraak vaak lang op hadden gewacht.
Inmiddels hoort Frau Bieler bij de vaste groep werknemers van het collectief Rosa
Luxemburg op de afdeling pijpleidingen op het hoofdkantoor in Gölzau, waarvan meer dan de
helft van de werknemers jonger is dan 25 jaar. Frau Bieler ging met haar leeftijd van 50 jaar nog naar de school van de bedrijfsacademie om haar vakarbeiderdiploma als ‘Plastverarbeiter’ te halen. Iedereen in haar omgeving was erg trots op haar toen ze het diploma haalde. “Maria Bieler, heute 51 Jahre alt und Aktivist der sozialistischen Arbeit in einer Brigade, die mit dem Staatstitel und der ‚Arthur-Becker-Medaille’ ausgezeichnet wurde, ist durch ihren Beruf noch einmal jung geworden.”38Dit voorbeeld laat zien dat dus ook vrouwen van de oudere
34 Ebd. P. 20. 35 Ebd. P. 21.
36 Een VEB was in de DDR de aanduiding voor een bedrijf dat feitelijk in staatshanden was. 37 Für Dich nr.15, 1973. P. 21.
generatie meegingen in de golf van werkende vrouwen. Hun kinderen waren meestal al volwassen, waardoor ze hun werk niet met het moederschap hoefden te combineren. Zij hadden meestal hun leven lang niets anders gekend dan het huisvrouwenbestaan. Er werd in het tijdschrift en in hun omgeving met veel bewondering over gesproken dat ze op hun leeftijd nog een beroepsopleiding waren gestart.
2.2 Technische beroepen
In de DDR was er een uitgebreid ‘Berufswahlsystem’ dat jongens en meisjes al op school de mogelijkheid bood, om zich met verschillende beroepen bezig te houden.”[…] hierbei ging es allerdings auch um die Umsetzung der planwirtschaftlichen Vorgaben. In diesem
Zusammenhang wurden insbesondere Mädchen in ihren beruflichen Plänen ‚umgelenkt’ […].”39 In de jaren ’70 was dit vooral het geval voor technische beroepen, want in de
industriële sector waren op dat moment veel arbeidskrachten nodig.
In Für Dich nummer 2 van het jaar 1970 gaat het over het technische beroepsonderwijs op het vakgebied van BMSR-technik (Betriebsmess-, Steuerungs- und Regelungstechnik) en ‘elektronische Datenverarbeitung’. Er wordt gemeld dat de beroepsopleiding en de kwalificering van vrouwen voor technische beroepen en leidende functies opnieuw in het middelpunt van de ABI-Kontrolle (Arbeiter-und-Bauern-Inspektion) zal staan, die in januari zal plaatsvinden. „Es sollen die bisher erreichten Ergebnisse festgestellt werden, um die Rückstände bei der Durchführung der Bildungspolitik zu erkennen, die Ursachen zu ermitteln.“40
Er zal worden gekeken en getest of de wetten en besluiten op dit gebied verantwoord zijn verwezenlijkt. Worden de werknemers bijvoorbeeld genoeg voorbereid op de eisen van de maatschappelijke en economische ontwikkeling van de jaren ’70 en ’80? Aan de hand van de uitkomsten zullen vervolgens de noodzakelijke veranderingen worden doorgevoerd. Er wordt benadrukt dat de leidinggevenden van de bedrijven en instellingen de volledige
verantwoordelijkheid dragen voor de planning, de leiding en het productieproces. „Sie haben
39 Gerlinde Seidenspinner (Autor), Barbara Keddi (Mitarbeiter), Svendy Wittmann (Mitarbeiter): Junge Frauen heute - wie sie leben, was sie anders machen. Opladen: Leske + Budrich 1996, P. 84.
zu sichern, dass die Jugendlichen und auch den Frauen ein Höchstmaß an Wissen und Können nach den neuesten Erkenntnisse von Wissenschaft und Technik vermittelt wird.“41
Er werd dus streng gecontroleerd op de ‘Frauenerwebstätigkeit’ in technische beroepen , onder het mom van ‘Gleichberechtigung’ en vrouwenemancipatie. Maar uiteraard ook omdat deze vrouwelijke arbeidskrachten zeer gewenst en nodig waren om mee te helpen in het economische productieproces en om zo aan het benodigd aantal werknemers te komen. “Mit großer Selbstverständlichkeit wurde Gleichberechtigung mit Berufstätigkeit gleichgesetzt […].“42 stelt Beatrix Bouvier vast.
In de DDR waren veel vrouwen in de ‘elektronische Datenverabeitung’ werkzaam. In Für
Dich nummer 1 uit 1970 staat een interview met directeur-generaalMischalk van het Leitzentrum für Anwendungsforschung VVB Machinelles. Für Dich vraagt hoeveel van zijn
meer dan 7000 medewerkers er vrouwen zijn. Dit blijken er 45000 te zijn. “Die Frauen sind also bei der VVB Maschinelles Rechnen in der Mehrzahl!“43 roept Für Dich enthousiast uit,
en vraagt vervolgens wat precies de positie van de vrouw in het bedrijf is. Mischalk antwoordt:
„Überall, in allen Tätigkeiten und Funktionen. Wir setzen Frauen sowohl als Leiter in den vorbereitenden und durchführenden Bereichen ein als auch als Spezialisten in der Organisation und Projektierung, Programmierung und Bedienung. Eine unserer wichtigsten Aufgaben besteht darin, von vornherein den Einsatz der Frauen planmäßig zu sichern.“44
Mischalk onderstreept dat zij vrouwen ook als leidinggevenden inzetten. Dit was niet altijd vanzelfsprekend, bestuursfuncties werden namelijk nog altijd door mannen gedomineerd. Dagmar Langenhan en Sabine Roß verklaren deze ondervertegenwoordiging van vrouwen in de hogere posities uit het feit dat zij minder tijd aan hun banen konden besteden vanwege hun rol als moeder. “VEBs were extremely unwilling to invest in employees (by paying for training courses) who would be likely to break off their careers at a later time.”45 Bijvoorbeeld
door zwangerschapsverlof of het krijgen van kinderen.
Uit dit interview blijkt dat er in deze tijd dus al zeer veel vrouwen een baan hadden. In 1970 werkte 77 procent van de vrouwelijke bevolking in de DDR, of bereidde zich in elk geval op
41 Ebd. P. 42.
42 Beatrix Bouvier: Die DDR – ein Sozialstaat? Sozialpolitik in der Ära Honecker. Bonn: Dietz 2002. P. 245. 43 Für Dich Nr. 1, 1970. P. 14.
44 Ebd. P. 14.
het beroepsleven voor.46 Für Dich doet het interview op zo’n manier en stelt de juiste soort
vragen, zodat er precies dat uitkomt wat ze de lezers willen laten zien. „Der Beruf des Datenfacharbeiters ist ein idealer Frauenberuf. Die EDV (elektronische Datenverarbeitung) kann ohne die Frauen nicht in dem erforderlichen Tempo entwickelt und angewandt
werden.“47 zegt Mischalk, waarmee hij de rechtsgelijkheid en de positie van vrouwen in het
beroep zelfs in zekere zin verheerlijkt.
2.3 Arbeidsomstandigheden
“Anders als etwa in der Bundesrepublik war Teilzeitbeschäftigung von Frauen in der DDR kein wünschenswertes und in irgendeiner Form gefördertes Modell im Rahmen der
Frauenerwerbspolitik oder im Kontext der Frauen- und Familienförderung.“48In Für Dich
nummer 38 uit 1972 wordt er in Wie klappt es mit der 40-Stunden-Woche? gekeken naar het effect van deze nieuwe regeling van de SED. Op 1 juli werd de 40-Stunden-Woche49 voor
vrouwen met meerdere kinderen onder de 16 jaar van kracht. “Seit rund zwei Monaten haben etwa 221000 Frauen mehr Zeit für Familie und Erholung.”50, zo begint Für Dich het artikel.
Er is onderzocht hoe de bedrijven zich op de 40-Stunden-Woche hadden voorbereid en of het gelukt was om rekening te houden met zowel de wensen van de vrouwelijke werknemers als de noodzakelijke productie. . De staatsleiders en vakbondsfunctionarissen hebben
persoonlijke gesprekken met vrouwen gevoerd om na te gaan hoe de nieuwe sociaal-politieke maatregelen te realiseren waren. “Persönliche Anliegen und ökonomische Notwendigkeiten mussten in Einklang gebracht werden.”51
De moeders met kinderen op de crèche mochten nu dagelijks drie kwartier later op hun werk komen, zodat zij in de ochtend meer tijd hadden om hun kinderen naar de kinderopvang te brengen. De moeders met kinderen op school stopten in de namiddag drie kwartier eerder met werken. Omdat de moeders met 3 of meer kinderen nu korter werkten, moesten deze uren collectief worden opgevangen. De extra vakantiedagen en het verlengde zwangerschapsverlof, ook onderdeel van de nieuwe maatregelen, zorgden nog wel voor wat problemen. “Im
46 Die Frau im Sozialismus: Informationen, Fakten, Zahlen über die Gleichberechtigung in der DDR. Berlin: Panorama DDR 1977. P. 57.
47 Für Dich Nr. 1, 1970. P. 15.
48 Beatrix Bouvier: Die DDR – ein Sozialstaat? 2002. P. 286.
49 Normaal gesproken bestond fulltime werken in deze tijd uit 45 tot 48 uur per werkweek van 6 dagen. 50 Für Dich Nr. 38, 1972. P. 31.
Ergebnis gingen zum Beispiel Inge Stein und Hannelore Wilde, Mütter von fünf bzw. vier Kindern, von der Teil- zur Vollbeschäftigung über.”52 Verder hebben meerdere vrouwen zich
bereid verklaard om extra te werken als dat noodzakelijk was. Hieruit blijkt dat de druk op andere collega’s, (zelfs degene met veel kinderen) juist groter werd.
Ook werden de vrouwen geacht na werktijd bij vergaderingen en maatschappelijke evenementen aanwezig te zijn. “Ist doch klar” meent bijvoorbeeld Waltraud Tepas. “An diesen Tagen holt der Mann dann eben die Kinder ab.”53 Dit geeft aan dat veel mannen ook
een aandeel hadden in de verzorging van de kinderen. Maar hieruit is ook op te maken dat de man de kinderen meestal alleen ophaalde van school wanneer de vrouw moest overwerken, en dat dit in eerste instantie nog steeds de taak van de moeder was.
De titel van het Für Dich commentaar van nummer 48 uit 1974 luidt Warum schrieben
gerade die Frauen? Een aantal weken daarvoor plaatste Für Dich een bijdrage over een
lezeres die twee jaar achter elkaar van de onderscheiding met de eretitel ‘Kollektiv der sozialistischen Arbeit’ werd uitgesloten, omdat zij vanwege haar kind niet het hele jaar kon werken. “Bei den Briefen, die dazu immer noch ins Haus kommen, fällt zunächst auf, dass fast ausschließlich Frauen zum Papier und Feder griffen, sich angesprochen fühlten, um Hilfe oder Rat in ihrem Falle baten.”54 Bijna alleen vrouwen hadden dus naar aanleiding van deze
bijdrage brieven gestuurd , en dat terwijl het aandeel van mannen en vrouwen bij de meeste andere lezersdiscussies vaak gelijk is, stelt Sieglinde Hammer vast. Zij concludeert hieruit dat vrouwen zich vaker dan mannen benadeeld voelen in hun werk, in ieder geval wat betreft de waardering van hun aandeel bij de collectieve onderscheidingen van de DDR.
Een analyse van de lezersbrieven laat zien wat de belemmeringen waren voor vrouwen om in aanmerking te komen voor de onderscheiding;geboorte van een kind, onderbreking van de werkzaamheden wegens ziekte van een kind, en zelfs een huwelijk met een man uit hetzelfde arbeiderscollectief, waarbij de vrouw meestal van werkplek moest veranderen. Omdat de vrouw vaak tegelijkertijd fulltime arbeidster en moeder moest zijn, maakte zij dus geen kans op een onderscheiding voor haar harde werken. “Independent of their positions within the system, women always made decisions about their careers based on their ability to combine family duties with the demands of their jobs[…].”55 Für Dich heeft uitgezocht dat nergens in
52 Ebd. P. 32 53 Ebd. P. 32.
54 Für Dich Nr. 48, 1974. P. 5.
de arbeidsrechtelijke voorschriften staat dat een vrouw niet aanmerking kan komen voor een belangrijke onderscheiding met een eretitel wanneer zij noodgedwongen verlof heeft moeten nemen bijvoorbeeld vanwege de verzorging van een ziek kind. Er staat zelfs duidelijk in de voorschriften dat er uit deze wetten en regelgeving, zoals recht op verlof, geen nadelen mogen voortkomen.
“Die Gesetze sind auf der hohe der Zeit. Also wäre manche Enttäuschung- wie sie uns Leserinnen anvertrauten – nicht nötig gewesen, wenn auch ihre Leiter und
Gewerkschaftsleitungen auf der hohe der Zeit waren, mit mehr Verantwortungsbewusstsein und Fingerspitzengefühl entschieden hatten.”56
Uit dit citaat is af te leiden dat de wetten wel met de tijd meegingen en aangepast waren aan de moderne positie en ‘Berufstätigkeit’ van de vrouw, maar dat de leiding van bedrijven zich daar in de praktijk vaak niet aan hield. “Since the responsible agencies were dominated by a generation of men, influenced by more traditional perceptions of women’s roles, women’s chances for advancement were limited on many fronts.”57 Sieglinde Hammer beschouwt dit
dan ook als ‘Wunde Punkt’, en meent dat de beste juridische wetten pas door het bewuste handelen van de mensen effectief worden, concreter gezegd:
“So gut wie sich ein Leiter, das Kollektiv und die Gewerkschaftsfunktionäre im klaren sind, dass eine Frau als Berufstätiger u n d Mutter die doppelte Anerkennung in unserer Gesellschaft garantiert ist, so gut und richtig werden sie sich dafür einsetzen können, so
verantwortungsbewusst werden sie die gesetzlichen Empfehlungen im Interesse ihrer Kolleginnen in der Praxis nutzen.”58
Het moet eerst dus nog beter doordringen tot de bedrijfsleiders dat de vrouw als werkende burger én moeder juist een dubbele erkenning binnen de samenleving van de DDR verdienen. Dit zal volgens Hammer veel goeds doen voor het werkcollectief, aangezien het
arbeidsklimaat dan niet meer verstoord wordt door misverstanden en teleurstellingen, die vermeden hadden kunnen worden.
2.4 De positie van de vrouw
56 Für Dich Nr. 48, 1974. P. 5.
57 Dagmar Langenhan en Sabine Roß, 1999. P.187. 58 Für Dich Nr. 48, 1974. P. 5.
Regelmatig wordt in Für Dich de leefsituatie en de positie van vrouwen in het buitenland behandeld om te laten zien hoe ver de vrouwenemancipatie in de DDR was in vergelijking met deze landen, vaak met de BRD. In Doppelt ausgebeutet: Sie spielen die Rolle von Negern in nummer 9 uit 1970 wordt zelfs de positie van de zwarte Amerikanen met de situatie van werkende West-Duitse vrouwen vergeleken, door de West-Duitse radio Südwestfunk nog wel. Dit is niet ten onrechte, meent Für Dich, zoals zij met het volgende voorbeeld uit de
radiozending willen aantonen.
„Reporterin: In der Volks- wie in der Hauswirtschaft spielen die Frauen die Rolle der Neger in unserer Gesellschaft.“59 Omdat werkende vrouwen in de Bondsrepubliek nog altijd 30
procent minder verdienen dan hun mannelijke collega’s, vertelt de verslaggeefster . Ze vraagt aan een jonge vrouw die in een cosmeticafabriek werkt: “Was glauben Sie, warum bezahlt man Frauen soviel schlechter als Männer? Antwort: Nur, weil wir Frauen sind. Frage: Sie tun also die gleiche Arbeit? Antwort: Ja.“60 Vrouwen in de DDR verdienden ook niet hetzelfde als
mannen, maar dit verschil was een stuk minder dan in de BRD; gemiddeld verdienden vrouwen 16 procent61 minder dan de mannen, onder andere omdat zij vaak minder
gekwalificeerde werkzaamheden uitvoerden, typische ‘vrouwelijke’ beroepen lager betaald werden, en natuurlijk omdat vrouwen zelden in leidende posities terecht kwamen.
In Für Dich nummer 40 uit 1974 wordt Inge Lange62, kandidaat van het politbureau en
secretaris van het Zentralkomitee van de SED voor ‘Frauenfragen’, geïnterviewd ter
gelegenheid van het 25-jarige jubileum van de DDR. Inge Lange looft de ontwikkeling die de eerste vrouwengeneratie van de republiek in de afgelopen 25 jaar heeft doorgemaakt. Wat deze vrouwen allemaal gepresteerd hebben, is volgens haar amper te overschatten.
„Ohne zögern ergriffen sie Besitz vom Recht auf Arbeit und Bildung, beteiligten sich am Aufbau des neuen Lebens unseren Sozialistischen Staatsmacht, an der Lenkung und Leitung unserer volkseigenen Betriebe, schufen mit die Bedingungen, die es ihnen ermöglichen, berufstätig und zugleich gute Mütter zu sein.“63
In dit citaat schemert door dat geschoolde en werkende vrouwen ook voornamelijk nodig waren voor de economische wederopbouw van de socialistische staat. Verder ligt de nadruk
59 Für Dich Nr. 9, 1970 P. 23. 60 Ebd. P. 23.
61 http://doku.iab.de/mittab/1990/1990_4_mittab_stephan_wiedemann.pdf 62 Voorheen chef van de afdeling vrouwen van het ZK.
naast het werk, ook op het tegelijkertijd een goede moeder zijn, waarmee het traditionele beeld van de vrouw als moeder wordt bevestigd. In het Derde Rijk werd de vrouw, nadat veel vrouwen na de industriële revolutie al waren gaan werken, namelijk weer in de rol van huismoeder geduwd.64 Dit vrouwbeeld werd in het belang van de productie van zoveel
mogelijk Arische kinderen veelvuldig door de nazi’s gepropageerd.
Lange beschrijft hoe de positie van de huidige generatie van jonge vrouwen in de afgelopen jaren is verbeterd. Meisjes en jonge vrouwen zouden tegenwoordig met gelijke kansen het volwassen leven in stappen als hun mannelijke leeftijdsgenoten. „Und brauchen auch kaum noch zu beweisen, dass der Umgang mit der Technik keineswegs ihrem Charme und ihrer Fraulichkeit abträglich ist.“65 Deze uitspraak suggereert dat dit voorheen dus niet
vanzelfsprekend was, maar ook dat charme en vrouwelijkheid nog steeds als belangrijke eigenschappen van een vrouw golden. Tot slot wijst Lange op de vooruitstrevende abortuswetgeving en anticonceptie waardoor jonge vrouwen geen angst meer hoeven te hebben voor een ongewenste zwangerschap die hun beroep en hun persoonlijke ontwikkeling in gevaar kan brengen, en waardoor zij een gezinsuitbreiding bewust kunnen plannen. .
Für Dich stelt dat deze problemen inderdaad voor het grootste gedeelte tot het verleden
behoren. Maar vraagt of de vrouwen van tegenwoordig niet ook nog andere problemen te overwinnen hebben. Lange antwoordt:
„Insofern hat es natürlich die heutige Frauengeneration auch nicht leicht. Noch immer kostet es der Frau bei gleichzeitiger Mutterschaft viel Kraft um erworbenes Wissen und ihre beruflichen Fähigkeiten in den sprechenden beruflichen und gesellschaftlichen Funktionen auch voll anzuwenden.“66
Het is duidelijk dat de dubbele belasting van de vrouw die bestond uit moederschap en carrière eind 1974 een nog steeds een niet overwonnen probleem was. Lange benadrukt hier de worstelingen van vrouwen in de DDR en de moeite die het hen kost om zich met een gezin ook volledig te kunnen ontwikkelen en zich te kunnen inzetten in het werk en in de
maatschappij. “The opportunities for career advancement (with the necessary qualifications) were determined above all by the conflict between career and family.”67 De VIII. Partijdag in
64 Mary Fulbrook: The People’s State. East German Society from Hitler to Honecker. New Haven and London: Yale University Press 2005, P. 145.
65 Für Dich Nr. 40, 1974. P. 2. 66 Ebd. P. 2.
juni 1971 wees volgens Lange al de weg naar een oplossing voor dit probleem. De SED verklaarde toen dat de belangrijkste opgave van het sociaal-politieke programma was om ervoor te zorgen dat vrouwen in volledige omvang van hun gelijke rechten gebruik konden maken.68
Inge Lange wijst de lezers van Für Dich erop dat de meeste problemen, die nog opgelost moeten worden, samenhangen met de vormgeving van de socialistische levenswijze, dat wil zeggen met de ontwikkeling van socialistische relaties binnen het gezin..“Zwischen der völlig veränderten Stellung der Frau in der Gesellschaft, besonders im Produktionsprozess, und ihrer noch weitgehend aus der Vergangenheit herrührenden Rolle in der Familie hat sich ein gewisser Widerspruch herausgebildet.”69 Het huishouden, de kinderopvoeding, boodschappen
doen etc. worden namelijk over het algemeen nog steeds voornamelijk aan de vrouw overgelaten, die meestal een beroep uitoefent, zich hierin kwalificeert en ook af en toe van haar vrije tijd wilt genieten. Veel vrouwen proberen deze ‘Widerspruch’ op te lossen door bijvoorbeeld geen tweede of derde kind te nemen, of over te gaan naar verkortte werktijden. Dit zijn natuurlijk geen oplossingen, zegt Lange.
Vooral de socialistische verhoudingen in de familie moeten volgens Lange veranderd en verder ontwikkelt worden. “Das aber verlangt eine andere geistige Haltung zur Rolle der Frau in der Familie von heute, sich loszulösen von alten Gewohnheiten seitens der Frauen wie auch der Männer, die oft länger den überholten Familientraditionen verhaftet sind.”70 Het probleem
van de dubbele belasting wordt doorgaans openlijk in Für Dich besproken, maar zou in dit geval volgens Inge Lange, niet af doen aan de rechtsgelijkheid van vrouwen in het werk. De werkende vrouw werd in Für Dich vaak weergeven door middel van foto’s van vrouwen in hun werkomgeving en met interviews over hun beroepservaringen. Op deze manier werd de onafhankelijke ‘gleichberechtigte und berufstätige Frau’ gepropageerd. Verder werden er achtergrondartikelen over de situatie van vrouwen in bepaalde bedrijven en nieuwsberichten over nieuwe wetgevingen om het werk met het gezin te combineren, gepubliceerd. Ook was er ruimte voor lezersdiscussies wanneer vrouwen zich niet geheel gelijk behandeld voelden op hun werk.
Hoofdstuk 3: Die Frau als Mutter
68 Beatrix Bouvier, 2002. P. 264. 69 Für Dich Nr. 40, 1974. P. 3. 70 Ebd. P. 3.
3.1 De kinderopvang
Dit hoofdstuk bespreekt hoe de vrouw in de moederrol werd weergegeven in Für Dich. In artikel 5 van het Gesetz über den Mutter- und Kinderschutz und die Rechte der Frau (1950) was in het Fünf Jahren Plan van de jaren ’50 vastgelegd dat er geld vrij gemaakt zou worden om kindercrèches met in totaal 40.000 plekken en kinderdagverblijven met 160.000 plekken op te richten. “Um die Heranziehung der Frauen zur gesellschaftlichen schöpferischen Arbeit, zur aktiven Arbeit in den Organen der staatlichen und kommunalen Verwaltungen, zur politischen und kulturellen Tätigkeit sowohl in der Stadt als auch auf dem Lande zu ermöglichen [..]”71 Op deze manier zou de vrouw zowel deel kunnen nemen aan het
economische productieproces, als haar taken als moeder en huisvrouw uit kunnen voeren. Dat er ondanks de bouw van vele crèches en kinderdagverblijven alsnog een gebrek aan crècheplekken was, in ieder geval in de omgeving van bepaalde stadsdelen van Berlijn, laat het volgende voorbeeld uit Für Dich nummer 2 uit 1970 zien. Susanne Kohlmey beklaagt zich in een lezersbrief over het feit dat zij elke dag door weer en wind 10 kilometer moet fietsen om haar dochter naar de crèche in Berlin-Hellersdorf te brengen. Ze schrijft dat ze met veel interesse de bijdrage Der Babybus in nummer 42 uit 1969 heeft gelezen waarin het ging over speciale bussen die naar de kinderopvang rijden,en zich afvraagt waarom zoiets niet ook in Berlijn mogelijk is. De VEB Verkehrstriebe gaf aan dat zij wegens personeelstekort geen bus ter beschikking konden stellen. Frau Kohlmey en haar dochter moeten nu altijd zeer vroeg op staan en zijn dan elke dag ook weer erg laat thuis. Zij schrijft:
„Für mich bedeutet das, dass ich an keiner Weiterbildung in meiner Fachrichtung als Diplom-Ingenieur für Steuer- und Fernwirktechnik teilnehmen kann, morgens eine halbe Stunde zu spät zu Arbeit komme und bei sehr schlechtem Wetter ganz zu Hause bleiben muss.“ 72
Hieruit blijkt dat Frau Kohlmey een goede baan heeft in de technische sector en de wens heeft om nog verder te studeren en zich verder te ontwikkelen. Het is onduidelijk of zij een
alleenstaande moeder is, maar dit is wel aannemelijk aangezien de vader in het verhaal ontbreekt. Ze stelt voor dat alle ouders, die met hetzelfde probleem te maken hebben, met de verantwoordelijke ‘Stadtbezirksverordneten‘ en met de verantwoordelijken van de VEB
Verkehrsbetriebe om de tafel gaan zitten om in het belang van de kinderen en de ouders een
pasklare oplossing voor dit probleem te vinden. Uit deze brief is duidelijk af te leiden dat Frau
71 http://www.verfassungen.de/de/ddr/mutterkindgesetz50.htm 72 Für Dich Nr. 2, 1970. P. 20.
Kohlmey zich gevangen voelt in deze lastige situatie en lijdt onder de dubbele belasting van haar werk en de kinderverzorging. Ook toont zij zich actief en en maatschappelijke betrokken door zich te willen inzetten om zelf wat aan deze situatie te veranderen.
3.2 De rol van de vader
In het artikel Die besseren Väter uit Für Dich nummer 2 uit 1970 worden er bepaalde hardnekkige ideeën over kinderopvoeding en de traditionele rol van de moeder hierin, die nog steeds in ‘mannenbedrijven’ heersen, besproken. In zogenaamde ‘mannenbedrijven’ werken voornamelijk mannen. Dit in tegenstelling tot ‘vrouwenbedrijven’ waar de meeste werknemers vrouwen zijn. In ‘vrouwenbedrijven’ is het blijkbaar beter geregeld met de kinderopvang, want Für Dich geeft aan dat zij lang hebben moeten zoeken om een uitgesproken vrouwenbedrijf te vinden, dat niet op de een of andere manier voor eigen kinderopvanginrichtingen in het bedrijf heeft gezorgd. “Da hier schon lange der Gedanke herrscht dass Frauen Kinder haben und das man berufstätigen Frauen einen Teil dieser Verantwortung abnehmen muss. Das klappt in der Regel schon ganz gut.“73
Hiermee wordt gesuggereerd dat er in mannenbedrijven dus niet genoeg stil wordt gestaan bij het feit dat mannen uiteraard ook kinderen hebben, en de kinderopvoeding niet alleen de taak en verantwoordelijkheid is van de vrouw. Für Dich stelt echter ook dat het aanbod van plekken in kinderdagverblijven en crèches in veel vrouwenbedrijven nog niet toereikend genoeg is. Ook Honecker kaartte op de VIII. partijdag in 1971 het probleem aan, dat vrouwen hun beroep niet ten volle zouden kunnen uitoefenen, omdat er niet genoeg peuterscholen en crèches waren.74 „Aber an der Lösung des Problems wird in den allermeisten Fällen
gearbeitet.“75 voegt Für Dich er positief aan toe.
In het artikel wordt geschetst hoe het denkschema in veel mannenbedrijven eruit ziet; kinderen hebben zorg nodig en daarvoor zijn de moeders er of de betreffende kindercrèches. Hier moeten in eerste instantie de bedrijven waar de moeders werken voor zorgen. Wat opvalt is dat de vaders compleet in deze gedachtegang ontbreken. Het wordt ondersteund met een voorbeeld uit de praktijk, dat aantoont dat dit denkschema gangbaar is. De jonge ingenieur Klaus Brandhorst wil tijdelijk stoppen met werken om voor zijn jonge dochter te zorgen, en
73 Für Dich Nr. 2, 1970. P. 28. 74 Bouvier, 2002. P. 264. 75 Für Dich Nr. 2, 1970. P. 28.
zijn vrouw de kans te geven haar opleiding tot verpleegster af te maken en haar dus te ondersteunen in haar carrière. Het bestuur van zijn werk wilde hier echter geen toestemming voor geven. Maar voor de baby was geen plek in de crèche te vinden, de crèche van het ziekenhuis waar zijn vrouw werkte, was overvol. Klaus vroeg zich toen af waarom zijn eigen bedrijf eigenlijk geen kinderopvang had.
Het feit dat kinderopvang binnen mannenbedrijven over het algemeen ontbrak, kwam dus door het heersende traditionele beeld van de vrouw als moeder, opvoedster en huisvrouw binnen de leiding van veel bedrijven. Dit ging dus zover dat sommige leidinggevenden zelfs geen verlof wilden verlenen aan een man die voor zijn kind wilde zorgen. Ondanks dat de publieke rol van vrouwen radicaal was veranderd, was er geen herinrichting van de verdeling van het werk in de huishoudelijke sfeer, bevestigt Fulbrook. “Most men – including the men at the top, the policy-makers in the Politburo – still assumed that primary responsibilities for housework and childcare lay with women.”76
Vier jaar later blijkt uit een lezersbrief van Frau S. in Für Dich nummer 36 uit 1974 dat er wat dit onderwerp betreft nog weinig veranderd is. In deze brief vraagt Frau S. zich af of zij een slechte moeder is, omdat zij niet degene was die thuis bleef om voor haar zieke kind te zorgen. Frau S. vond namelijk dat zij als incassomedewerkster meer nodig was bij het bedrijf waar ze werkte dan haar man die ingenieur was , aangezien zij op dat moment voor het voor de loonuitkering van haar collega’s verantwoordelijk was. Om deze reden werd besloten dat haar man thuis zou blijven bij hun kind. Echter stuitte ze met deze regeling overal op veel onbegrip en kreeg ze grote verwijten, op het werk van haar man en bij de schoonouders. „Es wurde der Standpunkt vertreten, dass immer die Frau zu Hause bleiben muss, um die Pflege des Kindes zu übernehmen, da ein anderes verhalten – so wie in diesem Falle meines – an Vernachlässigung des Kindes grenzt.“77 Dit is een zeer sterke uitdrukking, wanneer de vrouw
niet thuis blijft bij haar zieke kind, zou dit dus in de ogen van sommige mensen zelfs
verwaarlozing zijn. Hierdoor is Frau S. onzeker geworden en vraagt naar de mening van Für
Dich en haar lezers.
Für Dich-lezeres Ruth Münch reageert: „Es ist doch eindeutig in Artikel 20, Abschnitt 2 der
Verfassung festgelegt worden, dass Mann und Frau gleichberechtigt sind und die gleiche Rechtsstellung in allen Bereichen des gesellschaftlichen, staatlichen und persönliche Lebens
76 Fulbrook, 2011. P. 142. 77 Für Dich Nr. 36, 1974. P. 13.
haben.“78 Uit dit citaat blijkt dat Frau Münch de gelijkstelling tussen man en vrouw in de
wetten zeer serieus neemt, en het vanzelfsprekend vindt dat iedereen in de samenleving zich hieraan houdt. Ook refereert ze aan artikel 128 van het Gesetzbuches der Arbeit waarin staat dat werknemers van hun werk kunnen worden vrijgesteld, wanneer dat vanwege de zorg voor hun zieke kind noodzakelijk is.79
Frau Münch is daarom van mening dat de Familie S. hun beslissing verantwoord heeft genomen, omdat de werkzaamheden van Frau S. op de dag van de salarisuitkeringen op haar werk belangrijker waren dan de werkzaamheden van haar man. Ze houdt dus nadrukkelijk vast aan de wetten en maakt geen onderscheid tussen man en vrouw. Al onderbouwt ze haar mening wel met het feit dat het werk van Frau S. op dat moment belangrijker was. Anders had Frau Münch wellicht toch gevonden dat Frau S. als eerste had moeten thuis blijven bij hun zieke kind, en niet haar man.
Lezeres Brigitte Blahnitz schrijft: „Es gibt noch viel Arbeit, um in den Köpfen einiger Betriebsleiter klarzustellen, dass beide Ehepartner Kinder haben und nicht nur die Frau.“80
Hiermee maakt zij duidelijk dat de vrouw door sommige bedrijfsleiders nog steeds als ‚Haupterzieher‘ werd gezien, net zoals in het voorgaande voorbeeld uit 1970. Frau Blahnitz erkent dit probleem en is van mening dat er nog een lange weg te gaan is, voordat iedereen in de samenleving beseft dat beide ouders, man en vrouw, verantwoordelijk zijn voor de
opvoeding en verzorging van hun kind. Ruth Balster ondersteunt deze mening in het volgende citaat:
„Dass eine solche Einstellung, wie sie die Kollegen und der Betrieb des Ehemannes von Frau S. an den Tag legen, noch vorhanden ist, zeugt doch davon, wie leichtfertig mit dem Wort
Gleichberechtigung mitunter umgegangen wird. Die Praxis hingegen lässt oft noch sehr zu wünschen übrig.“81
Dat de rechtsgelijkheid van de vrouw in de grondwet van de DDR was vastgelegd en de term ‘Gleichberechtigung’ herhaaldelijk in de politiek en in Für Dich in de mond werd genomen, wilde niet zeggen dat deze moderne ideeën ook in de praktijk waren doorgevoerd en in de samenleving waren doorgedrongen. De publicatie van de lezersbrief en deze citaten tonen aan
78 Ebd. P. 13.
79 http://www.verfassungen.de/de/ddr/gesetzbuchderarbeit61.htm 80 Für Dich Nr. 36, 1974. P. 13
dat dit probleem door een leidend vrouwentijdschrift als Für Dich werd behandeld en daarmee werd erkend, en er niet door de mediacontrole van de DDR werd uit gefilterd. Christel Zabel (22) schrijft aan Für Dich:
„Noch ein Hinweis für alle Eltern. Erziehen sie ihre Söhne so, dass sie in einer späteren Ehe die Gleichberechtigung als etwas selbstverständliches sehen und sich nicht als Helden fühlen, wenn sie im Haushalt helfen. In einer guten Ehe hat jeder Partner seinen Anteil zu leisten, das gibt ihr bestand und schafft Familienglück.“82
Hieruit is wederom af te leiden dat het absoluut nog niet als vanzelfsprekend werd gezien dat de man in het huishouden en bij de verzorging van de kinderen meehielp. Fulbrook bevestigt dit: “There were very radical changes in the public roles and professional aspirations of women, and only minimal changes in assumptions about what was normal for men.”83 Frau
Zabel constateert dat er nog veel moet gebeuren en dat het nog veel zal kosten voordat de rechtsgelijkheid in het gezin en in het huwelijk volledig bereikt is. Zij benadrukt dat het tot meer gezinsgeluk zal leiden. Aan de ene kant loofde Für Dich regelmatig de gelijkstelling van man en vrouw in de samenleving van de DDR, maar aan de andere kant schuwde het
tijdschrift niet om ook kritiek van lezers op de huidige situatie weer te geven.
Lezer Günter A. meent tot slot, dat het beter is gesteld met het beeld van de man die huishoudelijke taken verricht, en dat dit tegenwoordig als normaal wordt gezien. „Es kann Herr S. doch nur Anerkennung einbringen, wenn er seinen Pflichten als Vater nachkommt. Wir lächeln doch schon lange nicht mehr, wenn Männer Hausarbeiten erledigen.“84Für Dich
werd ook door veel mannen gelezen, en was dus niet alleen voor vrouwen interessant.
3.3 De verdeling van het huishouden
In Für Dich nummer 17 uit 1974 wordt in Unsere Kommentar –(k)eine Männersache de lezersbrief van Frau K. uit een voorgaande editie besproken. In deze brief klaagde zij erover dat haar man niet genoeg meehielp in het huishouden en vroeg ze om hulp en advies aan Für
Dich en haar lezeressen. Marianne Muschter, de Für Dich-commentator, stelt dat de
binnengekomen brieven van de lezers met tips en advies, het gezinsprobleem voor een deel
82 Ebd. P. 13.
83 Fulbrook, 2011. P. 141. 84 Für Dich Nr. 36, 1974. P. 13.
hebben kunnen oplossen. Zij ging namelijk langs bij de familie K. om te kijken hoe het er nu voorstond met de situatie.
“[...] er nimmt mir nun schon einige Arbeiten ab, die er früher für unmännlich hielt.”85 vertelt
Frau K.. Herr K. helpt tegenwoordig, in vergelijking met vroeger, dus veel meer mee in het huishouden. “Aber er hat noch heute Angst, die Tür könnte aufgehen und ein Freund oder Kollege käme herein und sähe ihn bei ‚dieser’ Arbeit. Er würde – so sagt er – zum Gespött aller.“86 Dit spreekt de bewering van Günther A. uit het vorige artikel, ook uit 1974, tegen,
namelijk dat er tegenwoordig niet meer gelachen zou worden om mannen die huishoudelijke taken verrichten. Herr K. is dus bang dat zijn vrienden en collega’s de spot met hem zouden drijven, wanneer zij hem tijdens het huishouden zouden betrappen. Om deze reden en uit schaamte hielp hij eerder niet mee in het huishouden.
Door de brieven van de Für Dich lezers is hij gaan inzien dat huishoudelijke klussen niet perse onmannelijk zijn en hij zich hiervoor niet hoeft te schamen. Maar voornamelijk realiseerde hij zich dat veel vrouwen het tegenwoordig nog steeds zwaarder hebben dan mannen, omdat zij huiselijke plichten, opvoeding van de kinderen en hun beroep met elkaar moeten te combineren. „Weil er inzwischen schon anders denkt als seine Kollegen und auch weiß, dass Staat und Gesellschaft die Familien nicht so schnell von der sklavischen
Hausarbeit entlasten können, hilft er nun doch mit.“87 Herr K. helpt dus vooral
noodgedwongen mee om de taken van zijn vrouw te ontlasten, maar hij kan de opvatting dat huishoudelijk werk niets voor mannen is en in wezen de taak van de vrouw, nog maar
moeilijk loslaten. „Mir war beim auf-wiedersehen-sagen klar, dass sich alte Denk- und Verhaltensweisen nicht so schnell überwinden lassen.“88 Beëindigt Marianne Muschter haar
commentaar.
Dat de meningen van Für Dich lezers over de gelijkheid tussen man en vrouw in de huiselijke sfeer nogal verschilden, blijkt ook uit de volgende ingezonden brieven. In Liebe Für Dich, de brievenrubriek, zegt lezer Erich Fröhlich uit Berlijn: “Der moderne Ehemann von heute ist nach meiner Auffassung keineswegs ‚rätselhaft oder unerklärlich‘. Denn er weiß, dass die praktische Durchführung der Gleichberechtigung von Mann und Frau sich auf die häusliche Sphäre erstreckt.“89 Dit impliceert dat volgens Herr Fröhlich, uiteraard zelf een man, de
85 Für Dich Nr. 17, 1974. P. 3. 86 Ebd. P. 3.
87 Ebd. P. 3. 88 Ebd. P. 3
moderne echtgenoot wel degelijk meehelpt in het huishouden. Lezeres Edelgard Scholz ondersteunt deze mening deels maar beweert dat er ook nog genoeg mannen zijn die lui gedrag vertonen, profiteren van het geld dat hun vrouwen verdienen en geen waarde hechten aan de ontwikkeling van vrouwen in de DDR. Zij schrijft:
„Während viele Männer sich für den Haushalt wirklich mitverantwortlich fühlen, leben andere voll auf Kosten ihrer Partnerinnen. Deren beruflichen Tätigkeit hat für diese Herren nichts mit der Entwicklung der Frauen zu tun, sondern lediglich mit dem gewohnten und gewünschten Komfort.“90
3.4 Het tijdgebrek in het gezin
In de winter van 1970 is de zogeheten ‘Stundendieb’ een groot terugkerend thema in Für
Dich.91 Deze staat symbool voor de tijdsdruk waaronder veel vrouwen in de DDR staan,
terwijl zij het beroep en het gezin proberen te combineren. Onder de leus ‘Jagt den
Studendieb’ roept Für Dich de lezers op om bewijzen tegen de Urendief in een zogenaamd opsporingsregister te verzamelen, om aan te kunnen tonen waar en hoe hij zich verbergt en zo een manier te vinden om tijdsbewust met de uren om te gaan. Meerdere uitgaven lang wordt er over dit thema gediscussieerd, “und in den begleitenden Erläuterungen von
Wissenschaftlern und Journalisten bleibt der Zusammenhang zwischen Löchern im
Zeitbudget und der umfriedigenden Versorgungslage nicht unerwähnt.”92 stelt ook Daniela
Scheel vast.
„Die junge Frau hat’s eilig. Vielleicht war die Kleine nicht aus dem Bett zu bringen, vielleicht die Straßenbahn oder der Bus unpünktlich? Nun hastet die Mutter zur Kinderkrippe, um noch pünktlich im Betrieb zu sein. Ein Bild, tagtäglich in unserer Republik zu beobachten.“93
Zo begint het artikel Zeit ist mehr als Geld in Für Dich nummer 12 uit 1970 door Lothar Popp. In de enquête over de ‘Stundendieb-Aktion’ gaven vaders en moeders aan dat zij dagelijks gemiddeld 15 tot 20 minuten nodig hebben om hun kinderen naar de kinderopvang te brengen en weer op te halen. Met een rekensom komt dat uit op 88 uur per jaar die zij hiervoor nodig hebben, en vaak tekort komen, schrijft Popp. De ‘Mehrbelastung’ van
90 Ebd. P. 19. 91 Zie. Bijlage Nr. 8. 92 Scheel P. 178.
vrouwen en het tijdstekort waar veel gezinnen mee kampen, wordt dus wel degelijk gethematiseerd en uitgebreid behandeld in het tijdschrift. Het is echter opvallend dat dit serieuze probleem op de symbolische wijze van de ‘Fahndung der Stundendieb’ onder de aandacht wordt gebracht, alsof Für Dich het zo in zekere zin probeert te relativeren.
”Die junge Frau eilt, um ihre Arbeit rechtzeitig beginnen zu können. Aber ist die Ausnutzung jeder Minute nur in der Produktion bedeutsam? [..] leider müssen wir heute vielfach noch die 88 Stunden in Kauf nehmen.“94 Popp kaart het probleem aan dat werkplek, kinderopvang en
woning vaak nog ver uit elkaar liggen, waardoor werkende vrouwen veel tijd tekort komen. „Vielleicht stört das die junge Frau auch gar nicht. Vielleicht reichen ihre Kenntnisse noch. Aber morgen?“95 Hij neemt in overweging dat het de jonge vrouw van tegenwoordig
misschien wel helemaal niet stoort, en dat zij de druk nog wel aan kan. Maar hij meent dat zij de 88 en meer uren niet voor lief mogen nemen, , omdat de eisen in de toekomst zullen toenemen. . Er moet dus naar oplossingen worden gezocht, stelt Popp vast, „damit die junge Frau die 88 Stunden besser nutzen kann, um klüger zu werden, sich gesund und schön zu erhalten, unser schönes Leben zu genießen […].“96
Op de VIII. partijdag gaf Honecker aan dat, rekening houdend met de economische omstandigheden en noodzakelijkheden, de kwalificatie van vrouwen in bedrijven beter ontwikkeld en benut moest worden.97 In april 1972 werd er over de invoering van een aantal
sociaal-politieke maatregelen speciaal voor fulltime werkende moeders besloten. Voor moeders met 3 of meer kinderen onder de 16 jaar werd de ’40-Stunde-Woche’ ingevoerd. Ook werd het zwangerschap- en vakantieverlof verlengd. Verder kwamen er meer
mogelijkheden om verlof te nemen bij ziekte van een kind, en konden fulltime werkende, alleenstaande moeders betaald verlof krijgen wanneer zij geen kinderopvangplek konden vinden. “Diese Maßnahmen waren ohne Zweifel eine im Einzelfall wichtige Hilfe, brachten aber zugleich immer wieder neue Probleme hervor […]”98 beweert Bouvier. Dit omdat de
plannen niet nagekomen konden worden, met name de bouw van meer kinderopvanginstellingen. 3.5 Het geboortecijfer 94 Ebd. P. 9. 95 Ebd. P. 9. 96 Ebd. P. 9. 97 Bouvier, 2002. P. 264. 98 Ebd. P. 265.
