Hoofdstuk 4: Die Frau als Ehefrau
4.3 Abortus en de pil
In de Jaren ’50 was het in de DDR nog erg moeilijk om toegang tot anticonceptie te krijgen, maar in 1965 kwam de anticonceptiepil genaamd Wunschkindpille op de Oost-Duitse markt. In West-Duitsland was de Antibabypille al eerder, namelijk vanaf 1961 verkrijgbaar. Dit kwam doordat ze in de DDR moeilijkheden hadden om de seksuele hormonen kunstmatig te produceren, omdat de standaard ingrediënten alleen op de westerse kapitaalmarkt waren te verkrijgen.138 Maar de pil werd in tegenstelling tot de BRD, wel gratis verspreid in de DDR.
136 Für Dich Nr. 10, 1970. P. 47.
137 http://www.verfassungen.de/de/ddr/familiengesetzbuch65.htm
In het begin waren vrouwen nog terughoudend vanwege de hormonale effecten als gewichtstoename en een daling van het libido. Maar in 1970 gebruikte 20 procent van de vrouwen in Berlijn tussen de 20 en de 40 jaar de pil en later volgde de rest van het land. 139
Voor veel vrouwen was de introductie van de pil een bevrijdend moment en de
Wunschkindpille stond ook symbool voor de seksuele bevrijding van de vrouw. Wel werd de
verantwoordelijkheid van anticonceptie hiermee vooral bij de vrouw gelegd, waardoor mannen werden bevrijd van de zorgen om een ongewenste zwangerschap. Dit was dus niet bevorderend voor de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw.
In 1972 voerde de DDR het Gesetz über die Unterbrechung der Schwangerschaft in.
Vrouwen mochten nu zelf over een abortus beslissen en tot 12 weken mocht de zwangerschap worden afgebroken. Voorheen was dit alleen onder bepaalde omstandigheden toegestaan, bijvoorbeeld wanneer de gezondheid van de moeder in ernstig gevaar was (wet van 1950), en wanneer de zwangerschap het resultaat was van verkrachting of incest, of als de vrouw al 5 kinderen had (1965).140 “The party was aware of the growing abortion rights movement in the
west and perhaps saw an opportunity to present the GDR as more forward-thinking and liberal in its attitudes to women.“141 stelt Donna Harsch.
Uit de vele brieven die vrouwen aan de staat schreven waarin zij vroegen om toestemming voor een abortus blijkt de grote last van een ongewenste zwangerschap. Anita Grossmann meent dat de legalisering van abortus onvermijdelijk werd vanwege de tegenstrijdigheden in de sociaal-politiek van de DDR, waar de voltijd deelname van vrouwen aan de economische productie en maatschappelijke taken was gewenst. “Diese Aktivitäten ließen sich aber nicht ohne weiteres verbinden mit zwei oder sogar drei ‚ordentlichen sozialistischen Kindern.‘“142
In de BRD was abortus niet toegestaan. Het abortusrecht en het effect van de pil zorgden voor een scherpe daling van het geboortecijfer in de DDR. Begin jaren ‘60 werden er ongeveer 300.000 baby’s in de DDR geboren en in 1971 was dit naar 234.870 per jaar gedaald. Na de legalisering van abortus daalde dit cijfer naar 180.336 in 1973.143
139 McLellan, 2011. P. 61.
140 http://www.verfassungen.de/de/ddr/schwangerschaftsunterbrechung72.html
141 Donna Harsch: Revenge of the Domestic. Women, the Family, and Communism in the German Democratic Republic. New Jersey: Princeton University Press 2007, P. 215.
142 Anita Grossmann: „Sich auf Kindchen freuen“. Frauen und Behörden in Auseinandersetzungen um Abtreibungen, Mitte der 1960er Jahre. In: Alf Lüdtke und Peter Becker (hrsg.): Akten, Eingaben, Schaufenster: Die DDR und ihre Texte. Berlin: Akademie Verlag 1997, P. 256.
Verhüten ist besser! Zo heet het artikel in Für Dich nummer 20 uit 1973 over
voorbehoedsmiddelen. “Wunschkinder sind das Glück jeder Ehe. Durch eine bewusste Familienplanung kann jedes Ehepaar dieses Glück lenken, den Zeitpunkt der Geburt eines Kindes bestimmen.“144 De beste manier voor deze planning is het gebruiken van
voorbehoedsmiddelen, waarover Für Dich al eerder meerdere malen verslag heeft uitgebracht. Er wordt hier vanuit gegaan dat voorbehoedsmiddelen vooral worden gebruikt binnen een huwelijk en voor een bewuste gezinsplanning. De verbintenis tussen seks en liefde was een onderscheidend kenmerk van de socialistische seksualiteit. “During the lifetime of the GDR, the connection between sex and love was central to all public discussions of sexuality. Sex advice books simply assumed that their readers were in a loving, heterosexual, monogamous relationship […].”145 Natuurlijk had seks buiten het huwelijk altijd al plaats gevonden en in de
jaren ’70 zorgden versoepelde sociale normen ervoor dat, ook in de DDR, meer mensen vrij waren om te experimenten, beschrijft McLellan.
Sinds een jaar konden vrouwen in de DDR hun zwangerschap tot 12 weken laten
onderbreken. In dit artikel vertelt gynaecologe Frau Dr. med. R. Riehm over enkele medische problemen bij een abortus. Dit is bedoeld om vrouwen uitgebreid te informeren over de medische ingreep van een zwangerschapsonderbreking en ook te waarschuwen voor eventuele complicaties die kunnen optreden. “Manche Frauen werden sich gewundert haben wie
eindringlich sie der Facharzt für Gynäkologie für eventuelle Komplikationen trotz fachgerecht ausgeführte Unterbrechung gewarnt hat.”146
Frau Dr. Riehm wilt benadrukken dat ondanks dat er nu een abortuswet is en de ingreep deskundig uitgevoerd wordt, abortus nog steeds gevaren met zich meebrengt zoals
beschadigingen aan de baarmoeder en ontstekingen van de eileiders. Daarom moet de patiënt ook enkele dagen in de kliniek blijven ter observatie om complicaties als nabloedingen en ontstekingen te voorkomen. Abortus zou echt een uitzondering moeten zijn, zegt Dr. Riehm. Voor de gezondheid van de vrouw is het veel beter om consequent
zwangerschapsvoorbehoedsmiddel zoals de pil te gebruiken. „Wir freuen uns, dass unser Appel ‚verhüten ist besser!‘ bei der überwiegende Mehrzahl der Frauen Verständnis findet.“147
Een veelgehoorde vrees, nadat de wet was aangenomen, was dat veel vrouwen nu geen voorbehoedsmiddelen meer zouden gebruiken omdat er altijd nog een andere uitweg was.
144 Für Dich Nr. 20, 1973. P. 46. 145 McLellan, 2011. P. 83. 146 Für Dich Nr. 20, 1973. P. 46. 147 Ebd. P. 46
Voor de abortuswet namen 500.000 vrouwen in de DDR de pil. Een jaar later blijkt dat die vrees niet terecht was, want dit aantal was intussen tot 1,5 miljoen gestegen, dat is ongeveer 45 procent van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd. De risico’s van de pil zijn veel lager en ook minder gevaarlijk onderstreept Dr. Riehm. “Deshalb unterrichten wir alle Frauen vor der Entlassung aus der Klinik über die Möglichkeiten der Schwangerschaftsverhütung.“148
De DDR liep dus voorop in de abortuswetgeving, onder andere met het doel om de deelname van de vrouw aan het arbeidsproces en de economie te waarborgen. Toch wordt met
bovenstaand artikel het afbreken van een zwangerschap niet gepromoot en vanzelfsprekend de voorkeur gegeven aan de anticonceptiepil, maar dan wel met name bedoeld voor een bewuste gezinsplanning. Verder werd er in de tijdschriften Für Dich en Sibylle amper over seksualiteit gesproken.
Huwelijksproblemen en scheiding werden vaak verbonden met de gelijkstelling van man en vrouw in het huwelijk. De mening heerste, dat het belangrijk was voor het huwelijk dat de gelijkheid van de vrouw nog beter in het gezin zou doordringen. De oorzaken van en oplossingen voor huwelijksproblemen en persoonlijke ervaringen over het thema werden uitgebreid behandeld in lezersdiscussies.
Hoofdstuk 5: Die modische Frau
5.1 De socialistische vrouw
Dit hoofdstuk gaat over het schoonheidsideaal van de vrouw, de afbeelding hiervan in de modefoto’s, en de betekenis en invloed van mode op het zelfbewustzijn van de vrouw. Het
beeld van de vrouw dat in de DDR werd gepropageerd, focuste zich op de ‘Berufstätige Frau’ die zelfverzekerd, elegant en verzorgd was en eenvoudige, vrouwelijke en tijdloze kleding droeg.149 Dit ideaalbeeld van de vrouw moest uiteraard ook in de tijdschriften Für Dich en
Sibylle worden weergegeven. De modefoto’s moesten een optimistisch en realistisch beeld
van de werkende en geëmancipeerde vrouw laten zien. Dit betekende dat er in principe geen exclusieve modeaccessoires of kledingstukken uit het Westen mochten worden afgebeeld. „Vielmehr sollte die Zeitschrift und das darin transportierte Frauenbild der Leserin Vorbild sein sowie wirklichkeitsgetreue Identifikationsmöglichkeiten bieten.“150
Volgens Dorothea Melis, die 10 jaar lang de leidende moderedactrice bij Sibylle was, had de vrouwencommissie van de SED zeer bepaalde voorstellingen van het socialistische
vrouwenbeeld. Melis vroeg zich af: “Hoe ziet zij er dan uit, die socialistische vrouw?”
„Ist sie groß, ist sie klein, ist sie dick, ist sie dünn, ist sie blond, ist sie schwarz? Das ist doch eine Geisteshaltung – da muss man versuchen, eine gewisse Form zu finden, aber ich kann doch jetzt nicht die sozialistische Frau kreieren.“151
De socialistische vrouw mocht niet ijdel, elitair of mondain zijn.152 De vrouwen van het
Zentralkomite Abteiling Frauen wilden bijvoorbeeld geen rokende modellen op de foto’s
volgens Melis, dat vonden ze te mondain en mondaine vrouwentypes waren in een
socialistische Staat niet gewenst. Uiteraard moest ook Sibylle van staatszijde goedgekeurd worden.
De Sibylle stond vooral bekend om haar modefotografie en -reportages „welche sich um einen objektiven Journalismus sowie um eine Nische innerhalb der streng reglementierten
Printmedien der DDR bemühte.“153 Het tijdschrift werd sterk beïnvloed door mode- en
portretfotografen als Sibylle Bergemann, Arno Fischer, Roger Melis en Ute Mahler, die zich met hun vrijzinnige werken onder ander voor Sybille „dem staatlichen Bilddiktat zu entziehen suchten.“154 Dit deden zij onder andere door de modellen in plaats van in fotostudio’s, in een
realistische omgeving te laten poseren. De vrouwen werden bijvoorbeeld in door de oorlog
149 Zie. Bijlage Nr. 9.
150 Sabine Schmid: Sibylle. Zur Modefotografie in der DDR; in: kunsttexte.de, KunstDesign-Themenheft 2: Kunst und Mode, G. Jain (Hg.), 2011. P. 1.
151 http://www.deutschlandradiokultur.de/ich-kann-doch-nicht-die-sozialistische-frau-kreieren.954.de.html? dram:article_id=145289
152 Stadtgeschichtliches Museum Leipzig (Hrsg.): Malimo & Co: Mode in der DDR zwischen Traum und Wirklichkeit. Leipzig: Kerber Verlag 2011. P. 31.
153 Sabine Schmid: Sibylle, 2011. P. 8. 154 Ebd. P. 1.
verwoestte stadsdelen of op industrie- en fabrieksterreinen gefotografeerd.155 “So scheute man
sich nicht, auch die verfallene Architektur der DDR, Großbaustellen oder Kraftwerke als Modehintergrund zu zeigen.“156 Op deze manier kon de fotograaf een authentiek beeld van de
leefomgevingen in de DDR tonen en hiermee een ‘Zeitgeist’ overbrengen, stelt Sabine Schmid.
Het beeld van de vrouw op de foto’s was niet gekunsteld. Vrouwen waren niet te zwaar opgemaakt en hadden een vrij natuurlijk uiterlijk.157 Arno Fischer toonde vaak een moderne,
natuurlijke, zowel zelfbewuste als onafhankelijke vrouw, de mode op de foto’s interesseerde hem minder. Hij vond dat in de modefotografie van de vooroorlogse tijd, de modellen er uit zagen als etalagepoppen in gekunstelde poses. Fischer liet de modellen gewoon lopen, rennen en springen voor de camera. “Natürlichkeit war also sein Kredo, und dann war ihm eben wichtig, zur Mode den entsprechenden Hintergrund zu finden, damit Gesellschaftliches zu zeigen.“158
Ook werden de modellen vaak in een bedenkelijke en zichzelf gekeerde pose gefotografeerd, en keken zij oplettend, soms twijfelend, kritisch of dromerig in de camera159. „Denn es ging
nicht darum, ein erdachtes Lebensgefühl zu verkaufen, sondern ein bestehendes abzubilden und darzustellen.“160 Ook Sibylle Bergemann probeerde dit doel met haar foto’s te bereiken.
Zo stelt ze de vrouw altijd centraal in het beeld, met op de achtergrond muren, flatgebouwen, autowegen en fabrieken. De modellen hebben vaak een melancholische blik die ‘Sehnsucht’ uitstraalt, alsof zij zich gevangen voelen in de grauwe omgeving.161
Zoals ook bij Arno Fischer het geval is, staat de vrouw bij Bergemann meer op de voorgrond dan het kledingstuk. „Sie sind ihr gleichberechtigte Partnerinnen in dem Geschäft der
Modefotografie und keine Mannequins oder Puppen.“162 Zo verwoordt Schmid. De
uitdrukking en de houding van de modellen benadert eerder de portretfotografie dan de modefotografie. Bij de weergave van de mode en modellen werd dus gestreefd naar een nabijheid tot de ‘Alltag’, en er werd in tegenstelling tot tijdschriften uit het Westen geen
155 Zie. Bijlage Nr. 10, 11. 156 Malimo & Co, 2011. P. 38. 157 Zie. Bijlage Nr. 12.
158 http://www.deutschlandradiokultur.de/ich-kann-doch-nicht-die-sozialistische-frau-kreieren.954.de.html? dram:article_id=145289
159 Zie Bijlage Nr. 13, 14. 160 Malimo & Co, 2011. P. 37. 161 Zie. Bijlage Nr. 15. 162 Schmid, 2011. P. 4.
extravaganten of avant-gardistische mode getoond. Ook werden er veel vrouwen uit het culturele, publieke en alledaagse leven geportretteerd, zoals actrices, schrijfsters, kunstenaressen, zangeressen, sportvrouwen, wetenschapsters en leraressen.
5.2 Die DDR-Mode
In de DDR moest de mode ‚planbar‘ zijn. „Mode vollzieht sich nicht spontan, sondern erfordert eine Lenkung und Einordnung in den gesellschaftlichen Reproduktionsprozess mit dem Ziel, die Übereinstimmung des einzelnen mit den der sozialistischen Gesellschaft herzustellen.“163 stond er in de grote Duitse encyclopedie Meyers neues Lexikon. Melis stelt
dat de mode in de DDR een belangrijke rol heeft gespeeld, ondanks de ‘Mangelwirtschaft’, de onderontwikkelde industrie en slechte technologie. De socialistische planeconomie maakte naar haar mening wel de mode kapot, bood weinig modieuze alternatieven, en de kleding was vaak lelijk en van slechte kwaliteit.
Volgens de socialisten en marxisten in de DDR ging het bij mode alleen maar om winst maken, en werd de massa door de wisselende kapitalistische mode gestimuleerd om meer kleding te kopen dan mensen eigenlijk nodig hadden t. Maar in de jaren ‘50 begon de SED wel een socialistische kledingcultuur te promoten, als onderdeel van de civilisatiemissie voor een nieuwe socialistische cultuurmaatschappij. “Mode als Statussymbol galt als
‚imperialistisch dekadent’. Auf alle Fälle hatte sozialistische Mode langlebig und haltbar zu sein, dabei aber auch schick […]”164 De kleding moest comfortabel, praktisch,verzorgd en
duurzaam zijn en geschikt voor het werk van de ‘berufstätige Frau’, maar daarnaast hoorde de vrouw er ook vrouwelijk en elegant uit te zien. “Die öffentliche Selbstdarstellung der Frau sollte nicht durch Äußerlichkeiten sondern durch Leistung erfolgen.“165
Het was niet de bedoeling dat de vrouw er te sexy uitzag.166 Dorothea Melis had in 1967 de
minrok in Sibylle getoond en deze daarmee min of meer naar de DDR gehaald.167 In het begin
werd dit helemaal niet door de staat en partijleiding opgemerkt, omdat het tijdschrift veel meer een culturele functie dan een politieke functie had, besteedde de mediacontrole van de SED minder aandacht aan Sibylle. Maar toen er vaker meisjes met een korte rok werden
163 Malimo & Co, 2011 P. 9. 164 Ebd. P. 10.
165 Schmid, 2011. P. 3. 166 Zie. Bijlage Nr. 16. 167 Zie. Bijlage Nr. 17, 18.
afgebeeld volgde er veel protest, vertelt Melis. . „[…] Zwar fand man, dass es unwürdig wäre für Frauen in der DDR, die Beine zu zeigen, sich wie Sexobjekte zu gerieren […]“168 Ze
beschrijft hoe er in de DDR een zekere collectieve intolerantie tegenover mode en alles wat nieuw was, heerste. Melis denkt dat dit kwam doordat de mensen in hun vrijheid beperkt waren en zich opgesloten voelden. Omdat ze geen ‘freien Blick’ hadden, reageerden ze zo fel op nieuwe dingen. Melis was in die tijd zelf ook nog heel jong, volgde de mode en droeg ook korte rokken. „Und da sagte dann ein Kollege von mir: Ich finde es unwürdig, wie du
umhergehst, es tut mir leid, du bist doch eine kluge, gebildete Frau, hast du denn das nötig?“169
Sibylle focuste zich naast mode en cultuur uit Oost-Duitsland, vaak op mode uit het Westen,
zoals dus bijvoorbeeld de minirok. Het probleem was echter dat de westerse mode die Sibylle toonde niet in de winkels in de DDR te verkrijgen was.170 Oost-Duitse vrouwen moesten
daarom improviseren en creatief zijn, en hun kleding vaak zelf naaien.
Knip- en naaipatronen waren dus heel belangrijk in de DDR, deze waren ook in Sibylle te vinden en werden vaak onderling aan elkaar doorgegeven en nagemaakt.171 Veel lezeressen
klaagden in brieven dat de kleding die het blad toonde nergens verkrijgbaar was, en vroegen aan de redactie of er meer naaipatronen voor kleding in het tijdschrift konden verschijnen. In een lezerbrief in Sibylle nummer 2 uit 1974 schrijft Elke Schaldach: „In Sibylle sind immer solche tollen Sachen, die ich in den Geschäften fast nie sehe. Deshalb die große Bitte an dich: Lege doch für alle Modelle Schnittmuster ins Heft.“172 Sibylle antwoordde dat zij meer een
informatief tijdschrift was en dat er genoeg alternatieve modetijdschriften waren die in de behoefte aan naaipatronen voorzagen, die ook enkel hiervoor bedoeld waren. „Außerdem ist Sibylle, die neben informative Modeseiten einen umfangreichen Kulturteil aufweist, auch nicht als ausgesprochenes Schnittmusterheft konzipiert wie beispielweise die Pramo.“173
De spijkerbroek was onderdeel van de door de SED gehate veramerikanisering van de
popcultuur. „Somit fungierten Jeans in der DDR bis in die 1970er Jahre hinein als Symbol für ein sowohl passives als auch aktives widerständiges Verhalten gegenüber politischen
168 http://www.deutschlandradiokultur.de/ich-kann-doch-nicht-die-sozialistische-frau-kreieren.954.de.html? dram:article_id=145289
169 Ebd.
170 Malimo & Co, 2011. P. 38. 171 Zie. Bijlage Nr. 19.
172 Sibylle. Die Zeitschrift für Mode und Kultur. Leipzig: Verlag für die Frau. Nr. 2, 1974. P. 54. 173 Ebd. P. 54.
Vereinnahmungsversuchen staatlicher Institutionen.“174 stelt Rebecca Menzel. Vanaf 1968
werd de spijkerbroek echter wel voor het eerst in de DDR verkocht, nadat Walter Ulbricht de oprichting van de jeugdmodewinkels had ingevoerd. Maar dit gebeurde onder de merknaam
Cottinohosen „um jedem Verdacht ideologischer Widersprüchlichkeit entgegenzutreten.“175
Deze spijkerbroeken waren niet van goede kwaliteit en daardoor onflatteus en niet modieus. Tot 1975 verschijnt de spijkerbroek dan ook zelden in de Sibylle. Verder was de westerse hippietrend begin jaren ‘70 duidelijk terug te zien in de twee tijdschriften, namelijk wijde lange jurken en broeken met kleurige etnische (bloemen) prints.176
De modellen in de tijdschriften zijn over het algemeen mooi, jong en slank. Hiermee voldeden zij aan het schoonheidsideaal van de Oost-Duitse vrouw volgens de SED. Wanneer een vrouw niet slank was, was het in ieder geval belangrijk dat zij zich stijlvol kleedde. Onder de titel
Mode für Möllige werden af en toe tips gegeven aan de stevigere lezeressen over hoe zij zich
goed en smaakvol konden kleden.177 Ook voor ‚oudere‘ vrouwen waren er rubrieken in deze
trant.178 Sommige lezeressen vonden dat Sibylle zich teveel op de jeugdige lezer richtte.
„Manchmal war die Sibylle einfach wunderbar. Aber diesmal (Nr. 6/69) ist so gar nichts Besinnliches, Schönes drin, alles Moden, die man auch in anderen Heften sieht… Meine Kolleginnen waren auch enttäuscht. Sie finden überhaupt, dass die Sibylle zu sehr auf Jugend zugeschnitten ist.“179 schrijft Ilse Peger uit Leipzig.
In Für Dich waren vooral de rubrieken belangrijk waarin advies werd gegeven over welke kleding en mode voor het beroep van de vrouw geschikt was.180 “Wurde Mode für Werktätige
so präsentiert so war auch der Bildhintergrund gestaltet, welcher die Folie von
Lebensgefühlen in weitaus stärkerem Masse reflektierte als die Mode selbst.“181 Ook was er
de rubriek Mode und Persönlichkeit waarin naast de modestijl ook het persoonlijke leven van de vrouw aan bod kwam. De mode in Für Dich werd over het algemeen veel eenvoudiger gefotografeerd dan in de Sibylle. Für Dich propageerde dan ook duidelijker dan de Sibylle de officiële voorstellingen van de DDR-Mode en het ideaalbeeld van de optimistische en
174 Rebecca Menzel: Jeans und Pop in der DDR, in: Zeitgeschichte-online. Thema: Pop in Ost und West. Populäre Kultur zwischen Ästhetik und Politik. hrsg. von Árpád von Klímo und Jürgen Danyel, 2006. P. 5. 175 Ebd. S. 6 176 Zie. Bijlage Nr. 20. 177 Zie. Bijlage Nr. 21. 178 Zie. Bijlage Nr. 22. 179 Sibylle Nr.1, 1970. 180 Zie. Bijlage Nr. 23.