Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 30(3),2009 77

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

De olifantvan60

_miljoen

Het

_{practicum ligt}

alweermeerdan

twintig jaar

achter

_mij.

In die

tijd

washeteenmooie

afspiegeling

vanwatwe wis-ten.Heel veel van

overal,

maarverdomd

weinig

uit Afri-ka. En daar is

gelukkig

in die

_{twintig jaar}

wel het_{een en} ander _aanveranderd. Uit Noord Afrika

_zijn

steeds_meer ensteeds oudere

_paleogene

_vindplaatsen

bekend

gewor-den. En

_sommige

vandie

_vindplaatsen

hebben ook Prob-oscidea

_opgeleverd,

waardoorweinmiddels de

_lijn

altot in het

_{allervroegste}

Eoceen_terugkonden

_volgen.

Phos-phatherium

uit Marokko

_had,

netalsMoeritherium

overi-gens,een

levenswijze

die nog hetmeestdoet denkenaan die _van

_nijlpaarden.

_{Alleen zag}

Phosphatherium

ermet

zijn geschatte lichaamsgewicht

van 15 kilo

_natuurlijk

wel heel anders uit.

Dezelfde

paleontoloog

die

Phosphatherium ontdekte,

heeft

nude

evolutielijn

vande Proboscidea

doorgetrokken

totin het Paleoceen. Nota bene in dezelfde

_mijn

waarin

_hij

eer-Er is niets Afrikaanser daneen olifant.

Goed,

ik weetook wel dat_erIndische olifanten

_bestaan,

_en

_je

hoeft meecht niet uitte

leggen

dat demammoet ookeenolifant was. Maarneem numaar van

mij

aan dater niets Afri-kaanser is daneenolifant. Hetis het

_slagschip

vande

Af-rotheria,

eenop heteerste

gezicht

wat

onwaarschijnlijke

superorde

binnen de

_{zoogdieren. Op}

basisvanhun DNA werden

_{olifanten, zeekoeien,}

_klipdassen

enaardvarkens alseengroepbeschouwd. Maartotdie groep behoren ook kleine dieren als

_{goudmollen, olifantsspitsmuizen}

_en

ten-recs. U

begrijpt

waaromik de olifanttot

slagschip

geko-zenheb:quabekendheid steekt

hij

met

kop

enschouders boven derestuit.

Maareris nogeenandere reden datvoor

mij

als

paleon-toloog

de olifanteneen

bijzondere plek

innemenende af-rotheren

_bij

uitstek

_zijn.

Ze hebbeneen

uitgebreide

fossie-le

_{overlevering,}

waaraande evolutievande verschillende

groepen

goed

is aftelezen. Als student

volgde

ik het prac-ticum‘Mens,

paard,

olifant’. De evolutievan de

Probos-cidea,

oftewel de

_{slurfdragers,}

moesten weherleidenaan de hand_van

_afgietsels.

Die_warenvanbeesten_{van over}de hele wereld.

_{Mastodonten, bunomastodonten, stegodonten,}

deinotheren_en

_natuurlijk

_onze

_eigen

mammoet. Aan de basis vande verschillende

evolutielijnen

stond het

_enige

Afrikaanse fossiel dat deset

rijk

was, Moeritherium uit het

_Oligoceen

vande

Fayüm

in

_Egypte.

Een beest waarin

je,

zonder al die andere

_afgietsels,

als student nietzosnel een

slurfdrager

zouherkennen.

AFZETTINGEN WTKG 30(3),2009 78

der

_{Phosphatherium}

_{gevonden had,}

ontdekte Emmanuel

Gheerbrandteen

slurfdrager

die

nog

kleiner,

nog

primitie-verenvooral nog ouder is. In de PNASvan30

juni

presen-teerde

_{hij zijn}

Eritheriumazzouzorum

(lit. 2).

Ouderbetekent in dit

_geval

Paleoceen. Eritheriumzoumet

eenouderdomvan60

miljoen jaar

zo’n

vijf miljoen jaar

ouder

zijn

dan

_{Phosphatherium.}

Het

_gewicht

vande

nieu-we

slurfdrager (die overigens

dus

waarschijnlijk

geenslurf

had)

wordt

_geschat

opzo’n

vijf

kilo. Dat het hiergaatom een

proboscide,

wordtmet

namelijk duidelijk

door de

ver-grote,

rechtnaarvorenstekende

_snijtanden.

In de

_loop

van de evolutie ontwikkelen deze

_snijtanden

zichtot de vaak enorme

slagtanden

vanlatere

olifantsachtigen.

De

levens-wijze

vanEritherium zal niet veelverschildhebben_van

zijn

directe

_{nakomelingen.}

Lekker chillen in enrond het water,en

je

daarte

_goed

doenaande

waterplanten.

Het nieuwe fossielmaaktedeProboscideaeen vande mo-derne

_{zoogdierordes}

dietothetverstin het verleden is

te-rugtevoeren. En daarmee is Eritheriummeteen interes-santvoordealsmaarwoedende discussietussen

DNA-fy-logenetici

en

paleontologen

overde evolutievande vroe-ge

zoogdieren.

De heb het daar al eerderover

gehad

in deze rubriek. Kortsamengevat:DNA

_geeft

_aandat de

superor-des,

waaronder de

Afrotheria,

al

_afsplitsen

op 100

miljoen

jaar,

dik in het

_Krijt

dus. Een verdere

opsplitsing

vindt

plaats

aanhet

begin

vanhet

Eoceen,

het

zogenaamde

lan-ge lonteffect.

Paleontologen

zien echter degroteradiatie van

zoogdieren optreden

directna het uitstervenvan de dinosauriërs.

_Zij

houden veelmeervastaanhet conventi-onele

_beeld,

dat de evolutie_eenflinke douw

_kreeg

ophet momentdatallerlei niches

vrijkwamen.

Evolutiemet een heel kort

_lontje

dus.

Gheerbrant zelf ziet in Eritherium

_{ondersteuning}

voorhet korte lont model. Maar ik ben het daar

_geloof

ik niet hele-maalmee eens. Tussen de

regels

van

zijn

artikel door lees

ik,

dat Eritheriumwel_{eens een}

_brug

kanvormentussen de korteende

lange

lonten.

_Dat,

zoals Gheerbrantineen inter-view

_zei,

Eritheriumzo

primitief

is dat

_hij

nooiteen

lange

voorgeschiedenis gehad

kan

_{hebben, geef}

ik hem cadeau. Discussiesoverevolutiesnelheden

zijn eindeloos,

dus die kan

_je

betermaarmeteenlaten schieten. En alswedaaruit

danmoetenconcluderen dat de

_slurfdragers

_pasnahet uit-stervenvande dinosauriërs

zijn

ontstaan,vind ik dat ook

prima.

Maar omdat de Proboscideamaar eenorde is binnen de

_Afrotheria,

betekent dat dan wel dat de

_afsplitsing

van de afrotheren zelf dus wel in het

_Krijt

kan- of misschien

zelfs welmoet- hebben

plaatsgevonden.

Daarmee_zou

je

dus hierineen

voorzichtige bevestiging

van de

DNA-fy-logenie

kunnen zien. En weliswaar heeft de Franse

pale-ontoloog

nu

aangetoond

dat de ordevande

slurfdragers

er voorhet Eoceen alwas,maar

tegelijkertijd schrijft hij

wel dat de radiatie binnen diegroep pas

goed

op gang komt aanhet

_begin

_vanhet Eoceen. En datpastdan_weer

_aardig

inwatde

lange

lonters

_proberen

te

zeggen.

Het

_probleem

in de hele

_discussie,

zoals in elke

wetenschap-pelijke discussie,

is daternog zoveel is datwenietweten. En danmet nameover de relatietussen DNA_en

morfo-logie.

Toen de DNA-mensen de Afrotheriatot

groep ver-klaarden,washetvoor

morfologen

eenhele klus om unie-ke

_{gemeenschappelijke}

_{eigenschappen}

_{(synapomorfieën)}

tevinden_voor

_{olifanten, klipdassen, olifantsspitsmuizen}

enderest.Die waren er

wel,

maar

je

moetevenzoeken. Zo

_{zijn bijvoorbeeld bij}

al deze dieren de teelballen niet

uitgedaald (oftewel,

eris dus geen zak

aan).

Als de Afro-theria zo’n oude groep

is,

is het niet vreemd daternietzo veel

_{synapomorfieën}

teherkennen

_zijn

in derecente

ver-tegenwoordigers.

In

_{opeenvolgende radiaties, waarbij}

ver-schillende

_lijnen

hele andere

_{specialisaties zijn}

_gaan

vol-gen, zullen doorconvergenteevolutie veel van de

oor-spronkelijke

gezamenlijke

kenmerken verloren

zijn

ge-gaan. Envoor ons

paleontologen zijn

diepaardie overge-bleven

_zijn

niet

_altijd

interessant. Zo hebben

_wij

de ballen verstand_vantestikels.

Ik

gaervan

uit,

dat DNA niet

liegt. Morfologie

wel. De

vis-hagedis

is geen

dolfijn,

de hazelworm is geen

slang

ende

goudmol

is

geenmol. Maar

tegelijkertijd

is het de

morfo-logie

die direct

_bepaalt

hoe_eendier

_{functioneert,}

_endus hoe het evolueert.

Natuurlijk

is_{er na}het uitsterven_vande dinosauriërs ruimte_voorallerlei nieuwe

_modelletjes

in de

zoogdieren,

en

natuurlijk

ontstaan die. Misschien veran-dert dan ook het DNA

sneller;

eris veelwat weniet we-ten. En als wedemeeste

zoogdierordes

zien ontstaan in het

_{Vroeg Eoceen,}

dan zaler best wel

sprake zijn

van een tweede

_{vemieuwingsgolf,}

metnieuwe

groepen,of zoals

bij

de

_Proboscidea,

een

uitbreiding

vande

mogelijkheden

binneneengroep.

Lang lont,

kort

_lont,

het isomheteven.Het

begin

vanhet Caenozoïcum zag de

zoogdieren knallen,

endat kan best metmeerdere

_{evolutie-explosies gepaard zijn}

gegaan.Kort-om, iedereen heeft

gelijk.

Ik beneenkindvande

sixties,

daar hou ikvan.Maar ik

hoop tegelijkertijd

dat de

weten-schappers

zelfnog nietop het idee komen dathet allemaal omheteven is. Deze discussies makente

spannend

lees-voer om er nualmeeoptehouden.

Een

_overmoedig

_aapje

Even beheerstezede

wereld,

onzekleine Ida.

Op

de troon

geholpen

doorSir David

_{Attenborough,}

dieeen BBC-documentaire

wijdde

aandit

bijzondere fossiel,

bemachtig-deze een

positie

die slechts voor

weinigen

is

_weggelegd:

zewerdvoor een

dag

onderdeelvanhet

Google-logo.

Het

probleem

metal die aandachtwas

echter,

dat de

klei-neIda al sneltotMiss

Missing

Link werd

uitgeroepen.

Dat wreefeenaantal

evolutiebiologen

flink_tegende

_haren,

en de kritiek_wasniet_vande lucht. De

Wiki-pagina

die_aan het fossiel

_{gewijd is,}

vertelt onder anderemeer overde

po-lemiek,

dan_overhet

_diertje

zelf. Het is

_{hoog tijd}

voor een

beetje

eerherstel. Want zelfs al_was snel

_duidelijk

dat de

overmoedige

claim_{van een}

_missing

link niet

_waargemaakt

kon

_worden,

Idaisen

blijft

zoweleen

prachtig,

alseen

be-langrijk

fossiel. En

AFZETTINGEN WTKG 30_(3),2009 79

Voor

_degenen

die het nieuws nietzo

gevolgd hebben,

Ida is de

bijnaam

vanhet

holotype

vanDarwinius

_massilae,

de

nieuwste

_{grote ontdekking}

van Messel. Al decennia

_lang

staathet Eocene kratermeer in de

omgeving

vanDarmstadt garantvoorde mooiste fossielen.

Nog

niet

zolang geleden

warendeze

prachtige

resten van

krokodillen, vissen,

oer-paardjes

en

primitieve knaagdieren

het

_onderwerp

van een

tentoonstelling

in Naturalis. De

_Lagerstatte

leverde ook

mysterieuze

vondsten op, zoals de

Europese

miereneter

Eumtamandua.Restenvan

primaten

warenook op de

ten-toonstelling

te

zien,

maar

gezien

de diversiteit diewe ken-nenvanandere Eocene

vindplaatsen,

warenzetot dusver maarspaarzaam

vertegenwoordigd

in Messel.

Wie de vitrines met fossielen

_{gezien heeft,}

zal niet ver-wonderd

_zijn

_om te horen dat de

vindplaats

beschermd cultureel

_erfgoed

is. Maar dat is niet

altijd

zogeweest.Ik herinner_me

nogdatop congressende

petities rondgingen

omMessel voorde

ondergang

tebehoeden. Hetgatin de

grond

wasvoorbestemdom een

vuilstortplaats

teworden. Erwaszelfseen

tijd

van

noodopgravingen,

omnogte red-denwat er teredden

_viel,

voordat de

_{vuilniswagens}

zou-den gaan

rijden.

Het is in deze

_{roerige tijd}

dat het verhaal vanIda

_begon.

Precies_{wanneer en}door wie_zeis

opgegraven,weten we niet. Hetmoetin 1983_geweest

zijn,

enhetmoet_geweest

zijn

door iemand die wistwat

hij

deed. De olieschalie is weliswaar het

_geheim

achter de

_{bijzondere preservatie}

_van de

_fossielen,

maar

tegelijkertijd

is

_hij

ook

_moeilijk

_opte

gra-ven.Uren nadateenfossiel is

blootgelegd, begint

de schalie al uitte

drogen

entebrokkelen. Er iseenpreparateurdie

methars kan omgaan

nodig,

omhet fossielteredden. Van Darwinius massilae werden op die manier zoweleen

plaat

methet_grootste

_gedeelte

vanhet

skelet,

alseen

tegenplaat

gepreserveerd.

De

_plaat

laatnaasthet skelet bovendien nog eenafdrukvande lichaamsomtrek zien. De ontbrekende delen_vande

_tegenplaat

werden

_aangevuld

_omhet stuk

aan-trekkelijker

temaken_voordefossielenmarkt.Inmiddels is

duidelijk

dat dit

_gedaan

is door iemand die ook het

_originele

fossiel kende. De

_tegenplaat

vond

_zijn

wegnaar eenklein museum in

_Wyoming.

Eenvande

_{belangrijkste}

_aspecten vandit stuk is dat deze de

_maaginhoud

vanhet

_diertje,

be-staande uit vruchtenen

bladeren,

laat zien. Dat het echter

grotendeels

een

nepfossiel

was, werd al in 1994 door de Baselse

_paleontoloog

Jens Franzen herkend.

De

plaat

verdween uit beeld in de collectie_{van een}

privé-verzamelaar.

_{Twintig jaar}

later werd het via_een

fossielen-handelaarweeropde markt

gebracht. Vraagprijs:

1

mil-joen

dollar. Duitsemuseahaakten

bij

dit

_{bedrag af,}

maar Jom Hurumvanhetmuseumin Oslo_zagerwel brood in.

Hij

kocht het fossielenverzameldeeen

legertje

specialis-ten, waaronderware

Messelveteranen,

omvoorhet

weten-schappelijke gedeelte

tezorgen.

Op

19 mei van dit

jaar publiceerden

de

_{wetenschappers,}

onder

_leiding

vanJensFranzen,de

_{wetenschappelijke}

be-schrijving

vanDarwinius massilae. Hurum had ondertus-sen ook al_eenheel mediacircus

_{georkestreerd,}

zodat de

nieuwste

_telg

aande

_primatenboom

met veel

_poeha

kon worden verwelkomd.

Die

_beschrijving

in PLoSONE

_getuigt

van een

stukje

Deutsche Gründlichkeit

_{(lit. 1).}

Het skelet werd helemaal

doorgelicht

enminutieus beschreven.

Doorgelicht

moet uhier

letterlijk

nemen, want

röntgenapparatuur

en CT-scans vormden

belangrijke hulpmiddelen bij

het bestude-ren vanhet fossiel.

Het artikel richt zich in deeerste

plaats

op de

paleobiolo-gie

vanhet

diertje.

Watvoor

beestje

wasDarwinius? Het

holotype

is

_duidelijk

van eennog niet

volgroeid exemplaar,

enhet ontbrekenvan een

penisbot geeft

aandat het ske-letvan een

vrouwtje

is. Zewaszo’n 58 centimetergroot,

de

_lange

staart niet

_meegerekend.

Het

_{lichaamsgewicht}

wordt

_geschat

opiets minder daneen

pond,

maar een

vol-groeide

Darwinius zaltussen de 600 en900 gram gewo-genhebben. Dat het skeletzo

compleet

is-slechts

een van de

_achterpoten

ontbreekt-duidt

eropdat Ida kortnaarhaar dood in het kratermeer

_gevallen

isen in de zacht modder van de meerbodem is

_{weggezakt. Mogelijk}

werd_ze be-vangen doordateenhoeveelheidkooldioxide

_vrijkwam

uit hetmeer.Datsoort

_{gasbellen zijn}

bekendvan

hedendaag-sevulkanischemeren.

Wat deauteurs vooral niet wilden

_doen,

is een

volledige

fylogenetische

analyse

van de nieuwesoort _{geven. Nu is} het

_{natuurlijk altijd wijs}

_omals

_je

iets niet wil

_doen,

het ook

_{daadwerkelijk}

niettedoen. Maaraanhet skelet

wa-ren eenaantal zakentezien die toch echt

opgemerkt

moes-tenworden. Beter

gezegd,

er waren eenaantal

dingen

niet tezien. Darwinius kende_geenkamklauw_aan de voet,en

geen

zogenaamde

tandenkam. En dit

_zij

nu

typische

struc-turen voorbinnen de lemuren. De

voorzichtige

conclusie

is dan ook dat Darwiniuseen

stapje hoger

staatdan de

le-muren, enal op weg is naarde echte apen. En

mogelijk

geldt

dit welvoorde hele

Adapiformes,

de groep waarbin-nenDarwinius valt.

In het hele mediacircus rond de vondst was echter geen ruimtevoor

voorzichtige

conclusies.

_{Ida, overigens}

ver-noemd_naarde

_zesjarige

dochter_van JomHurum,was dé

_missing

linktussen lemuren_ende echte

apen.

Weten-schappers

die deze boude

_{bewering gingen}

toetsenaan de

oorspronkelijke publicatie,

waren

teleurgesteld,

enlieten hun gram horen in de pers. Vooral Amerikaanse

collega’s,

die in

_eigen

_{land veelal geen}soort

_gepubliceerd

kunnen

krijgen

zonder_een

_{volledige fylogenetische analyse,}

vie-lenoverde

wijze

waarop deDuitsers,

overigens geheel

in de

Europese

cultuur,

het_puntvande

_afstemming

hadden

aangepakt.

Niet door rücksichtslos 300 kenmerken in de

computer

te

gooien,

maardoor

dertig geselecteerde

ken-merkente

bespreken.

Ever_so

sorry, maar

Europese

zoog-dierpaleontologen

denken liever zelfna overwat kenmer-ken betekenmer-kenen.

Ik vind het

_jammer

enonterecht dat Ida zoveel

weinig

kri-tische kritiekteverduren

_kreeg.

Ook Nederlandse

colle-ga’s

hebben zich

_overigens

daaraan

_{schuldig gemaakt.}

Ida is

_prachtig,

Darwinius massilae zalonsnog veel lerenover

AFZETTINGEN WTKG 30_(3),2009 80

de vroege

ontwikkeling

vande

_primaten.

Een bescheiden

aapje,

meteen

tragische voortijdige

dood. Dat haar

ontdek-king overmoedig gebracht is,

moge

duidelijk zijn.

Maar dat kunnenwe

haar,

noch de

_{wetenschappers}

die haar nauw-gezetbestudeerd

_hebben,

nietaanrekenen.

Literatuur

1

_{Franzen, J.L.,}

P.D.

Gingerich,

J.

Habersetzer,

J.H.

Hu-rum, W. von

Koenigswald

& B.

_{Holly Smith,}

2009.

Complete

Primate Skeleton from the Middle Eocene of Messel in

_{Germany: Morphology}

and

Paleobiolo-gy. PLoS ONE

4(5),

e5723. 2

_{Gheerbrant, E.,}

2009. Paleocene

emergenceof

elephant

relatives and the

_rapid

radiation of African

_ungulates.

Proceedings

National

_Academy

of

_Sciences,

106

_(26),

10717-10721.

*Larsvanden HoekOstende,Nationaal Natuurhistorisch

Museum,

postbus

9717,2300 RALeiden,