IN TR~lliSVAAL: 1881.;;.;1899; MET BESONDERE VER-WYSING NA PRESIDENT KRUGER SE AANDEEL EN
INVLOED
-deur
Verhande1ing aangebied ter nakoming van die vereistes vir die Graad
MAGISTER EDUCATIONIS aan die
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT vir C.H.O.
Promotor: prof·•· dr. J··· Chr·• Coetzee •
. Desember 1953,.
Voorwoord.
Met die. voltooiint; van hierdie verhandeling dink ek net dankbanrheid aan die krag en leiding wat die Henelse Vader ny geskenk het. Aan Hon alle eer·en erkenning.
My opregte dank en waarGering aan ny vrou, Thora, vir hnar opofferin.g, aarunoedicine en daadwerklikc hulp wat sy verleen het ceduronde die jare van privaatstudie en net hierdie verhnndeling; aan prof. J. Chr. Coetzec, wat nieteenstanc"':.e sy veelvuldige pligte eers as waarnenende rektor en toe as rektor altyd bereidwillig en hulpvaardig was on ny die nodie;e leiding te gee.
Ek bring hulde aan die naGedagtenis van ny ouers·en broer vir die opoffering en belangstolling wat hulle getoon het dwnrsdeur ny studiejare. Die voorbeeld wat hulle gestel het, elkeen op sy en haar eie terrein, was vir ny 'n stukrag.
My dank aan die personeel van die Argief, van die T.O.D.
-en die Ferdinand Postna-biblioteek vir hulle vriendelike hulpvaardie;heid.
Aan al die ander wat ny net raad, daad en belangstelling bygestaan het, se ek cankie.
W.G. v.d.S.
DeseLJ.ber 1953.
Hoofst.uk:. Bladsy. I Die onder~jstoestande in Transvaal tot omstreeks
1881.
Inleiding . 1.
1. Die tydperk van die Ho1lands-Oos-Indiose
Ko.mpanj ie . 1.
2. Die tydperk van De Mist. 4.
3. Tydperk van verenge1sing: 1806-1839 . 5.
4. Onderwys op trek. 6.
5. Onderwys in die beginjare: 1838-1858. 7. 6. Onderwys onder die vvA1gemene Konmissio vir
Onderwys ~~ ( 1859-1867) en die Ui tvoerende
Raad (1868-1871}. 9.
7,• Onderwys onder Burgers. 12.
B. Onderwys onder die Enge1se: 1877-1881. 17.
II Die Grondgedagtes van die Driemanskap, veral van komm.andant Kruger in verband met die herstel van die ou Ghristelik-nasionale Onclerwys.
1. Die heersende beginsel in 1881 • 2. Die Driemanskap en S.J. du Toit. 3. Ds. S.J. du Toit se artike1s oor die
Transvaal·
4 •. Die formulering van die grondbeginse1s deur ds. S.J. du Toit en hu1 aanvaarding deur die Drie:manskap.
5. -Afwykende denkbeelde van president Kruger en ds. S.J. Du Toit insake die Christelike en ·nasionale aspekte van die onderwys:
a. Die Christelike aspek. b. Die nasionale aspek.
iii 23. 23. 27. 29. 35. 40.
Hoofstuk. Bladsy. III Kruger se standpunt ten opsigte van die
onderwys soos ons cit vind in die
Volks-raad en daarbuite en in hoeverre die gedagtes van Kruger ook di0 gedagtes was van die mense van die Gerefornee:;rde Kerk in Transvaal.
44-Inleidinc. 44.
1. Die skoolopvoeding is noodsa~klik en onmisbaar.
a. Kruger se standpunt.
_b. Die Gereformecrde Kerk se standpunt. c. Vergelyking van die standpunte van
Kruger en die Gerefcrme8rde Kerk. 2. Dit is die ·taak van die ouers on te sorg
45.
vir die opvoeding en onderwys van hul 52. kinders.
~. Kruger se standpunt.
b .• Die Gereformoerde Kerk se standpunt. c. Vergelyking van die standpunte van
Kruger en die Gereformearde Kerk • .
3. Die skoolopvoeding noet Christelik wees. 58. a. Kruger se standpunt.
b. Die Gerefor:meerc1e Kerk se stanc!.punt.
c.
Vergelyking van die standpunte vanKruger en die Geref~ Kerk.
4. Die skoolopvoeding moot nasionaal wees. 66. a. Kruger se standpunt.
b. Die Gereformeerde I:erk se standpunt. c. Vergelyking v~n die stand~unte 'van
Kruger en die Gereformeerde Kerk.
IV
Die deurwerking van hierdie grondgedagtes indie tyd van
S.J.
du Toit. ?4.Hoofstuk
v
1. Die skoolopvoodinG is noodsaaklik on onmisbaar.
a. ~tigting van skole. b. Onderwysers.
c. Geskikte boeke.
C:.. Leer plan. e. Inspeksie.
2. Dit is die taak van die ouers om. te sorg vir die opvooding en onderwys van hul kinderso
3.
4.
a. Geskrifte van
s.J.
du Toit. ·b. Die Transvaalse Onc1erwyswet van 1882. ·c. Toepassing van die boginsel.
Die skoolopvoeding moet Christelik wees. a. Geskrifte van cls.
s.J.
du Toit.·b. Die Transvaalse Onc1erwyswe t van 1882. c. Toepassing ·
Die skoolopvoeding noet nasionaal wees. a. Geskrifte van ds.
S.J.
d.u Toit.b. Die Transvaalse Onderwyswet van 1882. c. Toe passing~
Die c1eurwerking van hierdie beginsel in die van Mansvelt.
1. Die s~oolopvoeding is noodsaaklik en onmishaar.
a.
Stigting van skole. b. Onder-vvysers. c. Geskikte boeke. do Leerplan. e. Eksamens. f. Inspeksie. 74. 83. 88o 94. tyd 103e 104. /Hoofstuk
-2. Dit is dio taak van die ouers om te sorg vir dio opvoeding en onderwys van hu1
kinclers • 1J4
. Die enderwyswet van 1892.
3. Die skoo1opvooc.ing 1~10et Christe1ik wees. 120 a. Toosprake van Mansve1t.
b. Die Transvaa1se Onci.ervv-yswet van 1892 met betrekking tot die godsdie~s en die toepassing daarvan.
4. Die skoo1opvoeding moot nasionaa1 woes. 126. a. Toesprake en geskrifte van Mansve1t.
b. :~et No. 8 van 1892 met betrekking tot nasiona1e onderwys.
c. Toepassing van die Onderwyswet van 1892. VI Samevatting en gevo1gtrekking • 133.
1. Die skoo1opvoeding is noodsaak1ik en
onnisbaar. 133.
2. Dit is die taak van die ouers om te sorg vir die opvoeding en ondervzys van hu1
kinc1ers • 135.
3. Die skoo1opvoodinG moot Christe1ik woes. 138. 4. Die skoolopvoec1ing moot nasionaa1 wees. 140.
Bib1iografie . 143.
DIE CNDERi':Y8TOLi:3TJJIDE ll~ TRANSVAAL TOT m.:JTREEKS 1881
Inloiding.
Or.1 'n deeglike begrip van d.ie toestande op
onderwys-gebied in die ·Transvaal te verkry sal di t nodig vvees om
eers 'n aanduiding te gee van die toestande in die
Kaap-kolonie, beginnende in die tydperk van die Hollands-Oos-Indiese-Ko.mpanjie, toe Gereformeerde owerheidskole
clie erkende stelsel van skole vvas. Hierna sal aangetoon word hoe die Gereformeerde beginsel heel temal opsygeslcuif is in die dae van D~ Mist en in di~ van Lord Charles Somerse~,
toe selfs die gebruik van die Bollandse taal ~erbied is. Die verbanning vnn hul taal en die onbevredigende wyse
waarop godsdiens in die skole onderrig is, het dan ook veel bygedra tot die ontevredenheid van die Boere.
/
In die nuwe staat wat die Boere in\ die'iToorde gestig he'!;;,
is da:.:,r weer aan Hollands die ere:plek toegeken, en
gemeente-skole is gestig, wa3.r die onderwys op Gereformeerde beginsel gebaseer is.
Ons vind egter dat das.r. ged.urig 'n stryd deur die Boere
was om die onchristelike en onnasionale rigtings uit die onder1vys te vveer. Hierdio stryd het sy hoogtepunt bereik
in die tydperk van Burgers en in die tydperk 1877-1881, toe die Engelse aan die bewind was. Met die verlciesing van
Kruger as president in 1881 het die nasionale en die Christelike in die onderwys weer g~se~vier.
1.
J2l....SJ_~_yj. perk va!!.._d)._e Holland s-Oos-Indiese . Kom.:q_anj e. Ons het in hi-erdie tyd.perk t e doen met Gereformeerde staatskole. Die Gerefornoerd.o Kerk was die deur die staat
bevoorregte kerk, en daarom is die belange van die Kerk by die onderwys deur die owerheid erken. Die Kerk het die
-1-':vat on c1ie skolo golcor E.oes word, en dit moos ook ondersoek instGl na die betvJac.tr:Jl'leid en :rogsinnigheid van die
onder-Aan die cud or kant o:p\lonbaar die bem.ooiing van die o-c'Jerhcicl in vorband met die sl-;:ool hom veral op drieerloi wyse
(a) Die owerheid hct ::lie reg ver leen om slcool te
hou: niemand r.1og skoolhou sander die toG stenxn.ing van die regering nie, on by verluning van die vergunning word duidelik omskryf onder watter voorwaardes dit eegee word;
(b) Die owerheiCt het .sor.o.s aan die onderwyser 'n subsidie gegee uit die publiske Ka~; in die
rsol~.het die ouers tydens die Republiek self ....
die koste van die onderwyser gedra, en
(c) Die oworheid het toesig gehou oor al die skole deur die porsone
~at
daartoe aangestelis(l)~
Dit was veral die Dordtse Sinode van 1618-1619 wat bepasl het wat op godsdienstige gebied in die skole goleer r:10et word. Daar moes drieerlei vorr1 van katkisasie INees: in die huise deur die ouers, op die skole deur die skool-meestera en in die korke daur die predikante. Die ouers moos die kinders gewoon ~aak aan huisgodsdiens en hulle dievernaamste tokste uit die hoof laat leer. Die onderwysers noo s lic1ma to woos van die Geroforneerde Kerk en noes die
Neo.erlandse Konft-;ssie en die Kategismus ondertekon. I>Unstens tweo dao in die wook Lloos hul-le die h:inders ctie Kategismus inpre:at. 15Jat die J::e:rklil:<.; katkisasie betref, ViOrd bepaal
dat die predikante indion .moontlik d.i2 kategJ.omus self op skole sou _preek(2)"'
1). "!oltjer: 'Nat is hot_Jl:.?.c:;). __ _:~1- fl-_e_~_QP.ristelijk
£I9.! ..
L~ Scl':;;Q_£;J_ondorw.LL~?•
Die godsdiensonderwys op skool is dan ook genoer,1 kat-kisasio en het as hoofdocl gehad ou die kinders tc bring tot die bolydenis van die geloof. Die godsdiensonc1erwys het dus in hierdie skole in diens van die kerk gestaan. nSuf-ficient religious knowledge for admission to membership in the established Church was the end sought •. To this extent the majority of the European population were anxious for the education of their childrenn( 3 ).
Onder die Oos-Indiese Konpanje was die skool te veel 'n
verlengstuk van die kerk. Dit blyk uit die volgende oorweging a. Die. godsdiensonderwys op skool word genoem katkisasie en het ten doel gehad on die kinders voor te berei vir die kerklike afleeging van belydenis.
b. Eensydige nadruk word gelg op die godsdienstig-kerklike vorming van die kind. In die Kaap het die hele.
skoolopleiding ten doel gehaq on die kinders gereed te maak
· vir die kerklike belydenis van geloof.
c. Die onderwyser was die dienaar van die kerk. ·Gedurig word gestreef om die anp van die ond.erwyser te verbind met die van koster, voorleser of krankebesoeker(4).
Al was die skool nie sonder foute nie, het dit vir die volk baie beteken. Die skool het nie alleen die Voortrekkers gored van ongeletterdheid nie maar het ook van die Boerenasie 'n volk gemaak Bybelvas en godsd+enstig soos geen ander nasie nie. 1vEn daarvoor moet die Afrikaansche volk de Kerk ten eeuwigen dage danl(baar wezen. Want deze weigering van wege de Kerk om personen, die niet lezen of schrijven konden tot het lidmaatschap toe te laton, heeft de Afrikaner van
analfabetisme geredn(5} •
---~---~
3} Education cm:rimiS$iOn's Report 1863,
4). Venter: Die verband tussen kerk ~n skoo~.in Suid-Afrika, 8-9· 5). V.V'.O.O.Z~A • ...: Gedenkboek, Pro.toria, 1918.
/
Nog 'n voo:rdeel van die skole was dat cUe Calvinisme, onder' die Oos-Indiese Kom.panje :1-n kerk en sltool geleei' is, . die Vooi'ti'ekkei's bewaai' het van 'n vei'menging met die swai't bevolking van die land; en dit was die behoud van
n
blanke besknwing in Sujd._~I'ika(6).2.
Die tyd£ei'k van De ~~.
J.V:ot die kons van De Hist in die naar:1 van die Bo.taafse Republiek is lcei'k em staat geskei en het die Gereformeei'de Kei'k opgehou om die deui' die staat bevooi'I'egte kei'k te wees. In 1804 hot hy sy Kerkorde uitgova~rdig, wa2rvan ai'tikel I
soos volg lui: nAlle Kerkgenootschappen, welke tel' bevordei'ing V8n cleugd e~n goode zeden een Hoogst Wezen eorbiedigen genieten il'l deze volksplanting eene gelijke bescherming der vyettenn.
De Mist het die ke:rk en staat geskei en ook die kerk aan die staat onde:rwerp. Hy het die godsdiens en die kerk in bolang van die staat bevordar en terselfdertyd ook die skool in diens gestel van die staat. In bogenoemde Kerkorde het hy ook bepaal : vvDe openbare scholen strekkende tot onderwijzing der jeugd behooren niet tot eenig bijzonder Kerkgenootschap. Het zijn Kweekplnatsen on goede burgers voor de Staat te vormen en als zoodanig staQn dezelve onder hot onmiddelijk toezicht en bestuur van het Gouverm.entn.
De Mist het- dus die reg wat die kerlc gehad het om voor te skryf wat op gebied van godsdiens op skool geleer sou wo:rd,
.
ontneem. Die staat moes nou bepaal wat in slrole geleei' sou woi'd, en die kerk sou nie meer seggenskap oor die skool h§ nie.
De Mist het die ondervvys in die skole, wat heel temal gereformeerd was~ vervang deur
n
godsdiens wat bo geloofs-vei'deeldheid staan. Hy het bepaal dat die eerste beginsels ---~---~---6. Venter: Die ve:rband tussen kerk en ~fpJLl ~in Sqid-Airika, 11.noontlik .ooreenkonstig die beginsels .von cUe l(erkgenootskap wnartoe dio ouers van dio kind behoort(?). Hy sluit dus nie
o.lle dogno.tiese onderwys uit die skool uit nie, maar alleen die lecrstellings waarin die kerke ooreenkon, mag op die
skole geleer word.
Waar dit die doel van die Oos-Indicse Kompanjie was
om die kind lid:raaat van die kerk te laa t word, was di t De Mist se strewe om goeie burgers vir die stas.t te vorn.
Die bevolking aan die Kaap was egter heftig gekant teen die onderwysstelsel van De :Mist. nBetter no education at all from books than instruction not based on religion was the cry from. one end of the colony to the otherJ $1 .• Onder die Ordonnansie van De Mist is daar dan ook net een skool opgerig, wat nie lank bestaan .het nie ( .9 ) ..
3.
:£Ldperk van vere:q,g_elsing :. 1806-1839.
In 1806 het die Kaap oorgegaan in die hande van Engeland.
Die Goewerneur, sir John Cradock, het weer die kerk en die skool nader aan mokaar gebring deur sy vvKostor Scholenn van
1812, wat fcitlik kerksko1e was. Hy het egter ook al be.gin
met ci.ie poli tie.k vnn versngelsing, deurdat die Engelse taal nou as fondo.r.J.ent van die onderwys beskou word •
. Lord Charles Somerset, wat op 6 April 1814 Goewerneur van die Kaapkolonie geword het, het egter 'n veel drastieser beloid ingevoer.
.
In 1822 vaardig hy
n
proklo:masie uit waardeur Hollandsheeltcmal vervang sou word deur Engels. Ook in die skole en kerke is •SY beleid van angiisering toegepas, deurdat hy
(
---~---·
·7)~ Venter: Die verband tussen kerk en skool in Suid-Afrika· ;;;..;;~_;_;;~;..::.:::::.;;::;...;
____
,'
15,8). Theal: History of E';_~u,._~ Afri.ca, Vol III, 999 •
-o-Skotse onderwysors en predikante ingovoer hot. In 1820
het hy dan ook die immigrasie van 5000 Engolse setlaars hier-heen boworkstellig.
Dio beloid van Lord Charles Somerset om EngEJls op die
volk af te dwing hot egter net gonauk dat·waur hulle andersins
nie ongenee was om die Engelse ta~l to leer· nie, hulle nou
goweier het om dit te doon.
11As a r1oans of altering the language of the great body
of Europeans in the country, these measures were an utter
failure. In truth, they operated in the•contrary direction,
for hundreds of parents who otherwise would have had their children taught English now refused to do so, and the total . number of children attending school decreased considerably at
10).
the start?!.
Hiordie onderc1rukking van goclsdions on taal., van alles wat vir hulle heilig en dierbaar was, was eon van die
hoof-oorsake wat gelei hot tot.dio Groot Tre~.
4.
Onderwys op trek.
Die Boere was gedurende die Groot Trek veral op twee dingo baie gesteld, nl. hulle godsdiens en opvoeding en die
onderwys van hulle kinders. Weans die. afsydige houding. van
die r·aaps-Hollandse Kerk kon die Trekkers egter nie
n
predikant vind wat saam met hulle trek nie. Daar was wel
eerw. Erasmus Smit, wat as sendeling opgelei is en wat dour
Piet Retief op 21 Mei 1837 self georden is as predikant van
die Trekkers11 ) •
Die aantal onderwysers wat die Trek meegemaak het, was heeltemal ontoereikend vir die behoefte van die gemeenskap: daar was 7 of 8 meesters.
---10) Malherbe: Educ~ti~~-i~~outh Africa (1652-1922), 58.
J l) · Coetzee: ~erw~~in
1an geroolde onderwys was daar geduronde die TDek geen spr~ko nie, naar nogtans is die opvoeding en onderwys van die kinders nie vcrwanrloos nie. As saans laer getrek is, is die kin~ers_ byeengoroop vir die nodigo onderrig, soms dour die meester m~ar moestal dour die moeder self. Dib opvoeding
.
vnn die Afrikenerjoug tydens die Trek was kernagtig, kerngerig en kerngesondl2}.
Die opvoeding van die Trekkerkind was nie alleon
n
voorboreiding vir dio oise van die lewe hier op aarde nie raaar oak wosenlik
n
voorbereiding vir die eiso-van die lowehier-\
\namaals. Die kind is as kind van God voorberei vir die ewige
\ \
'tewe. ,Sy hole opvooding was do.ar·ap gerig om hom voor to berei
\
\
~r die aflegging van dio belydenis van die goloof. Daaron wa
~ssensi~lc deel ~an die opvooding om die kinders te leer om
Bybol te lees.
· \. Die opvoeding van die kind was dus oorwegond sedelik-gl 1,i8nstig. Nadat die A.B.C. en die ~'Trap dar Jeugd'1
de\ \ie kind behartig is., het gevolg die eintliko kern van
die\ ~ceding, naamlik die godsdiEJnstige opvoeding, die
voor-bare\ 1g vir die aflegging van die goloofsbelydenis.
\ \
Dit hot b\ ·\~n uit 'n deegiike kennis van die Bybelse geskiedenis, 'n nouk
'
Ide Kerk.
\ge onderrig in die c;eloofswaarhede van die GereformeE
~in
die godsdionstlge sang en lees van die Bybel en ander, ~sdienstige leesstof.'
EnS ·
~
geslEJ.g geh vader land .ii,
gerugsteun 6.
ot die onderwys in die tyd van die Voortrekker 11'11 '
\k van onversaagde baenbrekers wat die nuwe
I,
\skaplik, ekonomies en staatkundig sou ontgin,
-: die sedelike kro.g van n·stoer Calvinis:m.en13}.
5.
Onder\ in die boginjaro: 1838-1858.
Na. die Tro, "f3.s daar maar min geleentheid vir enige
---~
---12). Ibid., 12. \
J3). Bot: DiE.J og :.kkeling van Onderwys in Tra.nsvo.al 1836-1951
lang~urigo verstandoliko opvoocing. Dorpe en plase moos aan-gelt word, huiss noes gobou word, water noes uitgchaul word,
lunG.o noes o.angole en skoongemaak wore",. Waar noes c~io Trekker tyd vind om nog sy kind te onderrig! l:Jogtans vind ons do. t die Trekkers no.o.r altyd oor die bolnngo van hulle kin(ers gewaak het. Reeds in die twoode Voortrokkergrondwot; die van 1838, word in artikel 13 neergole: ,~e Raad (van Presentanton van het volk) zal ook een wakend oog over den Godsdionst on Scholen nooton houden en alles
a~'.nwenden
tot bovorC.orint; derzelvon14).Moostnl moes die ouers sel:f sorg vir die onc~erwys van hulle kinder s da10.r onderwyser s byna nie te bekora was nie. · Vyf dingo, nl. lees., sins, skryf, syfer en goc1sdiens, het _die grondslag van hul onderwys gevorn.
Gelulckic; is die a::.mdng van Noc1er land in c1aarc1ie tyd gevestiG op cio Trekkers, en die land hot voorsion in die drinBendste bohoeftes deur aan hulle per skip ~ aantal boeke en Bybols te stuur. In Julio 1851 het die Nederlandse skip
,,Vasco eta Gam.a1? in Delat_Soaboai aangekom met die eersto neosters
aan board, nl. H. van der Lindon, J~W. Spruyt on W. Poen.
Van c~er Linc1en is benoen tot onde.rwyser aan Mooiri vier, ,Spruyt tot onderwyser op Rustenburc, torwyl Posn in Lydenburg onderwys gegee het sander enige behoer vnn owerheidswe8.
Van G.er Linden het aan die Volksraad ~ voorstel tot
reeling van die onderwys voorgel@, en as gevolg hiervan is die eerste wetlike reglemont vir die onderwys in Transvaal dour die Volksraad goedbekeur. Artikel 5 van die RegleEenb plaas die skoal onder die toe sit~ van die Ger:wente; di t Ol:J.skryf die vakke en bepaal dat die strekking van die onderwys &;odsdionstig moot wees15). D"lo -'-- onc.erwys was .oe s aatsonderwys. " t t
In 1853 het ds. Dirk van cer Hoff in Potchefstroom
aan-
---~---14~ Ooetzee: Onderwys in. Transv~l838-1937, 16o
..
J 5) Lu3t onb urg: · Ge ski e deni:..;;;s;..._;vMa~n;;...;o::..::n:.;.;d;;;.;o:-:.:r:...YJX.~::::.s_;:;.i;.::n~d-=i~o~s~u~i;;:d:-..::-::.:1':2::-;..f:..::r;..:i~k~a:::,:n:;:;· n~sc: Republiok, 42.
gekon as predilwnt, on ook hy hot 1
11 nuwe reglonent vir die skole antwerp, wa.t ook C:eur die kerkraad aanconeen is.
Volcens hierdie reGulasies sou Qio kontrole van die onderwys en onderwysers uitsluitlik by die korkraad berus. Die
prediko.nt noes ook onder hierdie reeling onderwysers goedkeur. Ont;eluk):eiG vir dio gosonde ontwikkeling van die onderwys hat do.ar twis ontstaa.n tussen preclikant en onder'V'zysers, rn.ot die eevolg dat die skole van Van dar Linden en Spruyt in 1854 cosluit is. In 1855 was die 0nderwys in die Republiek in
n
chaotiese toestand. Pretorius hat ester ingesien waar die fout lo nl. 'n Gebrek a~m 'n vaste t;rondwet, en ctao.r is govolt;lik ceur sy toedoen 'n konsepsrondwet opgestel en dour die konrr.1issie c;oed.Gokeur. Hierin kon vir clio eerste keer voor 17Het volk
ver lanc;t den opbouw, blooi en welvaurt van Kerk en Staa·t, en uit clien hoofde voorziening in de behoeften aan Nederduitsche Horvornde Preclikanten en Schoolonderwijzers1
vl
6) •. Ons vind egter dat cia Staat hon nie eintlik net ·die
onc1erwys beDoei hot nie, or:1dot dit noc; altyd, volGens oorlewerir die saak van die ouers was or,1 in die onderwys van hulle kinders · te voor sien.
So vind ons dan aan die begin van 1859 vyf dorpe in die Transvaul, n·l. Potchefs!:room, Rustenburg, Lydenburg, Pretoria en Zoutpansberg, maar oral was die onderwystoestando baie onbevredicend on ondoeltroffend~
6.
Ondervvys onder die vvAlcem.ene Konnissie vir OnderwysVP ( 1859-1861_)_ en die ·u~ t"l[2,9_;t'_~nde Raad ( 1868-1871) •
In nrtike1 42 van die nuwG grondwet wore. daar tans vir die onc1erwys vc:m r8ceringswGe voorsiening gemaak.. Die
---~--~---~----~---· 16) V.V.O.O.Z.A .. -Gedenkhoek, 4·5 ..
·-10-onderwyssake sou C:.us voortaan uit dio beheer van die plans-like korkrac1e .in die:; va.n c:ie regering oorgao.n.
In April 1859 is die skool in die hoofstad, Potchefstxoon, weer her open onder die vorige r.1ee ste:r, H. van c1e:r Linden,
wat tans bonoen word as ... ~oewernentsonde:rwyser teen 'n vo.ste
sala:ris vnn £75 per jaar. Die .regering het 'n plaaslike
skoolkonmissie vir die PotchefS:roonse skool benoen, wat
bostaan hat uit ei~ he:re A.M. Goetz as president, ds. Van der
Hoff, die Ned. Herv. p:rodikant, staatsprosident
M.W.
PretoriusH.S.
Lo~baa:rd
on dr. B. Poortman as sekretarisl7). Hieruitblyk dat die skoolonderwys in do.ardie jo.ro opgevat is as 'n
gowie:;tige geneensko.p.staak: selfs di·e Staatspresident hot
sitting geneem op die skoolkommissie.
'
Die Potchefst:roonso skoolkonmissic hot opdrac:':; c.;ekry on
dadelik 'n reglenont vir coewormentsonderwysers op te stel
wat hulle oak op 19 April 1859 incelewer hot. Die 1vReglement9
bosto.o.n uit 'n de:rtigtal a:rtikels, W3arin allorlei sake
aan-gaande die onderwys op skolo ceroel word soos die salarisse
van onde:rwysers, skool;olde, skoolbehoeftes, die inhoud en metoda van onderwys, die versorging van die skool en meubeis,
skoolure, vakansies, oksamens, die regte en pligto van die akoolkor.rr,1issies, die verhouding van die ouers tot die skool, die aanstelline van ondorr1::.,esters, die kerklike lic1maatskap
van die goewer~ontsonderwysor, die toelating en uitneming
van die kinde:rs op skool,
Die inhoud van C',ie onderwys slui t in lees, skryf, :rekene, · getal en vo:r:mleer, tanlkunde, aardrykskunde, vaderlandse en
1algemeno ge skiedenis, Bybelse ge skiec1enis, die sing van die
psalms en gesange in ceb.ruik by die Ned. Geref. K~rk - wat
'
i!toe die staatskerk was - en sangkuns. Ook het die Reglement
pepaal dat alle goewerT:J.entsonc:erw(sers lidmate van die
I
Ned. Herv. Kerk noet wees.
Op 5 Mei is voleens 'n besluit van die Volksraad ook
die aanstelling-van
n
Komraissie van Onderwys vir dieZuid-Afrikaanse Republiek goedgekeur. Lede van die Korrmissie was
die twee Ned •. Herv. predikante, D. van der Hoff en P.A.C. van
H~ynigen, die Ned.' Herv.· onderwyser van Potchefstroo:m., H. van.
'
.
der Linden, en die Ned. Herv. staatspr okureul', · Proe s. Die
Kom.nissie hot toe goword v~ie Algeraene Ko:mmissie van Onderwys?v
in Transvaal en het toesig gehad oor die onder~JS van die he1e
Republiek.
Op 10 Februarie 1859 is die Gerefornoerde Kerk op
Ruston-burg herstig. Die Genforneerde Kerk wou van die begin af
n
eie Goreforneerde .skool gchad het. Op die goewermentskole
was daar ceon kans vir Gereformoerde onderwy~ers en onderwys
nic, aangesien a1 die c)p.derwysors verplig was om lid te wees
van die Ned. Herv. Kerk. Die beeinselbesware von die
Gereforneerde manne was so aktueel dat hullED. hul kinders nie
I
op die Ned .• Herv. owerheidskole wou of kon plaas nie. Die
enieste uitweg was dus private Gereformeerde skole onder leiding en toesig van die enigste georganiseerde liggaam die
Geroformeerc1e Boere, nl. c-:.io Kork of Gomeente 18). So
n
skoo1was daar op Rustenburg onder leiding van ds. D. Postma.
Eers in 1866, .r:1et G.ie nuwe regulasies ~ is die .k1ousu1e
in sake die lic~::-1aatskap van die Ned. Herv. · Kerk vir
goewermentsonderwysers opgehef en vorvang-deur die eis dat
hulls lode van
n
Protustantse kork noet wees 1~. Ook wordkra,:tens die ontwerpwGt viat op 24 Maart 1866 dour die
Volks-raad goedgekeur is, Engels Vil' die eorste keer.in die
onderwysgeskiedenis van die Republiek am_:;te1ik in die sko1e
ingevoer. Eon van die funksies van die A1gemene Konwissie
---~---~---l8).
Coetzee: Die Gereformeerde beginso1 en die onderwys inT~ansvaa1 1859-1937, 16.
-12,.;,
was· ook, volgens die Reglement·, wat sy werksaainhede om-skrywe, ora te s org da t Engels naas Hollands onderwys moes word en om toe te sien dat by die aanstelling van onderwysers :iiegene wat 'n kennis van Engels het ,. beslis die voorkeur kry2<
I
Die lidmate van die Gereforneerde Kerk was egter nie
..
tevrede nie. So vind ons dan. da t na die Algenene Sin·odale Kerkvergadering ·v~n 1869, gehou op Potchefs.trootl, die skool-vraagstuk .deur die Gereformeerde Kerk opn
fleer algemene, stelselnatige wyse aangepak is2l)o Die afgevaardigdes van twee geneentes het voorgestel dat die onder1~s van die jeug in die ger.1een te s meer ond·er die. opsig .van die Kerk moes. kom., wat ook deur die Sinode baie wens.lik geag is.Die Onderwyswet van 1866 het nie baie bevrediging ge-gee nie, soctat die Algenene Skoolkorrrr:.1issie reeds in 1867
n
gewysigde konsep voorge1e het. Intussen het ds~ D. van der Hoff bedank. Daarop het die Staats.presiderit aan die hand ge-gee die aanstel1ing vann
Superintendent van. Onderwys. Dit is. egter van die hand gewys, en die onderwys. is toevertrou aan die Uitvoerende Raad self• Die Uitvoerende Raad ~as egter weens sy veelvuldige werksaa.J;nhede nie in staat .om aan die saak van die onderwys. volle reg te 1aat wedervaar nie, en die goeie.
beheer en toesig van die onderwys .in die Republiek het verswak en later.feitlik verdwyn.· Nie alleen op onderwysgebied ·het sake agterui tgegaan nie maar ook op po1itieke gebied. Staatspresident
M.W.
Pretorius het as gevo1g van die moei1ikhede in Maart 1871 syill!~ neergele en is in Julie 1872 opgevolg deur die nuwe president, ds. T.F. Burgers.
7.
Onderwys onder Burgerfl.
BeskA.wing en verligting was. die doel en i:nhnud van
---~---20; • Easson: Die voertaslvraagstuk in die Transvaalse s.koo1we~
,,
_
_
_
---··---
---
.. ---~~;..;;:;;.::;.;;::,;:::.:..:.;:~17. 21,. Synodale Handelingen 1869, _art. _,l!6.
Burgers se onderwysbeskouing en dit kan alleen bereik word
deur verstanc1elike OJ:?.twikkeling. Hierdie lewensbeskouing
van sy leermeester, prof. Opzoor.1er ,. het hy dan o,ok gehuldig in 'n gemeenskap wa t nog nie ryp was vir die ver ligte idees nie. Skole moet gebou word sodat nisdaad kan verninder, want die
oorsaak van die kwaad le in die onkunde2 2J. · Die enigste
teewig teen geestelike agteruitgang was ons intellektuele ontwikkeling en nie / soos die r:1ense in die Zuid-Afrikaanse Republiek geglo het nie, geestelike ontwikkeling geput uit
die Bybel en by 11nceders knie geleervv.
Die onderwys was ten tyde van die President se
a:mps-.aanvaarding inn slegte toestand. Hy het reeds ineantwoo~d
op die relcwisisies om hom verkiesbaar te stel· gewys op die
noodsa8klikheid om ernstige aandag aan die. onderwys te skenk.
Met die sitting van die Volksraad in Februarie 1873.
het die President nog nie uitvoering gegee aan die opdrag
van die Uitvoerende Raad nie, nl. om
n
skema vir die onderwysop te .stel wat op 13 Julie 1872 aan hom opgedra is. Ook met
die volgende sitting, Mei 1873, kon pres. Burgers nog geen
skema voorle nie. Eers op 4 Februarie 1874 kon Burgers ·
ui toind.elik sy konseponderwyswet voor le·, · en di t is gepubliseer
in die staatskoerant van 4 November 1874 as Wet I:·To. 4 van
.187423 ).
Twee jaar en vier maande het verstryk voordat daar enigsins weer nuwe lewe in die onderwys geblae:<s is. Was dit die geldelike toestand, die min belangstelling van die kant van die burgers of die laksheid van die President wat die kosbare tyd verlore laat gaan het?
Die klem van sy hele onderwyswet val weer op die
onkunde en onbeskaafdheid van d.ie bevolking vv• •••• dat de
---~---22;. Engelbrecht: Thoma~Fr~ncois Burgers, 132.
14.
Biddelen en ·kennis en beschaving binnen het bereik brengt van elke huisgezinu24
!.
Die onderwyswet is deur die Volksraad aangeneen in weerwil van die volk se teenkanting teen die President se vrysinnige idees. In die inleiding van die wet word bepaal: "dat die inrigting van het openbaar onderwijs, met eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen door de wet worde geregeld• gelyk dezelve van staatswege geldelijke ondersteuning vindtn, en verder: Geen godedienst-onderwijs wordt in de school-uren gegeven; echter zullen de schoolloc.alen bui ten de
schooluren m.et goedvinden der schoolcomm.issien, daartoe be- '. schikbaar zyn voor Godsienste-leeraars of onderwijzers,
zullen verder in iedere school in den Bijbel gelezen en in de
Bijbel-g~schiedenis
onderwezen worden"251Die Burgers-wet be_staan ui t 'n ,Inleidingn, soos reeds hierbo aangedui, en 141 artikels, verdeel onder ? hoofde. Die onderwys sal beheer word deur die volgende:- Aan die hoof staan 'n superintendent, wat verantwoordelik sal wees aan ~ie Volksraad en die Uitvoerende Raad, aan wie hy
rapporte noet voorle oor die onderwys. Hy moet skole minstens een keer per jaar besoek en besluit oor ges~ille tussen
onderwysers en skoolkommissies.
DaD.r sal skoolkommissies wees, gekies deur die burgers van
n
wyk of dorp,, met die veldkornet of die landdros as die ex officio~voorsitter vir wyk- en distrikskolerespektiewelik,.' Deur die skoolko.r:rJLlissios word: a. onder-wysers aangestel of afgedank., met die goedkeuring van die Superintendent ('n diploma van bevoegdheid word vereis);
b. skole opgerig, c. gesorg vir Lwubels in die skool, d. die eksamens bepaa~ en pryse uitgereik asook belangstelling
---~---f,4). Engelbrecht: Thomas Francois Burgers, 136.
gewek in die algenene aktiwiteite van die skoal; e. gelde ingesanol, die toekenninc van die rogoring ontvang en die onderwysors betaa.:j. en e. elke naG.nd 'n rapport ·van die skoal aan die ?uperintendent gestuur.
Die ondorwys word onderskei in lo.er en hoer onc1erwJrs; laer onderwys weer in gewone en neer uitgebreide onderwys. Die skole word onc1erske i in drie klasse: wykslwle, in elke veldkornetskap een; distrikskole, in elke hoofplek van
n
c1istrik een; gir:masi8; oors eon in Pretoria, dan een in ?otchefstroom en later in' and or stede en dorpe26).Die ~et kon egter nie d~delik in.wBrking tree nie as govolg V811 die hongende benot:Jming van 'n superintendent, die gebrek aan gebvalifiseerdo onderwysers en die voorsiening van die nodige staatsgelde vir die onc1erwys.
iO
Eers in 1876 is di t 'D. working gestel, en op 16
Februarie 1876 het die eorsto superinte.ndent sy amp annvaar.
i
Opdrag is gegoe om skoolkomnissies sean te stol, en die eerste distrikskool kon oars op 1 Mei 1867 ddur die
i3uperintendont geopen word. Godurende die jo.ar is slogs 18 plaaslike skoclko.mnissies saamgestel, maar dit·was nie juis ' 'n sulcse s nie, onda t c1 it moe ilik gegaan he t or:1 die r egte
.
persona daarin te betrek27).
Die Burgers-wet het nie veel waardering on steun van die ·volk ontvang nieo Die oorsake kan ons soos volg opsom: Die President met sy liberals denkbeolde was reeds voor sy
ampsaanva~'lrding die skyf van die meeste orto(lOl.r1=1A h urgers in die Zuid-..":.frikaanse Republiek. Heeds as predikant van Hanover is hy dour sy nedeprodikante aangeval cn.beveg
.
...
Vanwee hierdie liberale opvattfnge van hom. :Saie hot ay gernponeer deur sy wels.Prekendheid, muar daarin hot hulls
________ _.. - - - : - - - . ~-r·· . --~--- -•
26). Malherbe: Edtl_<?_q:ttion in S.outh _4_fr_;h_q_c-~.J)-65il:-:-192&
242-245.
ook cesien die weroldlike eiewao.rdegevoel wo.t hy saamgebring het van die buitelo.nc1 wanJ? die liberalistiese lov.rens- en wereldbeskouing hoogty gevier he~: Sy lewendige belang-stelling in die onderwys was gekonsen treer om 99V8r lic;ting en Voorui tgang99 wat die sla,;sprouk van die liberale was28} ~
Artikel 26 was duidelik teen die gees van die volk: geen godsdiensonderwys, of altans nie soos hulle.dit wou .• gehaC. het nie, nl. katkisasiG in die skool soos hulle di t by
die huis geleer hot toe do.ar geen toereikende skoolgolcentheid was nie. Hierdie artikel het die !olk gefnterpretoer as ~
verbod om in die skool godsdiensonderrig te mo.g gee, on het bep·aald veroorsaak dat die volk tot die gevolgtrekking geraak hot dat Burgers se goc1sc1ienstige gevoolons nie strook net d.io wat hulle huldig nie. Die wysigings wat deur ~ ko.or;lissie · aanboveel word, work egter dadelik ~aL~orend in op die genoed van die volk , en die .o.rtikel is verarider tot die oorspronk-like plus nzullon verdor in iedere school in den bybel worden. gelezen en in die bybelgeschiodenis onderwezen wordenn-29j.
Die betekenis is dus nou ao.n die artikel geheg dnt dognatiese
ond~rwys geregvercl.ig was.
Ook artikel 41, wat die bvalifikasies van die onder-wyser vasstel,. vra nio lidnaatskap VB:n 'n kork nio, en artikol
74 eis dit ook nie vir die Superintendent nie - dus 'n absoluut neutrale houding van onderwysers: soos die President was,. so was ook sy werknemers. Ook hier is egter die byvooging ge-maak: lidmaat va~ ~ Protostantse kerk. Artikel 51 lui:
r~ie onderwyzers of -essen zullen zich onthou&en van iots to doen of te laten dat strydig is net de eerbiud vcrschuldigd aan die godsdienstige. begrippen van ande~sC.enkonden, van het geven. van onderwys in de Godsdienst godurenc1e. schooluren
---
~----..,.---
--
-·----28). Engelbrecht: ~oma~r~~is Burgers, 35.
29/. Lugter~urg: Geskiedenis van die ondervvys in die
-•
en zich zelfs buiten de schooluren niet node iLlnton, tonzy op uitdrukkelyk versoek van die ouders of voogdon der
• S.trengo onsyc1ighe id. noe t d us gohc:mdhaaf word, en di t terwyl die Nee~ Hervo Kerk nog dit: staatskerk was on c1ie neeste lidnato in die Ropublick c;ohac~ het.
Die verligte11 anptenare vanuit Zollanc~, wat Bur(Sers
se opvattings toegedaan was:
vr.
J. van Gorkon, Superintendent, dr.· E.J.P. Jorissen, hoof van die Gimnasium, en Roorda Smit, was beslis hien
aanboveling vir sy ondorwys nie; trouens, deur hulle toedoen is daar nog moor agterdog cesaai teen alles wat hy aangedurf hot. ··Die Wet van 18'74 was dus nooit volledig in.werking nie. Die tee stand teen die godsdion.sonc~erwys ctr:.~o.rva·n.. ~ teen die invoering van Engels·as ~ taal op skool, die onbovoe6dhoid · van die skoolkor.missies, d ic onbekvmm~1l1oid van em verkeerde
vertolking van die Wet dour ctie Superintonc~entbsook di·e ver-waarlosing van die laer en mic~cl.elbare onc:.orwvs, wa t die be-hoefte van die tyc:. en c1io volk was, hct c1io o:1cJ.o::>::wys 'n hole aantal jare vertraag31)o Dit is ook goon wonder nie dat ons in hierdie tyd sian dEJ.t huisonderwys neer in swang was as tevore32).
Die Onderwyswet van 18'74 was 'n jc,ar in i'.'Gl'king toe die Transvaal dour Shepst one vir Engelcmc1 e;eannekseer is.
8.
Onderwys onder die ~~gelse: 18'7'7-1881.
MElt die oornane van Transvaal deur die E:c.aelse op 12
April 18'7'7 het alles skynbaar rustig verloop. Alle anptenare en burgers is gelas o~ hulle stil'te .godra, want; enige
teenstand sal .moontlik
a
ie se.nding na Engels.::1d laa t misluk33J.
Van Gorkam het ook in sy amp gebly, en die Ond.erwyswet---·---
. .::0)" Lugte:'lburg: Q§2~i~9:.§:g:b_s_y§:!}_Q.m:1~r!~2-i:n_g!.? S~A:)3:.:_ 95-96.
3.1). Coetzee: Onderwys in Transvaal 1838-19!::'7, . 41.
Z2). Lugtenburg: Geskiedenis van _onderY!J.::S ·in die S.A.R. 115.
18.
No. 4 vnn 1874 het nie juis ninCer opposisie gokry vanwee
.
die verandoring van rogering nie. Shepstone hot gevoel dat die onderwys
n
baie belangrike faktor kan woes in die beroiking van ~Y doel. Die indruk wat hy c;ekry hot dat die..
volk baie genee was OLl ann Engels voorkeur te L:oe in die
onderwys, hot, soos dit altans uit sy handelwyse blyk, hom nie j uis genoop ou die Enf~else taal sander verwyl ao.n die volk op te dring nie.
Kort na ~ie anneksasio is aan Van Gorkon opdrag gegee on 'n versla·g op te stel ool' die onderwystoestande vc.n die lo.nd. Hierdio verslag was bepaald nie soos Shopstone dit vorlang het nie ,. en Shopstone hot fei tlik· 'n nosie van wan-troue in Van Gorkon gestel dour die aanstelling van J". Vacy Lyle, sy eie huisdokter, nto enquire into tho present
conditions of education in the Transvaal territory, the laws reeulating it, and the adoptibility of those laws to tho wants of.the people, and the circunstances of tho countryn.
Bedank hot_ Vo.n Gorkor:l op hierdie stadium nog nie, on ontslaan kon hy ook nie word nie, want hy is lac,t kom onder kontrak vir 7 j aar, on sy diens is deur die ·Engelse bestuur oorgeneem.
Lyle het gegewens ine;ese.nel van predikante, skool-kor.missies, onc1erwysers en private persone, en reeds in Novenber 1878 kon liy ver'slag lower. Op 7 J"anuarie 1879
is dit in die Transvaalso Goewernentskoerant gepubliseer en dit bied as
n
uitstekende insig in onderwyssake en bevat baio interessante aanbevelings.Die verslag bostaan uit 123 artikels. Dit gee ~ kort oorsie; van die Transvaalse onderwysvvetgewing on bospreek veral die toestande gedurende die tyd van Burgers 34J.
In hoofsaak word gewys op die hoe onderwysuitgawes, en dan word gegee die hoofinhoud van Burgers se onderwyswet en
dionstige oise van die volk nie. Daar word 'vorwys 112.. die wyc1 vorsproide begesrte na gooio EnGGlse onc~erwys en diG teonkanting teen (iie vrysinnieo Hollandso onderwysers deur Burgers in[evoero
Met die wysiging wat hy nodig ug, wys hy voral op die godsdienstige grondbe~insol van die onderwys in Transvaal on goe hy ann die hand Cl.at eon uur van die vyfuurskoolctag
afgesonder noet word vir eoc1sc1ienonderwys ins lui tendo die bGstudering van die Heilige Skrif.
Die noocl.sanlclikste in( die Transvaal is lnor onc'.erwys. Hy beklentoon dus drio belangrike gronc1beginsels: godsdiensonderwys, ekonomie en lo.er onderwys. Daur ;;1oet ~o.erskolo gestig word voral in die distrikte wa0r die
be-,
hoefte die grootste is, ·en al die and.er skole, wo.t aan
sekere vereistes noot voldoen, noet subsidio kryo Die Qiens van ronc_ trekkenc1e onderwysers noet gebruik word; en hl,l.lle
35) :moet a·:.ngenoedig ~mrd on hulle kennis en rwtodes te verbeter
In artikels 87-119 skots Lyle die vol$ende stelsel vru1 onc1erwys:
a. Die. go.ngbare onderwysstelsel sal die onderstound"e skool woes, en.die regerine sal dan sy eie skool oprig as dit werklik noodso.s.klik blyk to wees.
b. In Pretoria en Potchef?troom moot aan die bestaande skole eers ~ laer afdoling gestig word, sodat die kinders eers diE laer afdeling noet deurloop of, as hulls van elders kor.1, eers 'n toelatingseksamen s kryf, tot die hoerafdeling. Ook moet ·skoolkoshuise vir buitokinders by die skole opgerig word.
c. Talentvolle ·kinders tloet V9n goew~rnentswee onder-steuning ontvango
d. van plaaslike talent noet soveel moontlik gebruik
genaak vwrd vir kwekelinge, en a_ie skole te Pretoria en Potchefstroor1 r:wot :::edeel telik ontwikkel in
35)~-c.;~t;~~~-Q~~~~;~~=i~=~~;~SY;;;=i~l~;i2~7:-43~---20.
skole vir onct,orwysers.
e •. Subsidio en sale.:rlsso sal nie lane;or betaal.word nio, ua.Br die toelae sal volgens'rGsultate·woes.
f. Da:Jr noet 'n vssto sta~d~w.rc1 woes vir 'n .vereelykenc1e inspeksie en eenvornisheid van tanlbovke.
g. Sltoolinspekteurs is wenslik, naar .die prec':.ikante kan voorlopig hulp verleen.
h. Die skoolkonnissios .moet bly voortbestaan en rwet die voertaal in die onderrig bepaal.
i. Die Bybel noet onderwys word36J.
Met die aanstelling van Van Gorkom in 1876 was· danr 8 sko1e wat stao.tsteun ontvang het, nl. een i:p. Pretoria net 20, een in Heidelberg net 30, een in LyCenburg 111et 15. en een in Zeerust net 5 of 6 1eerlinge, in En:--~e1se ... > skole. Hollandse sko1e het bostaan te Pretoria not 10, te Lydenburg net 25,. Potchefstrornn net 15 leerlinge. Op Rustenburg was daar
n
Hollands-Engelse skool net 30 leerlinge. Die totale aanta1 leerlinge op skool was toe 15137).In die GoewermentskennisgeY'ling No. 22 van 1879 is Lyle se verslag goedgekeur, on toolae is bepaa1 op 5/- per kind vir laor onC.erwys on 'n spesiale toelae vir ldnders bo st. 3 en 4. Dnar is ook·bepaal do.t skole nie noodwendig onder beheer van die skoolkonJ.:issie s · ge plaas word nie naar in ninc1ere of neerc1ere nate in die :tiande van die ouers, wat
n
verdere afwyking van die staatskole was.In April 1879 was c.aar onc1er die nuwe regul~1sie
9 skole net 393 leerli.nge 38 ). Die goewernentskole het ook nog 'n bet.reklilt· eoeie inskrywingstal gehad. Van 9 sko1e
.
-met 306 leer-1inge in .~.~ ... pri1 18.77 het hulle gestyg tot 11 net
---3 ·6_} Lul'iiltenburg .· rs Geskiec1enis va:q __ _d:lf?_QnC!_~r~_? __ in_ CL:l~S.A
•.
Repub1ie~6-1900. 122-120.3 ?.} Coetzee: .QEj.Gl'WYS iJ:?. Transvaal, . 42.
- Vers1ag van Lyle, artike1s 11 en 116.
445 leerlinge in April 1879. Die onkosto per h~of vir die
goewernentskole wus £7~3~9. toenoor £3 vir die onC.erstounde
skole~ Daar was op die tydstip 838 kinders onder die
Departenent van Onderwys, en nan genl~ Piet Joubert is deur
sir Garnet Wolseley belowe dat noc~ ncer skole opgerig sou worc1
vir die opleiding van die
lanc~skinders
tot anptenare39).Na die dood van Lyle is ds. H~S. Bosman aangestel as
:} · d t D' · · t ' P t 0 • n
waarnenenae Super1nten en • 1e 1nr1g 1ng "-rospec oorunary
vir jong danes was onder sy sorg en in Potchefstroon
n
nLadies' Seninary" onder ds. J.P. Mooste. Die Engelse het ctus van hiorctie twee here ten valle gebruik ge.r:nak in die onderwys, daar ds. Jooste as adjunk-inspekteur aangostel is.
n
Nuwe onderwyswet van scs artikels deur Bosman verskyn in ,di(.
Goewerr,1entskoerant op 20 April 1880, en c.it word c1e.ur die
Administrateur goedgekeur. or), 4 Junie 1880. Daar noet deur die
regering voorsiening gemaa~ word vir goeie skoolgeboue en
onderwyserswontngs asook vir hoer salarisse 'vir onderwysexs.
Vir §esubsidieerde skole word 'n. vasto .r:J.inimun tarief van 3/•
per kind per maand ·vaseestel. Die ouer.s is direk of indirek · verantwoordelik gestel vir die onderwys, vir die aanstel.ling van onderwysers en bepaling van die voertnal.
Van hierdie onderwysreeJing van Bosman het ookniks
tereggekon nie,. behalwe in die dorpe, VJ'aar d.i t algeneen
aanvaar is vanwee die Engelse smaak daaraan verbonde. Goewermentskole in Middelburg, Pretoria en Heidelberg het
gesluit, en ander het 'n sukkelbestaan gevoer. Die een in
Potohefstroom het egter as gevolg van cUe Louis Van der
Hoff-kombinasie gebloei~
Op die platteland was daar 'n codurige verskuiwing as
gevolg van die verlange_na vryheid om verr;aderings byte woon.
Die godsdienstige gees ~n nasion~liteit wat in die skoal
---~---~---~---~---124 •.
22.
tuis·hoort on aangowakker noet bly, was in die bestnande skolo afwesig, vront die werklike bevolking het hu11e nie net qaardie sko1e vorenig nio on hu11e eie huisopvoeding wao.rgoneen.
Op 13 Desenber 1880 is die Repub1iek opnuut geprok1&Jeer, en op 22 Maart 1881, na ·c1ie slag van Majuba, ·is die vrede
onderteken on eindig ook die stryd teen die onchristelike
en onnaSiona1e rie;tins in die onc1erwys in die Zuicl~-Afrikaanse
Republiek.
---oOo---DIE GRONDGEDf.\.GTES V .f\~:}:E DIUE.MANSKAP, VERAL VAN
KOIV'ffif.[l-\NDANT h.nUGER IN VERB.A.ND ltiET DIE HERSTEL V.AJ.\f
. .
· -
~--DIE OU CHRISTELIR-NASIONALE ONDERVITS.
1.
Die _p.eer sende beo:insel in 1881.
Op 12 April 1877 is Transvaal deur Shopstone goannekseer.
Shepstone noes baie diplo.raatios e11 taktvol optree, ondat hy nie die Britse leernag gehad het on tot gohoorsuanheid aan
sy bevele te dwine; nie. Die Hollandse taal noes dus naas
.. . . - 1)
-Engels as offisielo taal erken bly. In 'n proklanasie deur
Shepstone uitgevaardie;, worc1 die posisie van Hollands soos
vole; onskrywe: n• •••• arrang·enents will be .nade by which the
Dutch language will practically be as nuch the official language as the Englishn2}.
Shepstone se opvolger, Lanyon, wat nie so taktvol en geslepe was nie en ws,t die Bo6re net minagting bejeen het., het hom egter nie e;esteur aan die proklar.1asie van Shepstone
nie en nappointed officials who refused to speaJs:· Dutc.h1~3).
Stathan toon aan dat ??during the annexation period ·in the .
Transvaal the Dutch language was absolutely ignored by officials except when they were desirous of prosecuting a D?tch
news-paper for seditionn4).
Die beleid van die tussenregering was net soos op ander
gebiede, ook ten opsigte_ van onderwys en opvoeding, ~ groot
nislukking. Die vernaanste kenmerk van die ~ngelse
tussen-reger ine; was dat c1aar hoe gena and geen vas'te r iglyne in sy besluite gehandhaaf is nie 5 ).
---1). Bass on: Dt~_:_:taaJ._'!_raagstuk in. die Tr ... ansvaal~ skoolwes~, 24 .•
~
2)o Leyds: Die Eerste Anneksasie, 268.
3}o Farrelly: Th~S~ttlef:~EJ. after th~ War in South Af~~Q, 144,
4}. Stathar1: R_a~-~ ~].' and his Times, 250o
5). Ploeger: Christeli~_g~siona?l onder~~--in Suid-Afrika, 79.
-23-
-24-Terwyl wet No. 8 va.n 1874 voorlopic; noe; e;ehandnaaf is,
het verskillende privaD.tskole. wat aan selcere voorwaarc:es
voldoen het, stao.tsoncl..ersteuninc ontvane;. In hiordie pericde
het di. Bosrmn en Jooste nog yweric voortg.egaan on hul invloecl by die outoriteite to cebruik on hul
Engolsnodiun-skole te bevorder6). ·Hierdie Engelse of Encels-georienteeroo
.
?kole is e;oed onC::.ersteun, terwyl die Staatse;imnasiun reeds in 1877 noes sluit7l .
. As 'n nens sien hoe dio Enc;olse taal self s nog voor die
annoksasie J.n die onderwyswereld wortel c;e~kiet. het, vra
jy jou af watter afnetings die ane;liseringsprdses sou
aan-e;eneen het as daar nie 'n Vryheic1soorlog na die anneksasie
plaasgeving het wat die Transvaler op nasionale gebied helder wakker geskud het nie.
Agtereenvolgens het Gie verskillenc1e superinten~ente die
onderwysbelange onder hulle sore; e,ehad, nl. W .J. van Gorkotl
(1877-79), dr. Jo Vacy Lyle (1879) on ds. H.S. Bosnan ( 1880-1881). Hierdie gedurie;e veranc1erings het clan· ook e;eensins die e;roei van die onderwys bevorder nie.
Dr. Vacy Lyle, wat Van Gorkon as superintendant vervang
hot, was 'n persoon net voel gesonde opvattings oor
onderwys-aangeleenthec1e. Die g esonc:e opvoedkundige bec;insel van
•
moeclertaalonc.erwys hot by p.on neer f;ewie godra as C.ie belange van die Britse Ryk; die verengelsing van die Afrikanerkind. Wat Lyle veral getref het, was die algenene sterk begeerte
.
.onC.er die bevolking or.1 hulle onderwys c:Gur ::1ediun van Engels
te ontvang. In sy ra,,ort oor die ondorwystoestande in
Transvaal s@ hy n••oohet argunent daarvan tengunste 't
welk ik over en weder hoorde gobruik is., "Onze kincJ.eren leeren te huis Hollands wij wenschen ze op school het
---:---
"~··~~---·----6). Easson: Die voer~~al ~~aag~lg~_in die ~ansvaalse
skoolwese, 24.
Enr;elsch te d oon leeren?'8 ). vacy Lyle sien ook in dat die stelsel neer aanpas by Ciie nense.en dat hulle godsdienssin geken noot word,
n
prinsipe wat Burgers en Van Gorkon nie kon rasksien nie 9 ).Dr. Vacy Lyle is egter in 1879 oor lec1e en is opgevolg deux ds.
H.S.
Bosnan. Die enigste tasbare resultaat van diedriejarice gesukke1 was die Wet van 1880, wat uit s1egs ses artikels bostaan heto Terwyl die onder~~swet van president Burgers f~ostrewe hot na (ie opbou van 'n nasiona1e
onderwys-ste1sel, het die Enge1se regeerders juis die teenoorgestelde beoogl0 ). In die reculasies van 1880 is daar geen spoor te vincf wat aancui d.at daar sou cesorg word vir 'n waarlik
'
nasiona1e opvoeding nieo
Uit die kwaaC. word egter sons goed gebore. . Die anneksasie.-,
politiek het nie slogs
n
herbore volksbesef en saariliorigheids-cevoel c~kweek nie naar die Transva1ers na hul eie laatteruc!:eeer. Hul· moec~ertaal het weer vir hulle c1ierbaar geword. Die veranc:.erine; wat plaas"gevind het, blyk duiC.elik uit die
ceskiedenis van die nProspoct seninary?? van ds. Bosman.. Die kerk het geweier on c:ie Ence1snediur:1skool 1anger toe te
l.aat, hot dit laat vervang c1eur HollandsDec1iun en die naam veranCer na Ebenaezer11)o
Di t dan was c1ie· toestande in Augustus 1881 toe die land weer 'n vrye Boere-Republ;iek geword het. Tydens die
anneksasieperiode het dit vir die Enge1se taal alles voor die wind gegaan. Dit het a1le sfere van die Transvaalse sar:lGlewing C.e urC.r ing, en oer s de ur 'n Vryheidsoor log is die trae nasionale senti'I:J.ent so opgewek dat die volk gaan opeis en hoD e:aan toeeien wat sy eie was 12 ).
---·---8). J. V. Lyle: nVer.slag a over den Toe stand van het Onderwijs
-·--·
. . . _ill. de Transvaal99 in Goewcrraent Courant, No.
97, 21/1/79. '
. 9). Luc;tenburg: G~sk. V,Q£ __ g_p.c.erw. in die S.A.Ro, 121,
10). Ploeger: Christe.J-ik n._~~~2Il~a.J-_"_onc~er.J.!LS in Suid-Afrika, 80. 11) ~ Luetenburg: · G~~~t~?.~~-J:?.iS _van Qp._c;_erwys in die S.A.R., 139. 12) ~ Easson: Qic_"!_q_ertagly_!~;§_tuk in die Transvaalse skoolwese,
-26-Dio onderwystoestnn~e het bnie versleg en was on-christelilc en onnnsionaal, naar die Boere was ryp vir die
voranc1erines wat int:;etree hot r.1et c"'.ie lwns van die Drienanskap.
In die j are van sno.r t en kor.rr.wr is die eGnhoid.sgevoel ·
onC.er die burgers versterk. Hulie het besef dat hulle burgers van een land en lede van een groot fnnilie is 13 ).
In dia kritieke da~ van 1877 en daarna was ·daar rasegte
Engelse in Transvaal wat ;nie c1ie feit verbloen het dat hulle die anneksasie verwelkon nie. Verder was daar ook die persona wat cef.Slo het dat verset teen Encelnnd nutteloos sou wees.
HierGie groep was
n
groat aantal verengelste Afrikaners uitNatal en die Kaapkoloniel4}, wat dit as hul plic beskou hot on
'die Encelse politiek in verband net 'die anneksasie te hevorc1ei5)
In teenstellinc Inet hierc~ie gr9ep was daar 1
L hanci.jievol
NeC.erlo.nC.ers, soos C.r. E.J.P. Jorrisen, wat die Transvalers .net ro.ac1. en daa<J bycestaan het, en van wie generaal Colley in
sy r~pport getuig het dat hulle "the class oost antagonistic
to the English rule?7 wasl6).
Buite die Re~ubliek was dit veral ds. S.J. du Toit en sy
aanhangers wat die saak van die Transvalers bepleit het. Vir
hulle was die anneksasie en die lydelik~ verset van die Boere
n
besielende voorbeeld. Hulle het in die houcing van dieTransvalers gesien wat 'n georganiseerde bt-v·ieging teen Engeland
'kan prE:steerl7) -·
.
Vix die Txansvalers was c1ie bewyse van siiJpGtie van groot
betekenis. Dit het hullo posisie teenoor die Brit versterk en het baie daaxtoe bygedxa ora die Eexste Vxyheidsoorlog tot 'n spoedise einde te bringl8).
---13). Jorissen:. 14). Ploeeer:
!r§~~vaalsche Herinneringen, 22.
OnSLE:3J'W_. ___ e_l1.~onC,;.~.£!!.:ZSbeleid in die S.A.R. onder
~~_s_._ J ·- Cl:!J. Toit en dr. N. Mans vel t; 1.
15f .• Jorissen: a.w.,
?.
16}. Engelbrecht: !h:;J_g_t:-_~_._F.r_ancois Buxgers, 226.
1?). Ploeger: a.w., 1.
2,
Die Drienanskap en S.Jo du Toit.
Die Drienanskap het bestaan uit: S.J.P. Kruger,
Vise-Presic1ent, P.J. Joubert, Km:n~mndant-Generaal, en gewese
President, M.W. Pretorius. Aan hulle is in 1879 die
uit-voe'renc1e gesag van die lane".. deur die Volksraac1 opgedra, en
hulle het in die hoedanipheid bly fungeer·tot 1883, toe 'n
_president en 'n nuwe uitvoerenc~e gesng deur .c1ie verkiesinr;
daar-gestel is,.
Een van die eerste take van die Drienanska_p was on te soek
na ~ geskikte superintendent van onderwys. Die
onderwystoe-stande was voor hulle kons baie swak en heeltenal uit voeling
met die behoeftes van c~ie volk.
Die Drienanskap het besef dat.die Transvaalse volk
eereformeerd is en dat die skoal dus ook
Christelik-geref~r1-:J.eerc1 noet wees. Die Bybel het die ere·plek in die huis
ingonoen en noes dit dus oak in die skoal innee~. Al te goed
het hulle besef .da t een van die vernaaraste redes vir die ongewildheid van Bure;ers se onderwyswet juis die uitsluiting
van die Bybel was.
n
Volk wat eroot geword het ·net. die Bybel,kon nooit tevrec1e wees Elet 'n onc1erwyswet wat. die vrysinnige oortuigings van Burgers weerspieel het nie. Noe; ninc:.er kon hulle tevrede wees rJet die onderwystoestande soos dit was
onder die Eneelse van 1877 tot 1881.
Die leo.e van die Drienanskap het dus gesoek na
n
man net(i) dieselfde godsdienstige oortuigings en (ii) dieselfde· nasionale oortuieings as die volk van Transvaal.
Paul Y~Xuger, w-at so 'n heftige teenstander van Burgers
was juis as eevolg van sy vrysinnige houding net betrekking tot
die godsc1iens, het nou 'n nan cesoek wat cUe Bybel.bo alles
stel en wat sal sorg· dat daar Christelike onc1erwys op d.ie skole kom.
Paul Krue;er was egter nie net
n
,:;;ods.man nie .maar ookn
·van die Afrikanernnsie van die nllergrootste betekonis19). Dnaron het hy dan ook gesoek nan persoon wat bo alles die belanr?.e van die l~frikanervolk op die hart dra~ .
Dit het nie lank geduur voordat die Drienanskap so 'n.
persoon vind nie. Hulle oog hat dadelik geval op ds.
s.J.
C.u Toit van C1.ie Paarl, wat hon heelhartig aan die ko.nt van die Vryheic shelc"l.E;J. r:eskaar het en net oortuiging en beslistheic1 die e;oeie ree van die Transvaalse saak in Die Afrikae.nse Patriot. verclediG het. ·sy gedagtes inver-bane~· net die onderwys van c1ie jeug, wat hy c1eur niddel van sy boeke en veral C.eur sy e;eskrifte in Die Patriot c~io lie; laat sien hot, het volkone ooreengesten net die idees van die Drienanskap •
. Die pos van superintendent van ·)nderwys i s dan o ok per telegran op 1 .A.Uf':Ustus 1881 aan c1s •. S.J. du Toit aangebied •. Op daardie dag- ontvane ds. Du Toit 'n halfanptelike telegr&l van Ewald Esse len net c.ie volgende inhoucl: 11Will you come
Q •
·to TrE1nsvaal as Superintenc1ent of EC'•ucation. This is
indirectly official. Do cone, if possible_ .• · Wire replyn20). Op 5 Augustus skryf ds. Du Toit 'n brief aan die
DrieLmnskap waarin hy vernal?-· c"..at hy die belangrikheic1 van
die l)OS van su.perintenclent van onC..erwys 11in verband net
c,e toeko.::1st der Republiek en van ons gansche land 11 besef o
· Die Regering van die Zuid-Afrikaanse Republiek het die aunbod op 15 Augustus.l881 ampterik herhaal. In sy
antwoorc aan hulle bedank ds~ Du Toit die Drienanskap vir die vertroue wat hulle in hom stel deur die onderwys van die jeug aan hon toe te vortrou.
Ten gunste van die aanbod noen hy onder andere die volgende punte:
(i} die onverwagte en ongesogte van die aanbod;
---
. . .19). DuPlessis:. Preside~t_Kruger aan die Woord, 120.
(ii)
(iii)
die belm~grikhe id van die roe ping ?,als stellende feitelijk C.e jeuec1 en d. us de toekonst der .Transvaal in nijne handen'';
die eienaarC.isheid van C::.ie roe pine v~ra t hon in die
geleentheic~ stel on sowel r:mo.tslwplik as kcrklik
tot nut ~e wees c,_eurdat hy, wannoer hy in be lang van c1ie onc:erwys ronci.c;aan, kan proek ens.
As besware no en Ds. CLu Toi t c,ie volgende aspekte,
(i) Dit is in stryd net sy gevoelons ci.at onc:.erwys deur die s~aat beheers word;
(ii) Die feit dat hy nie oor volC.oende wetenskaplike vorning beskik nie en geGn akadesiese bevoegdhede behalwe as leraar besit nie;
(iii) inc:.ien die Regering hon' nie toelaat on cl..ie. onderwys vrvrij te regelen vz-;.lgens zuiver christelijke beginselen sal hy die aanbod nie kan a3.nnee"r:1 nie 21 ).
Ds. Du Toit het(verlof van sy geneente ontvanG on
n
reis na cl..ie Transvaal te onecerneen, w aar hy op 23 en 29 Septenber 1881 san"Bspre}::ings net die Ui tvoerende Raad gehou hot. !~-adat · hy C.ie ~oor- en naC.el~ goed o6rweeg het,·neeu ds. Du Toit die roeping aan op voorwaarde ;v(i) dat hij sijn leraarsanb behou,"
(ii) cat sijn groncibeginsele re ,mc.erwijs aangeneen wore-:. (iii) C.at hom later 'n bekwane· sekretari's ceG88 worc1 22 ).
~·-·
s.J
~ du Toit se_§.rtikels oor _di~ Transvaal.'
Dit was veral ds, Du Toit se artikels oor die Transvaal wat die Drlenanskap laat besef het cUit hy die geskikste
persoon vir die pos van superintendent van onderwys was. SeC.ert die ontstaan van di~_r.atriot het ds. Du Toi t as Kanpvsgter vir die Transvaalse volk opeetree. Di~~ytriot · se invloed was baie groot, en by elke gro·Jt volksvergac1ering
---·---21). J.D. du Toit: Ds. ,~·.J. (ll.._'tQ..it in weR on we;ck, 235. 22). Die Afrikaanse'Patriot, 4 Novewber 1881.
;..30-in clie Transvaal het l~.ie koerant die E~edragslyn aangewys, wat dan Dpr_;evolg is. Die blad het clan ook Jie anrieksasie van Trnnsvaal ~eur Engelanc heftic 'teeeestaan en gepleit vir die vorcrukte bovolkinr; van Transvaal. Die stanc1_punt van ~
Patriot in verbanc~ net. die anneksasie was dat die Transvalers · nie noet vee teen Engelanc1 nie, oEc~a t hulle nooi t' sal kan
volhou nie en hulle wnpens te gebrekkig i~. Bulle raad was nB.lijf bij julle p:rotes en bepaal julle bij
lijc~elijk verse~~).
j
Dat Paul Kruger baie bernvloed is deur die blad, blyk uit sy toespraak op Kleinfontein waar hy sg 1~oor wat seg ons vrinde% Die Patriot seg ons noet tog nie veg nie, en sal ons nou die eoeje r.1an sijn raad verwerp, ·en sonar Pretoriavat en daar intrek en die bietj~e En~olse uitja? Ne, lijdelik,· lijdelik versetn24
l.
Die volge-nc1e jaar het Qi§_ Patriot egter ingesien dat daar geen hoop is OLl d~e onafhanklikheiC. van die Transvaal terug
te kry dour onc1erhanc1elings net I!~nr:;elanc1 nie. vvOns het nog al toos eeseg lydelik verset. M:ar nou nie langer nie. Lydelik verset word nou yclelik VBrset n25). ·
Toe c1ie oorlog uitgebreek het, het cls. c1u Toit voort-gegaan net sy arbeid in belang van die Transvaal. Ons noea die volgencle feite:
( ].. ) 0 p 9 Februarie 1881 word
n
vergadering in die Paarl gehou _on die versl<::affine van geneeskunclige hulp aan dieI Transvalers to bespreek26)o
(ii) In die Paarl word elke week
n
biduur gehou vir ndie Transvaalse Broec1ersn 27 ).Dat G':.s. Du Toit hon verheug het oor clio oorwinnings van die Transvalers blyk uit c1ie gec1ig vvDit is Gocl.s vingern 28}.
I
---~---~---23). Die J,.frikaanse Patr~_ot, 14 Fobr.uarie 1879,
24). Ibid.j 23 Mei.i879.
25). Die At£i]f_aanse Patriot,. 8 Oktbbor 1880. 26). Ibid.1 11 Februarie 1881.
Z1 ) • Ibio_ •, 4 Februarie 1881. 28). Ibid.; 4 Maart 1881 •
-31-rtDie Heer is an.die spits; . Met dander . EPJ. met ·b lit s
.
Stry H'y ver die T,ransvaalse Boer
waartoe_meer legers angevoer?
Ne, buig buig.Britse tro~s!
Erken die vinger Gods!
Na die oorlog het die hele Paarlse publielc ook 1'eesgevler onder voorsitterskcp van ds. S.J. du Toit. Ook Die Patriot
se vreugde is groot: vvOns is mos almal bly. Hoereh ver
d.le Boere wa t die :Roj e s so 1ekker gekiop het! v729 ) •
By geleentheid van ~- feeste1ike ontvangs van die
Transvaals<? De:?utasie in 1883 het president Kruger onder
andere die volgende gese:· HHij zeide, hij gevoelde dat
hij de inwoners van de Paarl niet anders kan noemen dan zijn
me~lelandgenoten,. G9durende de tijd dat de Transvaal in
moei~lijkheid was, is hun sympathie en raadgeving s.eer tot bemoediging geweest en heeft een eterke band tussen de
Transvaal en de Paa.rl doen ontstaan. Hij hoopte dat de
vrfendschapsband, die zo lang.reeds bestaan had, onafgebroken
zou blijven voortd~~enn30).
By geleen
.
theid V"in 'n . fee stelike on tvangs van die Trans-vaalse Deputasie in Holland (1884) het mnr. Ewald Esselen assekretaris v~n die Deputasie die volgende aangaande die
aandeel van ds. Du Toit in die Transveal-saak gese: ,~ij
dankte voor ds dronk op de afwesige Du Toit ingesteld, en
maakte fluks van diens afwezigheid gebruik om hem de hoogst
• t:,
moge~ike hulde te brengen. Spreker·trad in een ontwikkeling
van de geschiedenis zijns volks, en vond daarbij telkens
gelegenheid de grots door Du -Toi t bewe·zen dienste.n in het lipht te stellen, zijn strijd voor het behoud der Holl. taal,
---··---~---
--~---29). ~b~d., 1 Aprill88l.
" .
