De wildernis overwonnen, geidealiseerd en herontdekt, deel 1

(1)

Vier eeuwen tuinkunst en na

tu

u

rbeleving

De wil

d

e

rn

i

s ov

erw

onn

en

,

gerdealiseer

d

en

h

eron

td

ekt

Deel

l :

1 7de e

n 1

8de ee

uw - d

e

m

ens a

ls landbou

wer, heerse

r

e

n ontginn

er

Wat voor 1'01 speelt de men

s

in

de hem omringende natuur

?

Hoe is

z

ijn natuurbeleving?

Aan de tuinkunst - waar na

tuur en cultuur elkaar bij uit

stek ontmoet

en

- is de natuur

belev

ing

van de mens u

itst e

kend af te meten.

In d

eze e

rtik elserie komt

a

I

leen de n

atuurbeleving

van

on

ze

westerse beschaving tel'

spr

ake

,

en de tuinkunst w

ordt

vooral in Nederland belicht

vanaf d

e

1

tde eeuw tot in d

e

19de

e

euw,

...,

1

~~".-1 j ~~

9>

_!

1 '

0 ~

"

.- r: ,(";")..

~I

_

'. '" . "'. :

'(\"\i "J~i'\', ,.i~i

~~-k1j"I}

<_~

v:

.1 - '

1 Ir;~ .., . ;,/ '. { ~':o , /,

~

."

'

'l-_

.

''';/

~~

.

•.

~

'\.¥

,

i

!

'i

~ ~Y

J

"\I

,:

'

~~

'~?:

>

;

: ' \'1

tr

P:

~

i

;:,

~

,

~

'\'i 'n-j ,,;

!

~0-..

<

:»

.

""

.--,-

'i'li

\I

!;,~;...,

I'! " F'r.\ / ; \".. \/1 f/.(f i;>;r./:

".~

-1:

'

\

,

'

j '\ ., , 'I. .) '_" j

~

\ ~\J

1 '

,

~

..

f>.!Y

'

~'''~

j

.

. \ .

,/..:.1

?#-

l

~

' \ I -I I, '

'

~

I

<

((;7lA /, 'J i

\

i~

i" .;)!

1

\

~:J

G-;:::~_d

'/r::.. ' : ':: ;' "

.

~

16r-;• , /".1 I :i; i:I " ./ 1..,[,,-

~..

: ' ," I.,

"

I

R . ;,0// _ I 1: " J ",;\.

>~ ~/

- -J

!

Ii:

1 1/<

'q

~

_

:

l

' L

~~:=---:

I 'J

,

-~

~-=----

c: ! ;v;)

'9;2

~v

'

_ _ _ ,.j

L.c",,

'-

__

'

_

Trudi Wo

erdeman

De Italiaanse Renaissance: de

nieuwe mens

Zeer lang in de geschiedenis van de mensen speelde de alomtegenwoordi

ge, wilde natuur een overweldigende rol. Mensen waren volkomen afhanke lijk van de krachten van de natuur. Zij

puuen kracht uit hun gevoel van ver

bondenheid met de grote, cyclische krachten van natuurlijke processen,

waar zij zelf onderdeel van waren. Tot in de late middeleeuwen behield de mens zijn band met de bezielde krachten in de bern omringende natuur. Een totale omslag in natuurbeleving ontstond in Italie in de lSde eeuw. Het

gevoel van verbondenheid met de rit men in de natuur verdw ij n t alsde mens aIs denkend wezen afstand neemt tot de wereld. Tijdens de Italiaanse Re naissance ontstond die nieuwe houdin g van de mens tegenover de wereld en hemzelf. Voor het eerst wordt herland schap als zelfstandig object geschil derd. Het perspectief wordt uitgevon den. (Dit is) "bet ontwaken van de

zelfbewuste mens tegen de achier

grand van de wereld, de zelfonder

scheiding van het subject dot zicti van

de wereld afsclieidt om hoar te kun

nen overzien en te belieersen ". schrijft Lemaire in zijn boek 'Filosofie van bet

landschap' .

In de 17de eeuw wordt bet beeld van de rnoderne mens vastgelegd in de in vloedrijke filosofie van Descartes. Hij brengt de scheiding aan tussen subject en object., tussen de autonoom denken de en waamemende mens en de tot ob ject gemaakte buitenwereld. Een schei

ding met verstrekkende gevolgen, die lot op heden doorspeelt in 0 1lS denken.

In dit licht verandert de mythisch bela den wildemis grondig voor de mens.

D

e

m

ens,

die ooir v

oeling

had

m

er

d

e cyc

lische ritm

en va

n no

tuur

, aa

rde

e

n kosmo

s,

m

aakt e

ee

n

b

erekenbaar sy

st

ee

m hier

v

an.

Hi} raakt v

ervr

eemd

van

z

i}n

gevoel van

v

erbondenheid

hi

ermee.

In dit nieuwe denken bloeien kunsten

en wetenschappen als nooit tevoren.

Het klassieke verleden werd bestu deerd en vormde de basis voor de nieu we vormenwereld van de nieuwe mens. Klassieke architectuurtheorieen werden grondslag voor een rationele schoonheidstheorie voor architectuur en kunst, en ook voor de tuinkunst, Wiskundige verboudingen worden technisch toegepast en weerspiegelen de hogere wetmatigheden die aan de

harmonische wetten der natuur ten grondslag liggen. De natuur zelf wordt

systernatisch geordend. Het ideaal van Vergilius (een Romeins dichter uit de eers te eeuw voor Chr.) van de vrucht bare Gouden Tijd die aanbreek t, werd

opnieuw bezongen: Het platteland is in cultuur gebracht voor de landbouw en word t bevolkt door gelukkige landlie den. Statige villa's mel syrnrnetrisch geordende tuinen worden door vorsten en rijken aangelegd op het platt e land, waar het goed toe ven is. Kunst en c

(2)

tuurzulleneeuwenlang in debanraken selijk lichaam.Detuinwere opz'n Ita van deze pastoral e van Vergilius van liaans versierd mel beelden, vijvers,

boeren en herders, van dil 'Vergiliaans fo n teinen, grotten en water vallen , die

Arcadi e'. In de 16de en 17de eeuw ver er udiete, cul tureel-pol i tieke program

spreidden deze ideee nzich over Euro ma' s verbeeldde n,geent op de klassie

pa, en over Nederland .

N

eder land : Adam

' s

Paradijs

in

de 17de

eeuw

Ook in Nederland va tten

de Italiaans-humanisti

sche ideeen over weten

schap en cultuur post. De

rol van de zelfbewuste

mens in het hem omrin

gende landschap werd in

Nederland bij uitstek die

van een heerser, die van

een ontginner en land

bouwer, trotsop zij n wa

terbeheersing, Iandmeet

kunde en ontginnings

technieken. Natuurbele

ving en omgang mel het

landschap in het Neder

land van de 17de en 18de

eeuw stond dan ook in het

teken van het terugdrin

gen van wilde natuur , van inpolderingen en droog makerijen, en van het aanleggen van uitgestrek

Ie omginningslandgoede

ren in schrale duinen en

vochtige heide velden.

Vooral aan de hand van

de tuinkunst wordt hier

de natuurbel evi ng van

het 17de eeuwse Neder

land afgemeten en be

ke rnythologieen het christelijk geloo f.

De greene inho ud van de tui n werd aan

Uitzicht vanaf het Amphitheater in Kleef. De aanleg sta mt uit _be_tel'_v_erwoord_al_{s in}_het_in 1656. Over de zichtas van het langger ekte kanaal heen kijkt men _v_{loe drijke}_boe_k_va_{n Jan}_va_n_de_l'

ver weg het Rijndal in. Een scho uwton eel in de open lucht van over wonn en wlldernis.

schreven. De prachtige buitenverb lij

yen van de Oranje-vorsten en van de

rijke burgers werden aangelegd vol

gens de Italiaanse regels voor het bou

wen van villa's met tuinen, De vorm

onderwierp de natuur volledig aan de regels van de kunst. Huis en tuin

vonnd en een strak, syrrunetrisch inge

deeld geheel en de tuinaanleg hoorde

dan ook 101 hel domein van de archi tect en de mathematicus. Een lange, axiale asschiep eenheid met huis, tuin

en landschap. Aan weerszij van de as

werd de tuin symmetrisch verdeeld

volgens de wetten van de klassieke

verhoudingen, die eveneens ten grond

slag liggen aan de syrnmetrische ver

houdingen in de natuur en in het m

en-de hoveni er toevertrou w d, die de k unst

verstond om strakke buxusparterres

aan te leggen, vorm bomen te snoeien

en Ie enten, een keur aan exotische

bloemen te kweken, en sterrenbossen

en lanen aan te planten.

Zo lagen in de 17de eeuw de syrrune

trisch geordende tuinen en lanenstel

sels

van landgoederen

als

eilanden in

het nog ongeorganiseerde landschap

van kleine boerenkavels, die afgewis

seld werden door stuivende duinen,

schrale heid evelden en gro te, moeras

sige venen. Er zijn talloze prenten van

dergelijke landgoederen gemaakt in 'vogelvluchtperspectief' . Op de vogel

vluchrprent beziet de toeschouwer als

een god het landschap midden boven

de ax iale as, waarmee het landschap in

triomf inbezit wordt genomen.De

gro otse, symmetri sch aangelegde bui

tenpl aats was trouwens evenzeer uiti ng

van vorstel ij ke macht, als van over

wonnen wilderni s,

Een schi tterend voorbeeld van over

wonnen wildernis en vorste

lijke macht is te zien in de tuin

aanleg bij het Amphitheater te

K leef. Dit is een aanleg uit

1654 van de Oranje-vorst Jo

han Maurits van Nassau Siegen (zie afb .) . Het is de eerste lan ge zichtas, die kaarsrecht weI'd

aangelegd door het Iandschap

ten noorden van de Alpen. Het

landschap zelf is het SChouW IO

neel van het Amphitheater, van

waaruit men kijkt over de

zichtas van het langgerekte ka

naal heen tot in de oneindige

diepte van het Rijndal, dat zeer

vel' weg wordt argesloten door

de Stiftskerk toren op de hoge

Elterberg. Triomf van tuin

kunst over de natuur. Helland

schap voor het eersl zic h tbaar

en overwe ldigend geordend. en

de wi ldernis overwo nnen.

Tach was er nag veel wildemis

in Nederland, wel iswaar door

de mens bemv loed,overbe graasd en on tbos t. Die wilder

ni s was ongeordend en on

vruchtbaar. De mening over

deze wildem is zien we nergens

Groen, ho venier aan het hof

van de prinsen van Oranje. Hij

schreef een boek over het aanleggen

van lusthoven voor de rij ke burgerij:

"Den Nederlandtsen Ho veuier", eerste

dr uk 1669.

"D

och.

om

lOl

o

ns v

oorne

men t

e

komen (

Iustlto

ven

aan

t

e /

eg

g

en)

s

egg

en

wi],

a

a:

d

e nat

uur,

di

e

sich veeltijts wanschikkelijk vertoont.

door d

e

konst kan opg

eschikt

,

o

pge

p

ronki,

in

go

ed

e

o

rde,

cie

rl

ijk

e

n

ve

r

inakelijk gemaekt worden: i.i)".

De natuurbelevi ng in de 17de eeuw

was totaal anders dan die van ons. De

natuur was 'wanschikke lijk'. Dit wil zeggen de wilde natuur - het ruwe ma teriaal - was onvo lmaak t en onbruik baar, zouder orde. Deze visie op wilde natuur hangt ook samen met de bijbel

se opvatting dat dit een gevolg was van

(3)

de zondeval. Het verdwenen Paradijs

kon slechts met noeste arbeid herwon

nen worden.

't Wierd Adam opgeleyt het Paradijs

te bouwen ,

01/1 in dat schoon Prieel den Scliepper

aen t

e sc

lio

u

we

n (

..) "

Aldus Jacob Cats rond 1665. Een citaat

uit Jan van del'

Groen's boek.

De mens was

de Kroon del'

Schepping en

heerser over de

aarde. Hij heeft

als Goddelijke

taak de imper

fect e natu ur te

verbeteren door

Kunst. Wilder nis moest geor dend worden, op een hoger plan worden gebracht. In

Italiaanse tuin

tractaten uit de I6de eeuw

werd de wilder

nis beschreven als de eerste natuur, die gevonnd moest worden. Pas na ontgin ning ontstond een andere, betere na tuur, de tweede natuur. In dit licht

moeten we de vele inpolderingen en

droogmakerijen

b

ezien

,

sta

ten v

an

technische hoogstand, Men gaat nog

verder ten aanzien van de tuin. In een

tuinaanleg wordt de natuur verheven

tot de allerhoogste graad: de derde na

tuur. De regelmatige orde van de tuin aanleg weerspiegelt de hogere wetma

tigheden van de natuur. Hier pas wer

ken kunst en natuur optirnaal samen,

en horen onlosmakelijk bij eJkaar. Hier

schept de mens opnieuw een Paradijs.

Dit paradijs vertegenwoordigt het klas

sieke, Vergiliaans Arcadie - een Aards

Paradijs, maar is evenzeer een verbeel

ding van het Hemels Paradijs, 'een Pri

eel om den Schepper aen te schouw en',

Schilderkunst

,

dic

htkunst

en

tuinkunst

Terwijl buiten op de landgoederen de

wilde natuur wordt bedwongen in

strakke lanenstelsels, worden de inte rieurs van de landhui zen versierd met

prachtige, geschilde rde landschappen

van een geidealiseerde wildemis. Vrij

Oase lente 2000

~

•

Amphitheat er Kleef,ca.1680gescbilderddoor J. van Call(R ij ks pre nte nka binet, A'dam).

uitgroeiende bomen, grillige rotsparti j

en, rivieren en watervallen en wazige

heuvels omringen herderlijke scenes

uit de klas sieke mythologie. Een Ver giliaans Arcadie,dar buiteneen rol

speelt in het onrginningsideaaJ. En bin nen verbeeld wordt in de geidealiseer de wildernis van een vervlogen para

dijs. Gedurende de gehele I7de en

18de eeuw word t in Nederland de wil

demis

zo

geschilderd. OfweI de streek

eigen wildernis, zoals Ruysdael ze schildert,ofweIde wildernis van area dische taferelen vol klassiek e ruin es en gelukkige herders.

Het zal in Nederland nog lang duren

voordat deze tweedimensionale wilder

nis buiten driedimensionaal in scene

wordt gezet. Dat gebeurt aan het eind

van de 18de eeuw in de landschapspar

ken, waar de wortels te vinden zijn van

OIlS huidige natuurideaal. :J

Literatuur

• Catalo gus Aardse Paradij zen I: de ruin in

de Nederlandse kunst, l5de tot ISde eeuw.

Haarlem 199 6 .

• Diedenhofen. Dr.Wilhe lm : Klevisch e

Gartenlus t. KJeve 1994 .

• Groen. Jan van del': Den Nederlan d tsen

Hovenier, Amsterdam 1669. Herdr uk met voo rwoord van Carla S. Oldenburger-Eb

bel'S. Utre ch t 1988.

• Jong. Erik de: Natuu r en Kunst. Neder

land se ruin- en landschapsarc hitec tuw '

1650-1740. Amsterdam 1993.

•.long. Erik de: Dejong sle zuster del'

schoo ne kunsten.Tuinku nst in 18deeeuws Nederland. In Nederl and se tuinen in de

18de eeuw . Werkgroep 18de eeuw. Maars

sen 19 85.

,. Jon g.Erik A.de: Del' Garten alsdritte Natur. Uber die Ver bind ung vo n Natur und Kunst (17-29) in: Naturschutz und Denk malpfle ge. ZUrich 1998.

" Koolhaa s-Gro sveld. Eveline: Van de tuin naar de Wildernis. Over de waardering

vcor de natuur en het lan dsch ap in Neder lan d in de 18de eeuw . in de catalogus 'La ngs Velden en We gen',

Amsterdam . 1997. ,. Lem air e, Ton: Filo

sofie van he t land schap. Biltho ven 1970 . 8 Leopol d, Rob:Een punt in de ruimte. Over de tu in als me ta fool'.

Voordracht, gehoude n

voor de Academ ie voor bee ldende kunst en vormg eving in En sched e. 199 8 . " Sc ham a. Simon: Lan dschap en herinne ring. Am sterdam 1998 (En g . uitga ve 1995). " Thomas. Keith: He t

verlangen naar de na tuur. De verand erende houdin g tegeno ver

pla nten en dieren 1500-1800. Amster d am. 1990 (En g. uitga ve 1983).

Trudi Woerdeman is kunstliistorica

en tuinhistorica, die in de jaren 'SO intensief betrokken \Vas bij herstel

en

re

siau

ratie

van historische tui

nen ell patken. Zij is teven s tuinen

landschapsarc hitecte. Haar echtge noot Willelll Overmars houdt zicti planmatig bezig met o.a. herstel von

ri

viereco

s

vstemen (

Plan

Ooie

vaar,

Levende Riviere n, voorbeeldterrei

ne

n

i

oals

de Millingerwaard). Tru di woerdeman ontwikkelde en gal

tot VOOI' kart veldlessen voor schoolkinderen indeze voorbeeld terreinen. De vreugdevolle wilder niservaring bij de kinderen go] liaar

inspiraiie oin themadagen over tuinkunst en natuurbeleving te 0 1'

ganis

eren

I'oor

vo

lwa

ssenen

.

In

het

jaa r 2000 worden diverse arrange menten georganiseerd rond dit the

ina. Het zljnfilosofischgetinte,

groene dagen met natllllrbelel'ing

als rode draad. VOO I' nadere infor IIwtie zie de rllbriek Veldboeket.