D. 1 Biblioteek U.O.V.S. Library U.Ol.S. BLOEMFONTEIN
Besorg terug op:
N.G.S.P. - F3351 Return on: POL!ïI~Al t:,STOnV \
DEC
DV
UOVS - BIBLIOTEEK - 0131986Bloemfonteino November 19580
DEUR
ADAM JOHANNES VAN WYK
Verhandeling voorgelê ter
vervulling van die vereistes vir die graad
MAGISTER ARTIUM
In die fakultoit van Lettere en
Wysbegeerte (Departement Staatsleer)
aan die
tlItniversiteit van die ®nm;e-~ rystaai ; .. I
.• ~:::;;.
I
,,~KLA~-1-:l198
~;}kJ'
BIBLIOTEEK • F' • D~4 .~De.*Ek verklaar dat die verhandeling wat hierby vir
die graad van Magister Artium aan die Universiteit van
die Oranje Vrystaat deur my ingedien word9 nie voorheen
deur my vir TI graad aan enige ander universiteit inge-dien is nieo
(iii)
WOORD VOORAF
Met die aanbieding van hierdie verhandeling? wens
ek dro FoJoHo Wessels te bedank vir die besielende en
entoesiastiese wyse waarop hy my prinsipieel gelei het.
Dit het verseker dat my studie die moeite werd waso
Graag wens ek ook profo HoJo Strauss te bedank vir
die deeglike onderbou? wat ek van hom in my voor-graadse
studie ontvang heto Daarsonder sou hierdie werk nie
moontlik gewees het nieo
My dank ook aan my moed~r? wie se.opofferine,
~e-loof en liefde in die jare van studie my nie alleen
geïnspireer het nie? maar ook in tye van swakheid
ge-sterk het ..
Boweal my dank aan my God uit wie? deur wie en tot
wie alle dinge iso
AoJo van Wyk.
Bloemfontein?
dus sy gesag aan hierdie indiwidueo Weens hierdie dwa-INLEIDING
Met die opkoms van die moderne demokr-asie, die
toe-kenning van politieke medeseggenskap aan alle volwasse
persone? en veral as gevolg van die opkoms van ons
par-lementêre stelsel met sy partyorganisasies, het die
pro-bleem van verteenwoordiging aktueel geword.
Dit lewer by die Griekse stadstate geen probleem
nie, aangesien elke burger direk aan die besprekings of
wetgewing kon deelneem. Hier was dit slegs TI keuse van
die owerheidspersoono Gedurende die tydperk van die
Nasionale Monargië was verteenwoordiging ook van geen
aktuele belang nie, aangesien die massa oor geen
poli-tieke medeseggenskap beskik het nie, en die wil van die
vors as die wil van God beskou is.
Namate die massa ontwikkel het en hulle
Lewensban-daarde verhoog is? het hulle eis om politieke
medeseggen-skap toegeneem. Na dié mate wat die politieke
mede-seggenskap na die massas uitgebrei is? het die probleem
van verteenwoordiging dus na vore gekom.
Met die opkoms van volksregerings en veral van die
demokratiese gedagte van gelykheid van alle persone, is
die stemreg al meer en meer uitgebreio Stemreg is
ge-sien as TI gesagsreg, waardeur elke kieser sou meedoen in
die daarstelling van die wette. Die owerheid ontleen
ling? naamlik dat stemreg TI gesagsreg en nie TI keusereg
is nie, is die regering van die meerderheid in
tW'Jfcl·ge-trek, juis omdat minderhede dan ook gesagsdraers iso
Dit is dus noods2aklik geag dat elke party of groep op
var teenwoor-df.gi.ng in verhouding tot sy getalsterkte,
ge-regtig iso Daar is dan ook verklaar dat TI volksraad
(v)
alleen verteenwoordigend van die volk kan wees, indien
elke partyeweredig daarin verteenwoordig iso
Hier-deur is alle politieke denkrigtings verheerlik as
gelyk-waardig en het hulle almal h aanspraak op verteen-
_-woor-dd.g Lng 0 .
Aangesien die enkellid-kiesafdeling met sy
rela-tiewe meerderheid~ nie behoorlike verteenwoordiging aan
minderhede verleen nie, is daar sedert die vorige eeu
verskeie ander metodes aangebied. Met die herlewing
van die (,Proportional Representation Society" in London
sedert die begin van hierdie eeu, is daar op groot almal
propaganda gemaak vir die instelling van proporsionele
verteenwoordiging met die enkel-oordraagbare stem by die
verkiesings van lede van wetgewendG vergaderings.
Hier-die stelsel verseker nie alleen eweredige
verteenwoor-diging aan alle partye nie7 maar gee ook aan elke stem
TI gelyke kieswaarde.
Hierdie propaganda het dan ook sy invloed in
Suid-Afrika deeglik laat geld. Dit was daarvoor
verantwoor-delik dat die Nasionale Konvensie te Bloemfontein byna
verongeluk het, aangesien proporsionele
verteenwoordi-ging deur sekere kolonies geëis iS9 terwyl ander dit nie
wou aanvaar nieo Hoewel proporsionele
verteenwoordi-ging in die verkiesing van die Volksraads- en
Provin-siale Raadslede deur die Konvensie laat vaar is? was die
stryd in Suid-Afrika nog lank nie uitgewoed nieo
Ge-durende die eerste twee dekades ná die totstandkoming
van die Unie7 is daar telkens probeer om
meerderhoids-verteenwoordiging te vervango
Gelukkig vir Suid-Afrika~ is daar gedurende
hier-die tyd nie veel gehoor aan die kreet na proporsionele
verteenwoordiging gegee nie, waarna die strewe ook laat
vaar is. Toe die Nasionale Regering in 1948 en weer in
1953 met TI minderheid stemme aan bewind gekom het, is
daar in die Engelse pers probeer om die strewe na
pro-porsionele verteenwoordiging te laat herleef. Die
po-ging het egter weinig reaksie uitgelok. Proporsionele
verteenwoordiging is TI finale nekslag toegedien, toe dit
in 1955 deur die blokstem in die verkiesing van Senatore
vervang iso
Waar proporsionele verteenwoordiging derhalwe nou
by ons in die gedrang is, maak dit TI studie van die
be-ginsels daarvan noodsaaklik.
Ten einde die funksionering van
meerderheidsverteen-woordiging en proporsionele verteenwoordiging te begryp
en verwarring met ander stelsels te voorkom, is dit
no-dig dat ons kortliks sal let op die verskillende metodes
wat vandag aangebied word. By so TI studie van die twee
stelsels wat vandag in Suid-Afrika in gebruik is, is
kennis van die historiese ontwikkeling onontbeerlik.
Om hulle voor- en nadele krities to bepaal, is die
prak-tiese uitwerking daarvan belangrik. Dit is dan ook in
hierdie volgorde dat ons die onderwerp wil behandelo
Ten slotte wilons net daarop wys dat TI studie van
die verskillende stelsels van verteenwoordiging in
Suid-Afrika niks te doen het met die bestaande politieke
par-tye nieo Die nadele van TI stelsel is nie toe te skrywe
vii.
INHOUD
WOORD VOORAF
INLEIDING
HOOFSTUK I
TIFAKTIESE OORSIG VAN STELSELS VAN
VERTEEN\'iOORDIGING IN DIE HUIDIGE
PRAKTYK VAN S TA TE HEERDERI-IEIDSVERTEENWOORDIGING A. B. (1) Die meerderheidstem (2) Die blokstem
(3) Die tweede stemm.ing-metode
(4)
Die alternatiewe stemSEMI-PROPORSIONELE VERTEENWOORDIGING
(1) Die beperkte stem
(2) Die kumulatiewe stem
(3) Die ewcel nie-oordraagbare stem
(4)
Die puntestelselPROPORSIONELE VERTEENWOORDIGING
(1) Die lysstelsel
(a) Die grootste oorskot
(b) Die grootste gemiddelde
(2) Die enkel-oordraagbare stem
GEMENGDE STELSELS (1) Die bonusstelsel (2) Groepsverteenwoordiging (3) Beroepsverteenwoordiging SAMEVATTING
c.
E. HOOFSTUK IITI HISTORIESE OORSIG VAN DIE STELSELS VAN
VERTEENWOORDIGING IN SUID-AFRIKA (1652 - 1910) BLADSY (iii) (iv) - (vi) 1
36
2 2 7 8 10 1213
15 1617
18 18 19 20 25 27 2732
3435
3787
BLADSY
Ao STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING IN DIE
KAAPKOLONIE
(1) Bestuursvorme aan die Kaap onder
Nederlandse bewind (1652 - 1806)
(2) Bestuursvorme onder Britse bewind
(1806 - 1910)
(i) Plaaslike bestuur
(ii) Verteenwoordigende bestuur
(iii) Verantwoordelike bestuur
DIE GROOT TREK B.
STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING IN NATAL
(1) Die Republiek Natalia
(2) Verteenwoordigende bestuur
(3) Verantwoordelike bestuur
(4)
Munisipale radeDo STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING IN DIE
c.
ORANJE-VRYSTAAT
(1) Die Vrystaatse Republiek
(i) Die Volksraad
(ii) Die Staatspresident 57
(iii) Die Veldkornette en -kommandante 58
(iv) Die Dorpsbestuur 58
Eo
(2) Verantwoordelike bestuur
(i) Die Wetgewende Raad
(ii) Die Wetgewende Vergadering
(iii) Skoolkommissies
(iv) Skoolrade
STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING IN TRANSVAAL
(1) Die Volksraad van Ohrigstad
(2) Die Zuid-Afrikaanse Republiek
(i) President en Volksraad
(ii) Krygsoffisiere
(iii) Politieke partye
37 38 42 43
47
50 51 53 53 55 55 56 57 57 57 60 60 60 61 62 62 62 63 63 63 63(3 ) Verantwoordelike bestuur (i) Die Wetgewende Raad
(ii) Die Wetgewende Vergadering
(iii) Munisipale bestuur
{4) Proporsionele .verteenwoordiging F. DIE NASIONALE KONVENSIE
BLADSY
(1) Die Senaat 74
(2) Die Volksraad en Provinsiale Raad
75
(3) Proporsionele verteenwoordiging verwerp 79
A PARLEMENTERE VERTEENWOORDIGING 117 MINDERHEIDSREGERING 120 (1) Ontlading 124 (2) Verspreiding 125 (3) Minderheidskandidate 125
DIE ONGELYKE KIESvlAARDE VAN STEMME 126 G. SAMEVATTING EN KONKLUSIE
HOOFSTUK III
STATUT&R& BEPALINGS TEN OPSIGTE VAN
STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING IN
SUID-AFRIKA (1910 - 1958)
A. SENTRALE WETGEWENDE LIGGAME
(1) Die Senaat
(2) Die Volksraad
B. DESENTRALE WETGEWENDE LIGGAME
(1) Die Uitvoerende Komitee
(2) Die Provinsiale Raad
(3) Munisipaliteite
C. SAMEVATTING EN KONKLUSIE
HOOFSTUK IV
TI KRITIESE BEOORDELING VAN DIE PRAKTIESE
UITWERKING VAN
MEERDERHEIDSVERTEENWOOR-DIGING IN SUID-AFRIKA
A. WANVERHOUDING TUSSEN PARTYSTERKTE EN
B. C. 88 "'0 115 88 88 97 103 103 108 109 114 116 "'" 142 64 65
65
66 66 73 86D.
E.
F. G.H.
1.DIE ONTKIESERING VAN MINDERHEDE
BEVOORDELING VAN DIE OORWINNENDE PARTY
WANVOORSTELLING VAN DIE PUBLIEKE OPINIE
VERSWAKTE PERSONEEL
AFBAKENING
SAMEVATTING
HOOFSTUK V
TI KRITIESE WAARDERING VAN DIE TOEPASSING
VAN PROPORSIONELE VERTEENWOORDIGING IN
SUID-AFRIKA
A. GEKOSE VERGADERINGS - TI WEERGAWE VAN
DIE PUBLIEKE OPINIE
B. ALLE STEMME HET TI GELYKE KIES WAARDE
C. VERTEENWOORDIGING VAN MINDERHEDE
D. VEELHEID VAN PARTYE
E. ONSTABIELE REGERING
F. DIE PRAKTIESE UITVOERBAARHEID
Go SAMEVATTING EN GEVOLGTREKKING
HOOFSTUK VI
SLOT
A.
DIE DOEL \TAN HEERDERHEIDSVERTEEN-WOORDIGINGDIE DOEL VAN PROPORSIONELE
VERTEEN-WOORDIGING
DIE DOEL VAN VERKIESINGS
DIE PRESIDENSIELE STELSEL
SAMEVATTING EN KONKLUSIE B.
c.
D. E. BYLAE BIBLIOGRAFIE---BLADSY 128 132 134 136 137 141 143 - 164 145 149 150 152 155 160 161 165 - 177 166 169 170 172 176 178 - 181 182 - 185
2/
Die HOOFSTUK ITIFAKTIESE OORSIG VAN STELSELS VAN VERTEENWOORDIGING
IN DIE HUIDIGE PRAKTYK VAN STATE
Alvorens TI begin met TI studie van die verskillende
stelsels van verteenwoordiging in Suid-Afrika gemaak
kan word, is dit noodsaaklik dat ons op hoogte is met
die verskillende metodes wat daar bestaan en hoe hulle
toegepas wordo Daarsonder bestaan die moontlikheid
dat ons verward kan raak~ want gebrek aan TI deeglike
kennis van die verskillende metodes het al dikwels
aan-leiding gegee tot teenstrydighede wat hinderlik iso
In die Senaatwet van
1955
word bepaal: "Senatore word by meerderheidstem gekies en elke kieser het eennie-oordraagbare stem vir elke senator wat verkies
moet word""l) Iemand wat enigsins kennis dra van
ver-kiesingsmetodes sal dadelik besef dat hier van twee
stelsels, naamlik die meerderheidstem en die enkel
nie-oordraagbare stem, gespreek wordo Die stelsels is
heeltemal teenstrydig met mekaar, terwyl die
wetopstel-lers slegs een metode, naamlik die blokstem bedoel het.
Indien die wetopstellers hulle enigsins op hoogte wou
bring van die verskillende metodes wat aangetref word,
sou hierdie teenstrydigheid in die wet nie voorgekom
het nieo Trouens dro Donges moes verduidelik dat die
~oks~~m bedoel word02)
Wet Nro
53
van1955,
Arto4 (3)0
Sien Malan HoPoAo4. Skietgoed? Nasionale Party SJ Bloemfontein,
1955,
blso582:
"Proporsionele verteenwoordiging word vervang deur dire·kte stem-ming die enkel-oordraagbare stemo Elke lid van die kieskollege 0000 sal een stem hê vir elke vakature wat gevul moet wordo"lik in vier stelsels verdeel word~ naamlik (i)
meer-derheidsverteemloordiging; (ii) semi-propors ionele
verteenwoordiging; (iii) proporsionele
verteenwoordi-ging en (iv) gemengde stelsels. Elkeen van hierdie
stelsels kan weer in verskillende sub-stelsels verdeel
wordo
A. MEERDERHEIDSVERTEENWOORDIGING
1. Die meerderheidstem
Die verkiesing van verteenwoordigers deur 'n
meer-derheidstem is sekerlik die oudste metode waarvolgens
persone verkies is. Onder hierdie stelsel word
ver-staan die verkiesing van een persoon deur TI betreklike
of 'n relatiewe meerderheid, dit wil sê die kandidaat
wat die meeste aantal stemme ontvang, word verkose
verklaaro3)
Die keuse van'n kieser word aangedui deur sy
kruisie agter die naam van die kandidaat vir wie hy
wil stem.4) Een van die grootste besware teen hierdie
stelsel is dat wanneer meer as twee kandidate
genomi-neer word, dit dikwels gebeur dat meer stemme teen die
wennende kandidaat uitgebring word as vir hom05) As
gevolg van hierdie verskynsel word veroorsaak dat die
3) Vglo Lakeman Eo and Lambert JQDo: Voting in
Demo-cracies, Faber
&
Faber~ London, blso 520Vglo Bone Ao Ho: American Politics and the Party
System, Mc Graw-Hill Bbok Coo, IN~~ New York, 1949,
bls. 659; Ross JoFoSo: Elections and Electors,
Eyre and Spottiswoode, London, 1955, blso 57.
Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, bls. 51 - 52~ nEversince it became common for more than two candidates
to contest a single seat, it has been obvious that
simply to declare elected the candidate having the
highest number of votes may grossly misrepresent
the wishes of the voters in that constituencyoll
Vgl. ook Humphreys JoHo: Proportional Represen~
tation, Methuen
&
Coo Ltdo, London, 1911, blso 8104)
5)
3·
samestelling van so TI parlement nie TI werklike weergawe
is van die publieke opinie nie, en ook nie die
verskil-lende politieke rigtings in verhouding tot hulle
sterk-teweersplee. "1 na e .. 6) D'lGJ open aarb 00k "a genera 1 t
en-dency to exaggerate the representation of the largest
party and to reduce that of the smaller ones.,,7) Die
gevolg is dat daar geen verband bestaan tussen die
ondersteuning van die grootste party in die land en sy
sterkte in die volksraad nie.8)
Volgens hierdie stelsel is dit v~r TI minderheid
van die kiesers moontlik om h meerderheid in die
par-lement te kry. Dit gebeur veral wanneer die
onder-steuners van die een party eworedig oor die land
ver-sprei is, sodat die meerde~hede van hierdie party
be-treklik klein is, terwyl die ondersteuners van die
opponerende party slegs in sekere gebieGe gekonsentreer
is, waar di~ party dan groot meerderhede opstapel.9)
6) Vglo Lakeman & Lamber t , a.wo, bLs , 25 - 26;
Hum-phreys JoHa, aoWa, blso 19; Hallett GoH-:
Propor-b i ona'l. Re!?Y.'esont:atie::-::,Nat i.one.L Hene L::"braryFoun-dati.on, W2.S>'iDG'con;D ~C1ê 19:3',~ b)..:Jell:· - 15.
Lakeraan & Li..'JJ.:.ber-G,2.J> W< i bls. 26 ; Vgl. ook Humphreys
J.H., aowo, b Ls . 17: Il ••••• (This System) has
given rise to a widespread belief that this system
necessarily and alwaY2 ~~clds to the victors a~
exaggerated majority. it
Vgl 0 Laleenian & Lambert, asw , , bls0 25: "almos t
every election produces startling differences
be-tween the nation as reflected in its votes and the
House of Commons resulting from those votes."
Sien ook Hallett G.H., a~wo, bls. 22: "In fact,
under this common plan of election, results are
almost completely haphazardQH
Vgl. Hallett G.H., a.wo, bls. 20 - 22; Lakeman
&
Lambert, a.w., bls. 69: "In 1948 0000'> there were
17 United Party or Labour majorities larger than
the largest Nationalist majority of 4,025, while of
the majorities below 1,000 the Nationalist had 28
and their opponents only 120 In 1953 00000 the
United Party achieved a record majority of 8,503
(Durban NortL: United Party : 9~382; National
Party: 879; Majority: 8503: Vgl. Verkiesings
1910 tot 1958, Voortrekkerpers, Johannesburg, 1958,
bIs. 49.) but elected only 6 candidates with
ma-jorities below 2000, compared with no less than 52
Nationalists .• _ Il
7)
8)
9)
om aan die meerderheid te dikteer.
stem nodig het om TI verkiesing te wen , word alle stemme
Aangesien TI kandidaat slegs TI meerderheid van een
wat hy meer as dit verkry, en alle stemwe wat op die
minderheidskandidate uitgebring is~ as vermors beskouf
aangesien die uitslag van die verkiesing nie daardeur
Indien hierdie kiesers by die
beinvloed word nie.
huis gebly het~ sou dit geen verandering in die
uit-1 t b· het . 10)
s ag eweeg ge rlng nle.
Deur die teenstanders van hierdie metode word
aan-gevoer dat dit dikwels die bekwaamste persone uit die
parlement weer, omdat die verkiesings op partygrondslag
gevoer word~ waardeur nie die bekwaamheid van die
kan-didate nie, maar die party waartoe hulle behoort,
ge-konsidereer word.ll)
stempel, aangesien TI klein verandering in die
stellllne-tal 11 groot verandering in die setels teweeg kan bring.12)
Hierdie stelsel word ook as TI groot dobbelspel
be-10) 11)
12)
Vgl. Hoofstuk IV, bls. 126 - 128.
Vgl. Humphreys JoH., asw , , bLs , 45: "Victory at
the polls depends not so much upon the services
which a statesman~ however eminent, may have
ren-dered to his country, as upon the ability of the
party to maintain its majority in the particular
constituency for which he standso" Sien ook
Lake-man & Lambert, asw- , bLs , 39: "The voter does
not even consider the relative ~erits of the
can-didates as persons; he sometimes hardly considers
their names 00000" Voorbeelde in Suid-Afrika
is die neerlae van Genlo Louis Botha in die
ver-kiesing van 1910 te Pretoria-Oos en Genlo JoC.
Smuts in die
1948
verkiesing te Standerton, asookonlangs Sir De Villiers Graaf in die verkiesing
van 1958 in die kiesafdeling Hottentots-Holland.
Vglo James Middleton (Secretary of the Labour
Party) soos aangehaal deur Lakeman
&
Lambert, aowo~blso
47.:
"There is no greater gamble on earththan a British general election." Vgl. ook
Lakeman
&
Lambert, aowo, blso47 - 49;
HumphreysJoHo? aOwO? blso 270
15)
Vglo Lakeman
&
Lambert1 aowo, bIsa 71ï HumphreysJoHo, aow., bIsa 29 - 31.
Vglo Humphr-eys JoH., aowo, bls , 29: "The
gerry-mander is simply such a thoughtful construction
of districts as will economize the votes of the
party in power by giving it small majorities in
a large number of districts, and coop up the
opposing party with overwhelming majorities in a
small number of districts 0000 "
Vglo Hallett GoH., ao\Vo, blso 24 - 25; Humphreys
JoHo, aowo, blso 29 - 30; Lakeman
&
Lambert,aowo, blso 72.
"
Aangesien die sukses van TI part yonder hierdie
stelsel nie alleen afhang van die aantal stemme wat
dit verower nie, maar ook van die wyse waarop dit oor
die land versprei is, is die afbakening van die
kies-afdelings vir elke party van die allergrootste belango
Daar word dan dikwels met die afbakening gemanipuleer
deur die party wat aan bewind is om sy stemmetal min of
meer eweredig oor TI bepaalde gebied te verspreio Dit
staan algemeen bekend as IIgerrymandering"o13) Hierdeur
word bedoel die afbakening van kiesafdelings op so TI
wyse dat dit een party bevoordeel deur hom in staat te
stelom TI klein meerderheid in TI groot aantal
kiesafde-lings te behaal, terwyl die stemmetal van die
oppone-rende partye in TI beperkte aantal kiesafdelings ophOOpo14)
Die woord "gerrymander" het sy ontstaan te danke
aan die afbakening van die goewerneur7Elbridge Gerry;
van i'1assachusetts in 1812. Hy het die kiesafdelings
so laat afbaken dat sy party, die destydse "Republican
Party", daarin geslaag het om 29 setels teenoor die 11
van die opponerende party te verower, alhoewel
laas-genoemde baie meer stemme verkry heto Een van die
kiesafdelings het die vorm van TI salamander gehado
As gevolg hiervan is spottenderwys gepraat van
gerry-mandero15)
,In 1905 het Balfour wetgewing vir die
herdistri-buering van die setels sonder enige hervorming van die
stemreg voorgestelo Hierdie wetgewing is met TI
uit-13 ) 14)
roep van "gerrymandering" ontvang, en het aanleiding
gegee tot die val van die Regeringo16)
As gevolg van die wanpraktyke wat hierdie metode
in die hand werk, en die verkeerde indrukke wat dit gee
van die publieke opinie, word verklaar dat dit
noodwen-dig moet lei tot die ondermyning van die gesag en
pres-tige van die parlement.17)
Ten spyte van die geweldige kritiek wat deur al
die jare teen hierdie stelsel ingebring is, word dit
vandag nog in byna al die Angelsaksiese lande toegepas.18)
In Brittanje is die stelsel met groot sukses
toe-gepas sedert 1885. Gedurende 1885 en 1945 is die
meerderheid van die lede van die House of Commons
vol-gens hierdie metode verkies en sedert 1950 al die lede.
Dit is ook aangewend in die verkiesing van lede vir die
provinsiale wetgewende liggame van die verskillende
graafskappe en vir plaaslike liggame. Hierdie stelsel
is ook in Kanada en die ander Dominiums toegepas.
van die House of Commons en al die provinsiale rade
be-halwe Alberta, New Brunswick en Britse Columbia (1952
-54) van Kanada word so gekies. In Suid-Afrika word
al die lede van die Volksraad, Provinsiale Rade en
plaaslike bestuursliggame;behalwe die Senaat en
Uit-voerende Komitees;vo~gens hierdie metode verkies.19)
16) Vgl. Lakeman & Lambert, a.vl., bls. 50.
17) Vgl. Humphreys J.H., a.vl., bLs , 43: "Apart 0 •• 00
from speculation as to the effect of false
elec-toral methods on the development of public affairs,
the serious divergences between representation
and polling strength must tend to the weakening
of the authority and prestige of the House of
Commons
0:;-18) Vgl. Hermens FoAo: Mehrheitswahlrecht oder
Ver-haltniswahlrecht? Duncker
&
Humblot, Berlin,1949, blso 17·
19) Vgl. Lakeman
&
Lambert, aow., hls. 234 vir al dievoorbeelde hier genoem.
7/ Sedert
Vglo Die Senaatwet, Wet Nr. 53 van 19550 Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, ~lso 2340Vgl , Bone AoH .., aowo, bLs , 674: "Essentially, the device (PoRo) is applied to the selection of legis-lative bodies with a view to giving minorities re-presentation in proportion to their strength~ and
this is precisely the reason why it has been voted out in some American citieso"
Vglo Lakeman
&
Lambert, aow .., blso 300Vglo Humphreys JoHo, aowo, bLs , 33; Lakeman &: Lambert aow .., bls8 32 - 330
7·
Sedert 1955 is dit nog slegs die Uitvoerende Komitees
wat nie volgens meerderheidsverteenwoordiging verkies
word nie ..20) Dit word ook aangewend in Nieu-Zeeland
om lede van die House of Representatives te kies, en
in die Verenigde State van Amerika word dit toegepas
in die verkiesing van lede van die Senaat, House of
Representatives2l) en plaaslike bestuurSliggameo22)
2. Die blokstem
Die blokstem is die uiterste vorm van
meerder-heidsverteenwoordiging, en word in meerledige
kiesaf-delings aangewendo Dit word veral gebruik in
munisi-pale verkiesings en besit elke kieser net soveel stemme
as wat daar vakatures bestaan.23) Hierdie stelsel
bied nog minder geleentheid as die gewone
meerderheid-stelsel vir die verteenwoordiging van minderhede,
aan-gesien die sterkste party in TIbepaalde kiesafdeling
al die setels verowero Die gebreke van
meerderheids-verteenwoordiging kom by hierdie stelsel sterker na
vore.24)
Waar die wykstelsel by munisipale verkiesings
toe-gepas word, is dit TIversagting van die blokstem,
aan-gesien dit aan TI minderheidsgroep wat in TI bepaalde wyk gekonsentreer is, die geleentheid bied om al die
vaka-tures in daardie wyk te verowero Indien die
munisi-paliteit as een wyk beskou word, sou die sterkste party
20) 21) 22) 23) 24)
8/
alal die vakatures gevul het.25)
Hierdie metode is in Brittanje veral gebruik in
die verkiesing van lede van die House of Commonst sedert
1885 tot 1945, in kiesafdelings wat meer as twee
ver-teenwoordigers gehad heta Dit is ook gebruik in die
verkiesing van plaaslike liggame waar die
wyksverteen-waardigers uit twee en meer lede bestaan heta In
Kanada word hierdie metode aangewend in die verkiesing
van die provinsiale parlement van New Brunswick, terwyl
dit in Suid-Afrika in die meeste munisipale.verkiesings
toegepas worda In Griekeland is die lede van die
Chamber of Deputies gedurende verskeie tydperke
vol-gens hierdie metode verkieso Die Nasionale Vergadering
van Turkye en die Nasionale Raad van Switzerland voor
1919 is ook so verkieso26)
30 Die tweede stemming-metode (Second Ballot)
Hierdie metode van verkiesing is daarop ingestel
om te waarborg dat die kandidaat wat verkies word, h
25) Vglo Bloemfontein munisipale verkiesing van 20 Maart 19570 In hierdie verkiesing het die Aksie-komitee al die lede van die vier wyke, naamlik Wes, Sentraal, Oos en Suid verower, terwyl die BoVoMoKo die drie lede van die wyk Noord verkies heto Indien Bloemfontein as een kiesafdeling ge-neem is, sou die aksiekomitee al vyftien vakatu-res gevul heto Die uitslag was soos volg:
Aksiekomitee 5004 2571 3930 4546 2938 2013 2331 2316 5516 887 Wes Sentraal Oos Noord Suid 182989 13,063 Aantal Lede : 12 3
26) Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, blso 234 - 5 vir al die voorbeelde hier genoem.stelsel toegepas is, verskil van land tot land. Hierdie
9·
meerderheid oor al sy opponente gesamentlik sal behaal.27)
Indien h kandidaat in die eerste verkiesing nie TI
vol-strekte meerderheid behaal nie, word h tweede verkiesing
op h later datum gehou.28) Die wyse waarop hierdie
stelsel is vanaf 1870 tot 1913 in Duitsland gebruik, en
die tweede verkiesing was beperk slegs tot die twee
kan-didate wat die hoogste aantal stemme in die eerste
ver-kiesing behaal het. In Frankryk kon al die kandidate
van die eerste verkiesing en selfs nuwe kandidate aan
die tweede verkiesing deelneem. Gewoonlik het egter
slegs die twee kandidate met die hoogste aantal stemme
in die eerste verkiesing aan die tweede verkiesing
deel-geneem.29) In Engeland is hierdie stelsel ~eur die
vak-bonde toegepas. Hier is die kandidate een vir een
ge-ëlimineer deur die hou van'n reeks verkiesings~ waardeur
die kandidaat met die kleinste aantal stemme by elke
nuwe verkiesing weggelaat iso Verkiesings is herhaal
totdat een kandidaat 'n meerderheid oor sy opponente
ge-samentlik behaal ~et.30)
Deur van hierdie metode gebruik te maak, is drie
agte~eenvolgende verkiesip~8 gehou toe die Franse
Boër-huis in Januarie 1947 ongeveer vyf UU1~daaraan bestee het
om sy president uit vier kandidate verkies te kry.31)
In die V.V.Oe duur verkiesings op dieselfde metode soms
dae, indien nie weke nie.32) Hierdie metode mag
doel-treffend wees wanneer h verkiesing met die opsteek van
27) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w.~ blso 53: Die doel vanhierdie stelsel was om die meerderheidstelsel te
wy-sig nin such a way that, no matter how many
candida-tes may be nominated for a single seat~ the
success-ful one must have a majority of votes over all his
opponents combined."
28) Vglo Ross J.F.S., a.w., blso 73·
29) Vgl. Humphreys J.H., aow., bls. 85·
30) Vgl. Lakeman
&
Lambert, aow., bls. 53·31) Vgl. Lakeman
&
Lambert, aow., bls. 54.32) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., t.a.p.hande plaasvind, dog nie wanneer dit die druk van
stem-briefies, die verspreiding daarvan en die moontlike
terugsending per pos behels nie.33)
Die beswaar teen hierdie stelsel is dat dit TI
lang proses is wat geweldig baie tyd in beslag neem;
moeitevol is, geweldige kostes meebring, en "is liable to
cause such loss of interest on the part of the voters
that the poll decreases considerably each time and the
final winner may end with fewer votes than he had on
the first count.,,34-) Ross meen dat die verbetering
van hierdie stelsel op die meerderheidstelsel meer
teo-reties as werklik is.35) Hierdie metode bring ook mee
dat daar by verkiesings tussen partye onderhandel word.
Klein partye bied hulle stemme aan die groter partye
aan ten einde sekere toegevJings te verkry. Om 'n
vol-strekte meerderheid te verkry, is die groter partye
verplig om aan die versoeke te voldoen. In Duitsland
het hierdie onderhandelinge bekend gestaan as
"Kuh-Handel.1l Dit het dan ook veroorsaak dat partye wat
niks in gemeen met mekaar het nie en wat eintlik
teen-oor mekaar staan, 'n kompromie aangaan ten einde TI
vol-strekte meerderheid te verkry.36)
Hierdie metode is veral gebruik in die verkiesing
van lede van die Franse kamer van afgevaardigdes sedert
1928 tot 194-5 en die Duitse Reichstag gedurende 1871
en 1918)7)
4-. Die alternatiewe stem
Om die omslagtigheid van die tweede
verki~sings-metode uitte skakel ~ kan die kieser gevra wor d om op
33) Vgl~ Lakeman
&
Lambert, aowo, t.aop.34-) Vglo Lakeman
&
Lambert~ aowo, blso 53·35) Ross J.FoSo, aowo, blso 730
36) Humphreys JoH., aow., blso 92 - 93·
37) Vgl. Lakeman & Lambert, a.wo., bLs , 235·
110
sy stembriefie aan te dui vir wie hy sou stem indien sy
gunstelingkandidaat verslaan word en hy vir een van die
ander kandidate moet stem.
of voorkeurstem genoem.38)
Dit word di e al ternati.ewe
Die naam is egter
mislei-dend, omdat dit wil voorkom of die keuse van die kieser
slegs tot twee kandidate beperk iso Die kieser se
keuse is egter beperk tot die aantal kandidate wat
ge-nomineer is)9)
Sover vasgestel kan word1 is hierdie metode vir
die eerste keer voorgestel deur Chevalier de Borda in
h referaat wat hy in 1770 aan die Acadenié Royale des
Sciences gele~er heta40) Volgens hierdie 3~elsel
plaas die kieser die syfe:r.s19213 ens" agter die name
van die kandidate volgens sy voorkeu~~41) Wanneer d:'~
stemme getel word, sorteer die kiesbeampte die
stem-briefies uit volgens die eerste keuses daarop aangeduio
Indien h kandidaat i.n hierdie stadium 'n volst::,ekte
mcer-derheid verkry, word hy verkose verklaaro Indien geen
kandidaat n volstrekte meerderheid verkry het n i.e, wo r d
die kandidaat mot die kleinste aar.ta.L s temme buite
re--kening gelaat en word sy st erabrLef'Les oorgedra na die
tweede keuses d~arop aangedui. Hierdie proses word
herhaal totdat een kandidaat 'n volstrekte meerde::,heid
verkry; dowose totdat hy meer stem~e op hom verenig
het as a1 sy opponen te ge om ~neer _.k b· d 42)
Die doel van hierdie metode is om te verhoed dat
38)
39) 40) 41)
Vgl~ Lakeman
&
Lambert, aowa~ blso 55; HumphreysJoHo, a~wo, bls~ 950
Vglo Lakeman
&
Lambert, aow., blso 55.Vglo Ross J.FoS., aowo, blso 59.
Vglo Laksman
&
Lambert1 a~we? bls. 55; HumphreysJeHo, a 0\\1., bl s0 95; st r0:::1::: r,"F. ; Hod ern Pol i
ti-cal Constitutions, Sidgwick & .iackson Ltd , , London,
1949, blso 179.
Vgle Lakeman
&
Lambert, a.we~ blso 55; HumphreysJ.Ho, a.wo, bls. 95 - 96; Ross J.FoS., a.w~,
blSe 59.
42)
TI kandidaat met TI minderheidstem verkies word043)
Dit verhoed egter nog nie dat TI party met TI
minderheid-stem in die owerheidsamp geplaas word nieo In 'n land
soos Suid-Afrika waar 15 persent ontlading aan
platte-landse kiesafdelings toegestaan word en waar een party
slegs in die stede gekonsentreer is, kan TI
minderheids-regering onder hierdie stelsel nog plaasvind. Dit
word egter sterk deur skrywers aanbeveel in
enkellid-kiesafdelings waar daar meer as twee kandidate
genomi-neer wordo44) Hierdie stelsel wor d in Kanada in die
verkiesing van lede van die provinsiale raad van Alberta
gebruik en is in Britse Columbia gedurende 1952 tot 1954
toegepas, terwyl dit in Australië aangewend word in die
verkiesing van lede van die House of Representatives,
en die wetgewende vergaderings van Victoria,
Nieu-Suid-Wallis, Suid-Australië en Wes_Australië.45)
In Suid-Rhodesië is hierdie stelsel sedert 1955
toegepas in die verkiesing van die
Wetge\oJendeVergade-ring alleen in die kiesafdelings waar daar meer as twee
kandidate genomineer is, met die gevolg dat ernstige
bedenkinge geopper iso So het die kandidaat met die
hoogste aantal stemme telkens verloor nadat die
voor-keurstemme getel is046)
B. SEMI-PROPORSIONELE VERTEENWOORDIGING
Die behoefte is sterk gevoel deur verskillende
skrywers en politici dat die stelsels onder
meerder-43 ) Vgl" Lakeman & Lambert,.aowOt bl.s, 56: "The
win-ning candidate is elected with the backing of a
majority of those voting in the final stageo"
Vgl" Ross JoFoSo, aowo, blso 59·
Vgl" Lakeman
&
Lambert, aowo, blso 235·Vgl. The Central African Examiner, Vol. 2, Nro I
van 14 Junie 1958, Salisbury, blso
7.
44)
45) 46)
heids-47) Vgl. Lakeman
&
Lambert aowo~ blso 74; Humphreys JoHo~aowo9 blso 62 en die toespraak van lord Cairns
soos aangehaalop blso 65~ nThere is nothing so
irksome to those who form the minority of one of
these large constituencies as to find that from
the mere force of numbers they are virtually
ex-cluded from the exercise of any political power,
that it is in vain for them to attempt to take
any part in public affairs, that the election
must always go in one direction, and that they
have no political power whateveron
48) Vglo Humphreys
.r ,u.,
asw , , blso 62.49) Vglo Lakeman & Lambert, aowo, 'blso 75; Humphreys
JoHo, aowo, blso 63; Ross JoFoSo, aowo, blso 620
13·
heidsverteenwoordiging sodanig gewysig moet word dat
dit aan minderhede verteenwoordiging verseker047)
Om-dat enkellid-kiesafdelings nie verteenwoordiging van
minderhede moontlik maak nie, is gedurende die tweede
helfte van die negentiende eeu baie aandag aan hierdie
saak gegee, en is daar gepoog om deur wetgewing die
verkiesingstelsels te wysig, nfor it was clearly
reali-zed that without some such improvement neither an
ex-tension of the franchise nor a redistribution of seats
would necessarily make the House a mirror of the
na tion. ,,48)
In ons volgende paragrawe behandelons enkele van
hierdie
pogings:-(1) Die beperkte stem
Onder hierdie stelsel word die
enkellid-kiesafde-lings vervang deur meerlid-kiesafdelings, waarin die
kieser slegs TI beperkte aantal stemme besit? dit wil
sê dat hy minder stemme het as die aantal
verteenwoor-digers wat verkies moet wordo Die kieser mag slegs
een stem per kandidaat uitbringo49) In TI kiesafdeling
met vier lede het die kieser byvoorbeeld slegs die reg
om vir drie of minder kandidate te stemo Hierdie
stel-sel is in 1867 onder die nRepresentation of the People
Act" in 13 Britse kiesafdelings ingevoer en het van
krag gebly tot 1885 toe dit deur die "Redistribution
Act jt as 'n mislukking laatvaar is. 50) Hierdie stelsel
was ook aan die begin van hierdie eeu in Spanje en
Portugal in gebruik, dog die resultate was dieselfde
as in Brittanje.51)
Alhoewel hierdie stelsel ingevoer is om aan
minder-hede verteenwoordiging te verseker, het dit nie daarin
geslaag om aan alle partye eweredige verteenwoordiging
te gee nie. Onder hierdie stelsel kon TI party.indienI
hy sterk genoeg was, al die verteenwoordigers verkies.
Hierdie stelsel het dit veral moontlik gemaak vir
min-derheidspartye om TI meerderheid van verteenwoordiging
te verkry.52) Hierdie verskynsel het in 1874 in Leeds~
Die uitslag van die verkiesing
Engeland? voorgekom.
was soos vOlg:53)
Liberale Party. Konserwatiewe Party.
Carter Lees 15,390 ll,850 5,994 Tennant Wheelhouse 14,864 13,192 Baines Totaal Stemme 33,234 28,056 Setels 1 2
Alhoewel die Konserwatiewe Party 28,056 stemme
teenoor die 33,234 stemme van die Liberale Party gekry
het, het hulle 2 verteenwoordigers verkies en die
Liberale Party slegs een. Indien die Liberale Party
slegs twee kandidate genomineer het, sou hulle twee
verteenwoordigers in plaas van een verkies het. Die
beswaar teen hierdie stelsel is nog altyd dat dit
min-derheidsregering moontlik maak. Hierdie stelsel
ver-50) Lakeman
&
Lambert, a.w., blso 75.51) Vgl. Ross J.F.S., a.w., bls. 62.
52) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., bls. 75.53) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., bls.·77.eis flinke partyorganisasies, waardeur 'n intensiewe
op-name van ondersteuners gemaak word en aan elke kieser
opgedra word vir wie hy moet stemo Indien die
bere-kenings van'n party verkeerd uitgewerk is~ kan dit
nood-lottige gevolge inhou.54)
(2) Die kumulatiewe stem
Hierdie stelsel is daarop gemik om die blokstem
te verbeter.55) Net soos in die geval van die
blok-stem het die kieser net soveel stemme as wat daar
vaka-tures in sy kiesafdeling is. Hy is egter nie verplig
om slegs een stem per kandidaat uit te bring nie. Hy
kan al sy stemme op een kandidaat uitbring of dit onder
die kandidate versprei volgens sy keuse.56)
Net soos in die geval van die beperkte stem
bevor-der dit die verteenwoordiging van minderhede en die
ver-kiesing van dio mees populêre kandidate. Die uitslag
van die verkiesing is altyd onsekero Die verskillende
partyorganisasies moet, net soos onder die beperkte stem?
so akkuraat as moontlik bereken wat die getal van hulle
ondersteuners is~ en aan elke kieser opdra vir wie hy
moet stem? indien hulle die volle voordeel van hulle
sterkte wil treko Indien 'n party meer kandidate
nomi-54) Vglo Lakeman
&
Lambert~ aowo, blso 76: "To reapthe full advantage of their numerical superiority,
it was necessary for the Liberal organization to
make an extensive canvass of supporters~ to
ascer-tain their numbers as accurately as possible? and
to give the voters in each district precise
in-structions as to how they should vote."
55) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w.~ bls. 79.·56) Vgl. Ross JoF.S., a.w., bls. 63; Lakeman
&
Lambert,aowo, blso 79; Humphreys JoHo~ aow., blso 68:
I1With this system the member has as many votes
as there are members to be elected, and it is
permitted to distribute them amongst candidates,
or to cumulate them among one or more candidates
according to his own discretion."
neer as wat hy kan dra? kan dit vir hom noodlottige
ge-volge inhouo57)
Hierdie stelsel is gedurende 1870 tot 1902 in
Brittanje in die verki~Sing van skoolrade gebruik.58)
In die V.S.A. word dit in die staat Illinois aangewend
om die lede van die House of Representatives vir hierdie
staat te kies.59) Hierdie stelsel is ook in die
Kaap-kolonie gebruik in die verkiesing van lede van dio
Wet-gewende Raad en -Vergadering sedert 1853.60) Gedurende
1893 is dit vir die verkiesing van lede van die
Wetge-wende Vergadering laat vaar.61) Dit is egter in die
verkiesing van die Wetgewende Raad behou tot met die
totstandkomin6 van die Unie in 1910.
(3) Die enkel nie-oordraa~are sten
Die stelsel van die enkel nie-oordraagbare stem is
die uiterste vorm van die beperkte stem.62) Dit kan
net soos die vorige stelsels alleen in
meerlid-kiesafde-lings toegepas word7 waarvolgens elke kieser slegs een
stem7 afgesien van die aantal vakatures wat gevul moet
word? besit.63) In h setel met byvoorbeeld vier
vaka-tures, kan'n kieser net een stem uitbring.
Die uitwerking hiervan is dieselfde as in die geval
van die beperkte en kumulatiewe stem? naamlik dat
in-dien 'n party nie seker is van sy aantalondersteuners
nie7 durf hy nie meer kandidate nomineer as wat hy met
57) 58) 59) 60) 61) 62) 63 )
Vgl. Lakeman
&
Lambert, aow., blso 81~ HumphreysJ.H.7 a.w., bls , 72g "As with the Lirnitcd Vote,
the party organizations, if they desire to make
use of their polling strength to the fullest
ad-vantage, Dust make as accurate an estiID~te as
pos-sible of the numbers of their supporters, and must
issue explicit directions as to the way in which
votes should be recorded. To nominate more
can-didates than the party can carry may end in disaster."
Vgl. Lakeman
&
Lambert, aowo, bls. 236.Vgl. Humphreys JoHo, a ,\-,0, hls0 72; Lakeman &
Lam-bert, aowo, blso 236.
Cape of Good Hope Constitution Ordinance van 18530
Vgl. Wet Nr. 16 van 1893, Art. 20
Sien Lakeman
&
Lambert, aowo, bls. 78.Sien Humphreys J.Ho, aow., bls.
74.
17.
sekerheid kan dra nie.64) Indien hy dit sou doen,
kan die gevolge noodlottig wees.65) Die stelsel van
die eru{el nie-oordraagbare stem werk gewoonlik
stag-nasie in die hand, omdat "parties have been 0000
un-willing to nominate more than the number of candidates
who were successful at the previous election.,,66)
Hierdie metode is in Japan sedert 1900 vir die
verkiesing van lede van die Huis van Verteenwcor-di.ger-s
aangewend.67) In Suid-Afrika word daar in die
Senaat-wet van 1955 bepaal dat alle lede van die kieskollege
een nie-oordraagbare stem ten opsigte van elke vakature
t 1 t d bOt 68) 0 h t t d
wa gevu moe wor, eSl. ns e eg er ree s
daarop gewys dat wat hier bedoel word nie die eru(el
nie-oordraagbare stem is nie, naar wel die blokstem.
(4) Die puntestelsel
Die puntestelsel is min of meer dieselfde aa die
kumulatiewe stem. In laasgenoemde geval besit die
kieser net soveel stemme as wat daar vakatures bestaan.
Hy kan egter sy aantal stemme onder die kandidate
vol-gens sy keuse verdeel. Onder die puntestelsel wys hy
egter die kandidate volgens sy keuse aan.69) Die
voor-keursyfers wat aan elke kandidaat toegeken is, word
dan opgetel en die kandidaat met die kleinste aantal
punte word verkose verklaar. In gevalle waar die
voor-keursyfers nie opgetel word nie~ ken die kiesbeampte
aan elke voorkeur punte toe, en die kandidaat wat dan
64) 65)
Vgl. Lakeman
&
Lambert~ aowo9 bls9 78 - 79.Vgl. Humphreys J .Ho, a.w., bls , 75: "o.o. the
nomination of too large a number of candidates 0000
would be disastrous."
Humphreys JoH., aowo, blso
750
Vgl. Lakeman&
Lambert~ a.wo, blso 79: liThe method has therefore
tended to produce stagnation, each party hesitating
to run the risk of nominating more candidates than
were succesful in the previous electiono"
Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, blso 236.Wet Nro 53 van 1955, Arto 4(3).
Sien Lakeman
&
Lambert, a.wo~ bls. 82.66)
67) 68) 69)
Noorweë gebruik. Deur die d'Hondt-stelsel word eers
die hoogste aantal punte behaa17 word verkose vcrklaar.70)
Daar word dan byvoorbeeld 50 punte aan elke eerste
keuse, 30 aan elke tweede en 20 aan elke derde keuse
ens. toegeken. Hierdie stelselopenbaar egter
die-selfde nadele as die kumulatiewe stem.71)
TI Gewysigde vorm van die puntestelsel word in
bepaal hoeveel setels aan elke party toegeken moet word,
en dan word daar deur middel van hierdie stelsel
be-paal watter kandidaat van elke party, sy party se setel
sal vul.72)
c.
PROPORSIONELE VERTEENWOORDIGINGDeur die meeste lande van Europa is radikale
ver-anderings aan die verkiesingsmetodes aangebring7 "aimed
at removing one outstanding feature of all majority
systems7 namely the lack of any certain relation between
a party's strength in the country and its strength in
Parliament. ,,73)
Ten einde eweredige verteenwoordiging aan alle
partye te verseker, is veral die lysstelsels en die
enkel-oordraagbare stem ontwerp.
(1) Die lysstelsel
Die fundamentele beginsel van hierdie stelsel is
baie eenvoudig. Dit kom daarop neer dat indien TI
aantal setels deur dieselfde verkiesingsmetode gevul
word, kan die setels tussen twee of meer partye
ver-deel word in verhouding tot die totale aantal stemme
70) Vgl. Lakeman
&
Lambert, aow.7 bIs. 82~ "TheRe-turning Officer either awards the appropriate
number of points for each preferencG and adds them
up, or, if each voter is obliged to number every
candidate, adds up the preferences each candidate
thus receives and declares elected those with the
lowest totals."
71) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., bIs. 82.72) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., bIs. 83.73) Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.w., bIs. 84.190
wat elke partyontvang het.
74)
Op hierdie beginsel is daar verskillende
ingewik-kelde strukture of metodes ontwerpo Dit het uit dié
twee doelstellinge ontstaan, naamlik om so akkuraat as
moontlik die verteenwoordiging in die parlement in
ver-houding tot die verkiesingssterkte van die partye weer
te gee en om die kieser die geleentheid te gee om sy
op~n~e te kan uitbring op die persoonlike meriete van
die kandidateo
75)
Die stelsel word dan in verskillen-de vorme aangetref.(a) Die grootste oorskot
Dit is nie altyd moontlik of prakties uitvoerbaar
om
n
land as geheel as een kiesafdeling te behandel nie.n
Metode is derhalwe aangeneem van kiesafdelings metn
kleiner aantal verteenwoordigers. Om te verseker dat
elke party in verhouding tot sy stemmetal
verteenwoor-dig word? word die totale aantal stemme uitgebring,
verdeel deur die aantal vakatures in TI betrokke
kies-afdeling. Di t word 'n kwota genoem, en vir elke kwota
wat
n
party behaal, is hy geregtig op eenverteen-woordigero
76)
Byvoorbeeld, asn
kiesafdeling vyf ver=· teenwoordigers het en die totale aantal stemmeuitge-bring is 300,000, dan is die kwota 60,0000 Elke party
is dan geregtig op een verteenwoordiger vir elke 60,000
stemme wat die party verkryo
Daar bestaan egter die probleem dat daar
noodwen-dig
n
oorskot van stemme moet wees nadat die kwo-ta in elke party se stemmetotaal ingedeel iso Die eenmetode is om die oorblywende vakatures uit dié party
met die grootste oorskot te vul.
77)
Veronderstel dat74)
Vglo Lakeman & Lambert? aow", blso84.
75~
Vgl" Lakeman & Lambert, aowo, bis.85.
76
Vgl. Lakeman & Lambert, a.\Il0 , toa.po77)
Vgl. Lakeman & Lambert, aowo, toa.p.daar dri3 vakatures in TI kiesafdeling bestaan en dat
die totale aantal stelmne uitgebring 15~000 is, en as
volg tussen die partye verdeel is:
Party A
Party B
8000 7000 15000.
Die kwota sal dan 5?000 stemme weeso Party A sal
dan twee verteenwoordigers en Party Been
verteenwoor-diger kry, aangesien Party A die grootste oorskot heto
Hierdie metode laat egter veel ruimte vir misbruik,
sodat TI party meer setels kan verkry as waarop hy
gereg-tig is. Indien een party twee lyste aanbied, kan dit
gebeur dat op altwee lyste sy oorskot groter is as die
van die volgende party, en kan hy dus op hierdie wyse
meer verteenwoordigers verkies kryo78) Veronderstel
dat Party B hierbo genoem twee lyste in plaas van een
aangebied het en dat die verdeling van die stemme as
volg plaasgevind het:
8,000
Party A
Party Bl
Party B2
.
.
-Die kwota sal nog steeds
5POO
wees, maar Party Asal slegs een vertoenwoordiger kies terwyl Party B twee
verteenwoordigers verkry, omdat albei die lyste van
Party B TI groter oorskot as die van Party A aantoon.
Cb) Die grootste gemiddelde.
Hierdie stelsel staan algemeen bekend as die
d'Hondt·-stelsel, en is vernoem na die persoon wat dit
ontwerp het, naamlik Victor d'Hondt van die
Universi-teit van Ghent.79) Die doel van hierdie metode is
78) Vgl. Lakeman & Lambert, aoldo, bLs , Sfl.
79) Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, blso 87·21.
"to secure that~ when all the seats have been allotted?
the average number of votes required to win one seat
80)
shall be as nearly as possible the same for each party."
Die prosedure waarvolgens hiordie stelsel
funksio-neer, kan die beste geïllustreer word deur die syfers
van die verkiesing van Junie
1946
van die Fransokiesafde-ling Calvados wat vyf verteenwoordigers gehad heto Die
aantal stemme wat elke party verkry het~ word eers
vas-gestel., Ditword dan om die beurt deur die syfers.
192,3
enso verdeel soos onderstaande tabel aandui.81)
Hovement Iparti Repub-' Com-
Socia-1Rossemble-Republicain licain de munistes listes ment des
I ;i
1.
74,931
34,797
129,856
27,381
12. 37,465
17,398
14,928
!I
!3·
24
p977
i!14,099
Populaire la Liberté Gauches
Re-.publicaines.
Die vyf grootste getalle word dan volgens hulle
belangrikheid gerangskik:
temal buite rekening gelaat. Elke partyontvang dan
1.
74,931
2.
37,465
3"
34,797
4.
29,856
5.
27,381
Die laagste getal vorm dan die kwota waarvolgens
die vakatures gevul word, en oorskotte word dus
heel-soveel verteenwoordigers as wat die kwota in sy totaal
stemme ingedeel kan wordo Die party wat minder as
die kwota het, ontvang geen verteenwoordiging nieo
82)
80)
Vgl. Lakeman & Lambert, a~w", t~aop.81)
Vgl. Lakeman & Lambert, asw ,.; toa~p.82)
Vgl. Lakeman & Lambert, a.wo, t.a.p.hulle kandidate langs mekaar gepubliseer. 'n Kieser
Die grondslag waarop dit geskied, is dat die
ver-teenwoordigers toegeken word aan die partye met die
grootste gemiddelde stemme per vakature. Die verskil
tussen hierdie stelsel en die van die grootste oorskot
is dat laasgenoemde tot voordeel is van klein partytjies
en hierdie metode weer tot voordeel van groot partye iso83)
Die genoemde twee metodes ken slegs die aantal
ver-teenwoordigers aan elke party toeo Die suksesvolle
kandidate kan egter op twee maniere aangewys word}nl.84)
(i) ~ur die party
In die lys wat deur die partyaangebied word,
nomineer elke party net soveel kandidate as wat daar
vakatures is. Die name word op die stembriefie van
die party gerangskik volgens die voorkeur van die party.
'n Kieser neem dan die stembriefie van die party vir wie
hy wil stem en plaas dit in die stembus.85) Nadat
die aantal vakaturos vir elke party bereken is, word 'n
gelyke getal kandidate wat eerste op die stembriefie
verskyn, verkose verklaar.86)
(ii) Deur die kiesers
Volgens hierdie metode word al die partylyste met
kan dan sy stem óf op die party uitbring deur sy
krui-sie bo-aan die lys van die party te plaas, 6f hy kan
vir 'n bepaalde kandidaat stem, deur sy keuse langs
die naam van TI kandidaat aan te dui. Die aantal
stemme wat op die partylys, sowel as op die kandidate
van die betrokke lys uitgebring is, word dan opgetel
om vas te stel hoeveel stemme elke party verkry het.
83 ) Vgl. Lakeman & Lambert, a sw , , t.a.p.
84) Vglo Lakeman & Lamhert, aowo, bls.
91
85) Vgl. Lakeman & Lambert, a.·w., toa"p.
86) Vglo Lakeman & Lambert, a.w .., t.a~p.
eerste aanspraak op die lysstemmeo Daar word dan 23·
Nadat die kwota bereken is, word die kandidate wat
ver-kies word op die volgende wyse vasgestel:87)
Veronderstel dat die bIota 3,750 stemme is, dat
lys 1 drie kandidate Lns Lu iti nl , A,B en C en dat die
stemme as volg uitgebring is:
Stemme vir A 4,000 500 500 Lysstemmo Stemme vir B Stemme vir C 3,000 8,000
Aangesien die party twe e maal meer stemme het as
wat die kwota is, is hy dus op twee verteenwoordigers
ge-regtigo Omdat A eerste op die lys verskyn9 het hy
3,250 stemme van die totaal lysstemme afgetrek en by A
se 500 gevoeg, sodat A TI l&ota verkry en dus verkies
wordo Aangesien B tweede op die lys verskyn, kry hy
die oorblywende 750 stemme wat sy totaal op \250 te
staan bringo C het egter 3,000 stemme op hom verenig,
en omdat hy dus meer stelTImeas B het, word hy verkies.SS)
Hierdie stelsel gee dus aan die kieser die
ge-leentheid om vir TI kandidaat in sy persoonlike
hoeda-nigheid te stem.
Onderaan elke lys verskyn ook 'n aanvullende lys.
Indien daar TI vakature ontstaan, word dit deur die
kandidaat wat eerste op die aanvullende lys verskyn,
gevulo Die doel hiervan is om tussenverkiesings uit
te skakel.89)
Die Lysstelsel is in Duitsland in die verkiesing
van die Reiehstag gedurende
1919
tot1933
toegepaso87)
88) 89)
Vglo Lakeman & Lambert, a.v , , blso
94.
Vglo Lakeman & Lambert, aowo, toaop.
Vgl. Lakeman & Lambert, a.v , , toaop.
sedert 1945 tot 1948 aangewend in die verkiesing van
die Kamer van Afgevaardigdes en die Senaat. In
Frank-ryk is dit aangewend in die Verkiesing van die
Nasio-nale Vergadering in 1945 en 1946. In bogenoemde lande
is daar geen keuse tussen kandidate van die onderskeie
partye toegelaat nie.90)
Hierdie metode is in België in die verkiesing van
die Kamer van Verteemloordigers, en 'n deel van die
Se-naat en Provinsiale Rade sedert 1920 toegepas. Dit
is ook in Denemarke in die vor-k ies i.ng van p.Laas Lr.ke
besture sedert 1920, in Nederland in die verkiesing
I van die Tweede Kamer en plaaslike rade sedert 1917 en
in die verkiesing van stadsrade van groot Franse stede
toegepas. In hierdie lande is aan die kieser slegs
een keuse binne die pa~tylys toegelaat. In die
ver-kiesings vir die Italiaanse Kamer van Afgevaardigdes
gedurende 1946 - 1952, die plaaslike Rade van Noorweë
sedert 1920, albei huise van die Parlement en
plaas-like rade van Swede sedert 1909, die Eerste Kamer van
Nederland sedert 1923, en die Griekse Kamer van
Af-gevaardigdes gedurende 19~6 - 1952 waar hierdie stc~~e1
toegepas is~ is egter 'n groter keuse tussen kandidate
binne 'n partylys verleen.91)
In die verkiesing van die Parlement van Finland
sedert 1906, die S\-JitserseNasionale Vergadering
se-dert 1919, en die Kamer van Afgevaardigdes van
Luxem-burg sedert 1919, waar hierdie stelselook gebruik is,
het die kieser algehele vrye keuse geniet en \-Jasnie
90) 91)
Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.vI., blSe 236 vir al dievoorbeelde hier genoem.
Vgl. Lakeman
&
Lambert, a.vIe, blSe 237 vir allevoorbeelde hier genoem.
25.
gebind aan kandidate van een partylys nie.92)
(2) Die enkel-oordraagbare stem
Die lysstelsels onder proporsionele
verteenwoor-diging is daarop ingestelom aan partye setels toe te
ken met verhouding tot hulle sterkte. Die stelsel van
die enkel-oordraagbare stem is minder bekoITilllerdoor die
lotgevalle van partye, en wil groter vryhede aan die
kieser verleen.93) "The system is designed to make
every vote as effective as possible, whether used to
support a party or not •••• The object of the single
transferable vote is to enable each citizen to take
part as freely and as fully as possible in the
selec-tion of his own representative, in the belief that this
is the essence of true democracy.,,94)
Hierdie metode is deur Andrae van Denemarke in
1855 en in 1857 onafhanklik hiervan deur Thomas Hare in
Engeland uitgevind.95) Hiervolgens besit elke kieser
slegs een stem.96) Die kieser bring sy stem uit deur
die syfer 1 agter die naam van sy eerste keuse te plaas.
Hy is ook geregtig om tweede, derde ens. keuses aan te
dui, indien sy eerste keuse nie verkies sou word nie.
TI Kieser kan met ander woorde net soveel keuses aandui
as wat daar kandidate is, deur eenvoudig die syfers
1,2,3,4 ens. agter die name van die kandidate volgens
sy voorkeur te plaas. Wanneer die stemme getel word,
word die steillbriefies verdeel volgens die eerste
keu-ses daarop aangedui, waarna die totale aantal stemme
uitgebring, bereken word. Hierna word die kwota wat
92) Vgl. Lakeman & Lambert, aow., bls. 238.
93) Vgl. Lakeman & Lambert, a. wo, bls. 98.
94) Vgl. Lakeman & Lambert, aow., t.a.p.
95 ) Vgl. Lakeman & Lambert, a.w., bls. 101.
96) Vgl. Lakeman & Lambert, a.v , , tvasp , ; Humphr.eys
J.Ho,a.wo, bls. 135·
stemme is wat 'n kandidaat nodig het om verkies te word
nie, en daarom is die Droop~b10ta aanvaaro99)
Totale aantal stemme
Droop ...Kwota = +1
elke kandidaat nodig het om verkies te word bepaal.97)
Volgens die metode van Hare is die kwota as volg
bepaal:98)
Hare ....Kwota
=
totale stemmetotale vakatures
Daar is egter gevind dat dit nie die kleinste getal
Totale aantal vakatures + 1
Al die kandidate wat met die eerste telling TI kwota
verkry, word verkose verklaar. Indien geen kandidaat
'Il kwota verkry nie, word die kandidaat met die kleinste
aantal stemme weggelaat, en sy sterruneoorgedra na die
tweede keuses daarop aangedui. Wanneer 'Il kandidaat
egter meer stemme kry as die kwota, word die surplus
eers oorgedra, alvorens die kandidaat met die kleinste
aantal stemme weggelaat wordo Hierdie proses word
herhaal totdat al die vakatures gevul is. lOO)
Hier-volgens word daar geen stemme verkwis nie, en het alle
t 'Il 1 k k· d 101) V t h t 'Il k i
s emme ge y e leswaar e. oor s e leser
die geleentheid om voorkeur aan indiwiduele kandidate
te verleenol02)
Dit is hoofsaaklik toegepas in die verkiesing van
albei Huise van die Parlement sedert 1922, en alle
plaaslike rade sedert 1919 van die Ierse Republieko
97) Vglo Humphreys JoHo, aowo, toa.po; Lakeman
&
Lambert, a.w., bls. 101; PoR. Pamphlet Noo I,
A Plea for Real Representation, December 19100
98) Sien Lakeman
&
Lambert, aowo, bls. 129.99) Sien Lakeman
&
Lambert, a.w., blso 105 en 129;Humphreys JoHo, aow., bls. 137.
100) Vglo FoR. Famphlet No. I, aowo; Lakeman
&
Lambert?aOwO? blso 105 - 108; Humphreys JoHo, aowo, bls. 139.
101) VgL, Hallett
c.u.,
aowo, bLs , 58: "First of all,it makes every vote count."
102) Vglo Lakeman
&
Lambert, aow., blso 131: "It allowsthe voter full freedom to express his preferences
for individual candidates, either with or without
regard to those candidates' partyaffiliationsol1
en beroepsverteenwoordiging. Groepsverteenwoordiging
27.
In Engeland is dit veral aangewend in die verkiesing
van verskeie komitees en besture van nie-staatlike
in-stansies. In Kanada word dit aangewend in die
ver-kiesing van TI paar provinsiale- en stadsrade. In
Australi~ word dit sedert 1949 in die verkiesing van
die Senaat toegepas, terwyl dit in die provinsie
Nieu-Suid-Wallis sedert 1932 aangewend is om die Hoër Huis
te verkies.103) Hierdie stelsel word ook sedert 1921
in die verkiesing van die Senaat en Wetgewende
Verga-dering van Malta, en sedert 1950 in die verkiesing
van die Wetgewende Raad van Gibraltar aangewendol04)
In Suid-Afrika is hierdie stelsel sedert 1910 tot 1955
toegepas in die verkiesing van die Senaat en word nog
steeds toegepas in die verkiesing van die Uitvoerende
Komiteesol05)
D. GEMENGDE STELSELS
Behalwe die voorgenoemde stelsels word daar nog
verskillende gemengde stelsels in sommige lande
aange-tref. Die belangrikste van hierdie stelsels is die
bonusstelsel en die stelsels van groepsverteenwoordiging
word veral aangetref in lande met veelrassige bevolkings.
(1) Die bonusstelsel
Hierdie stelsel word in Griekeland aangetref en
staan ook bekend as "Reinforced Proportional
Represen-ta l.onoti nl06)
Onder hierdie stelsel word die setels in die
eer-ste verdeling proporsioneel tussen die verskillende
partye verdeel, terwyl die setels wat nie op hierdie
103 ) 104) 105) 106)
Vglo Lakeman
&
Lambert, aowo, blso 238 - 239 viralle voorbeelde hier genoem.
Vglo Lakeman
&
Lambert, aowa, blso 239.Suid-Afrika Wet van 1910, Arto 134.
Vgl. Ministry of the Prime Ministers' Office: The
New Electoral Law (Law Noo 3822 of March, 29/31,
1958) Athens, Greece of April 8, 1958, blso 1.
wyse aan TI party toegesê is nie? slegs tussen die twee
partye verdeel word wat die hoogste aantal stemme
ont-vang heto Die tweede verdeling vind ook proporsioneel
plaas. Die doel van hierdie stelsel is om
partyver-splintering, wat die vorming van TI stabiele regering
bemoeilik, te voorkom.107)
Volgens hierdie stelsel word Griekeland in 55
kiesafdelings verdeel waarvan die aantal
verteenwoor-digers wissel van 1 tot 16 afgevaardigdes.10B) Die
aantal afgevaardigdes wat aan elke party toegesê word,
word as volg bereken~
(i) Eerste verdeling
In die eerste verdeling van die aantal
afgevaar-digdes in elk van die 55 kiesafdelings, word die totale
aantal stemme uitgebring, verdeel deur die aantal
vaka-tures in die betrokke kiesafdeling. Dit word dan die
kwota genoem~ en vir elke aantal stemme~ wat TI party
ontvang het, wat gelyk is aan die kwota, kry hy een
verteenwoordigera Veronderstel dat in TI kiesafdeling
met vyf verteenwoordigers is die totale aantal stemme
uitgebring 98,355. Dan is dio kwota 19,671. Indien
daar vier partye was wat in die verkiesing meegeding
het, en dat elk die volgende aantal stemme ontvang het:
Party A Party B Party C Party D 42~7B3 27,612 20,118 7,B42
107) Vglo The New Electoral Law, aowo, t.a.p.: tiThe
object aimed at in this manner is to avert the
disintegration of the country's political forces
into a multitude of small parties, whose
exis-tence would render difficult the formation of a
stable government, and this is achieved by sharing
out the seats of the 2nd allocation which
ge-nerally exceed one third of the total among
two or three parties as a rule, which parties have
gained the support of the vast majority of the
electora te. ;,~
lOB) Vglo The 'New Electoral Law., a.w., blSa 2.
290
dan sou in hierdie geval party A twee verteenwoordigers,
party B een en party C een verteenwoordiger verkry.
Party D ontvang geen setels nie. Een vakature blyoor
om deur die tweede verdeling gevul te word.109)
In die geval van TI enkellid-kiesafdeling word die
kwota bereken deur die aantal stemme deur twee te
ver-deel. Die vakature word dan gevul op dieselfde wyse
as hierbo genoemollO)
(ii) Die tweede verdeling
Vir die verdeling van die oorblywende setels onder
die tweede verdeling, is Griekeland in nege groot
kies-distrikte verdeelolll) Alleen enkel-partye op wie 25
persent en koalisie-partye bestaande uit twee partye op
wie
35
persent van die totale aantal stemme uitgebringis, kan aan die tweede verdeling deelneemo Indien
koalisie-partye uit drie en meer partye bestaan, moes
hulle 40 persent van die stemme ontvang het om in die
tweede verdeling te kan deelneem.112)
Die wet maak egter voorsiening daarvoor dat,indien
slegs een party of koalisie-partye die vereiste
per-sentasie stemme behaal het, al die oorblywende setels
nie aan hierdie partyalleen toegeken word nie, maar
dat die party met die tweede meeste stemme ook aan
hierdie verdeling kan deelneem. Daar moet dus ten
minste twee partye aan die tweede verdeling van setels
deelneem.113) Om vas te stel watter party of
koalisie-partye die tweede meeste stemme behaal het, word die
109) Vglo The New Electoral Lawof a.w., bls.
3·
110) The New Electoral Law, aowo, t.aop.
111) The New Electoral Law, aowo, t.a.p.
112) The New Electoral Law, a.w., bls.
4·
113) Vgl. The New Electoral Law, asw , , toa.p.:
"How-ever, the law does foresee that at least two
parties or coalitions of parties should
partici-pate in the second allocation of seats."
enkel-party aan die tweede verdeling deelneemo Is dit totale aantal stomme wat TIkoalisie=party ontvang het,
verdeel deur die aantal partye waaruit hy bestaan.
Indien hierdie resultaat minder is as die persentasie
stemme wat TI enkel-party ontvang het~ dan sal die
egter groter as die van die enkel-party met die hoogste
persentasie stemme, dan neem die koalisie-partye aan
die tweede verdoling deel.114)
Veronderstel dat drie enkel-partye en twee
koalisie-partye aan TIverkiesing deelgeneem het, en dat die per=
sentasie stemme as volg is:
Party A 32%
Party B 21%
Party C 15%
Koalisie D 24%
Koalisie E 8%
In hierdie geval sal Partye A en B aan die tweede
ver-deling van die oorblywende setels deelneem, alhoewel
party B in gebreke gebly het om aan die vereiste 25%
van die,totale aantal stemme uitgebring te voldoen, want
sy persentasie is hoër as elk van die partye waaruit
koalisie=party D bestaan, aangesien die gemiddelde
per-sentasie van laasgenoemde geval slegs 12% is.
Indien die persentasie stemme egter as volg wast
nl. Party A
=
26%9 Party B=
14%9 Party C=
12%, koalisie D (2 partye)=
30% en koalisio E (3 partye)=
18%~ sou Party A en koalisie D aan die tweede ver-deling deelgeneem heto In die geval van koalisie Dword dit veronderstel dat elkeen van die twee partye
waaruit hy bestaan 15% van die stemme verkry het, wat
hoër is as die 14% van Party Bo
114) Vglo The New Electoral Law, a.wo, t.a.p.
