4. Niklas Luhmann, zin als ordeningsvorm
4.2. Zin als beleving
We zeggen dat iets zinvol is, wanneer er een ordening is gemaakt in de chaos van het leven. Deze ordening maakt dat de werkelijkheid wordt begrepen als een coherent geheel. De werkelijkheid wordt zodoende op een functionele wijze geordend. Binnen deze opvatting is zin dus niet hetzelfde als identiteit, maar een functionele ordening die de chaos van het leven tot een coherent geheel maakt. Deze zin is niet feitelijk in de wereld aanwezig, maar bestaat uitsluitend als een ordeningsvorm. Zoals Luhmann schrijft: “Festzuhalten ist, daß der Sinnbegriff die Ordnungsform menschlichen Erlebens bezeichnet - und nicht etwa irgendeinen ausschnitthaft bestimmten Sachverhalt in der Welt.“ (Luhmann 1972, 31) Omdat zin niet materieel aanwezig is, moeten we zin fenomenologisch omschrijven.
Zin is een ‘Ordnungsform’ (Luhmann 1972, 31) die wordt aangebracht in het beleven, waardoor er een continuïteit in dit beleven wordt ervaren. In het beleven gebeurt iets
actueels, maar er bestaat tevens een potentieel van allerlei mogelijkheden. Dat betekent dat in het actuele moment niet alleen bestaat wat we op dat moment beleven, maar er zijn allerlei zaken in het moment aanwezig die we in dat actuele moment niet beleven. Wanneer we zin op deze wijze opvatten kan er niet zoiets bestaan als een zinloos leven. Zin is als ordeningsvorm immers als voorwaarde voor ieder beleven aanwezig. Zelfs wanneer men bijvoorbeeld spreekt over het leven van een alcoholist dat enkel draait om het verdrinken van pijn en leed met bier, dan moet men zeggen dat dit een zinvol leven is. Ook de beleving van deze alcoholist is immers het gevolg van de bijpassende ordeningsvorm.
Er staat altijd een wereld aan mogelijkheden voor ons open, maar niet alle mogelijkheden kunnen worden beleefd. Men is nooit in staat om alle aanwezige mogelijkheden te beleven, omdat er altijd teveel aanwezig zijn. Dat wil zeggen dat er altijd teveel mogelijkheden zijn om deze nog te kunnen actualiseren. De mogelijkheden blijven constant binnenstromen waardoor we overvol raken. Deze constant overvolle ruimte noemt Luhmann complexiteit. Dit betekent het volgende: “Durch den begriff Komplexität soll bezeichnet werden, daß es stets mehr Möglichkeiten des Erlebens und Handelns gibt, als aktualisiert werden können.” (Luhmann 1972, 32) Uit de complexiteit moet geselecteerd worden, maar door alle mogelijkheden worden we verpletterd. In die zin overvragen we onszelf steeds (Selbstüberforderung).
Alle denkbare en ondenkbare mogelijkheden samen worden door Luhmann contingentie genoemd. Alle belevingen en handelingen die zich aankondigen zijn mogelijkheden en als zodanig kunnen deze anders uitvallen dan men verwachtte. Zoals hij zegt:
Der Begriff Kontingenz soll sagen, daß die im Horizont aktuellen Erlebens angezeigten Möglichkeiten weiteren Erlebens und Handels nur Möglichkeiten sind, daher auch anders ausfallen können, als erwartet wurde; daß die Anzeige mithin täuschen kann, indem sie auf etwas verweist, das nicht ist oder wider Erwarten nicht erreichbar ist oder, wenn man die notwendigen Vorkehrungen für aktuelles Erleben getroffen hat (zum Beispiel hingegangen ist), nicht mehr da ist. (Luhamnn 1972, 32) Het kan voorkomen dat iemand de gepaste voorzorgsmaatregelen heeft getroffen om hetgeen dat men verwachtte te beleven. Hetgeen dat men verwachtte kan echter alweer verdwenen of vernietigd zijn door de gebeurtenissen die tussendoor plaatsgrepen. Dat de mogelijkheden anders kunnen blijken dan verwacht heeft er dus mee te maken dat hetgeen dat zich aankondigt naar iets kan verwijzen dat niet meer aanwezig is op de wijze waarop men het verwachtte. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een toevallige ontmoeting met een oude bekende waarmee je had afgesproken dat je hem nog zou bellen. Op dat moment kun je paniekerig zijn, omdat je hem nooit gebeld hebt. Direct begin je allerlei smoezen te
verzinnen. Op het moment dat blijkt dat de oude bekende louter blij is om je te zien en het je geen moment kwalijk heeft genomen, is de mogelijkheid waar je je op voorbereide weggevaagd door een andere gebeurtenis. Men kan op deze wijze overspoeld raken door de enorme hoeveelheid aan mogelijkheden, mede doordat deze mogelijkheden steeds veranderen. Op het moment dat ik deze tekst schrijf kan ik niet alle mogelijkheden die zich opdringen beleven of toelaten. Op één moment zou ik dan een merel horen fluiten, koffie drinken, typen, uit het raam kijken, mijn vriendin appen, het huis schoonmaken, een film kijken, een nieuwe batterij in het rookalarm doen, slapen, boodschappen doen, enzovoort. Samengevat is de functie van zin volgens Luhmann als volgt te benoemen:
Sinn fungiert als Prämisse der Erlebenisverarbeitung in einer Weise, die die Auswahl von Bewußtseinszuständen ermöglicht, dabei das jeweils nicht Gewählte aber nicht vernichtet, sondern es in der Form von Welt erhält und zugänglich bleiben läßt. (Luhmann 1972, 34)
Om niet overspoeld te raken neemt het beleven de ordeningsvorm aan van selectiviteit. (Luhmann 1972, 33) Deze selectiviteit wordt gebruikt om macht uit te oefenen op ons eigen leven door de complexiteit en contingentie te reduceren. Het selectieproces waarbij complexiteit en contingentie worden gereguleerd heeft tot gevolg dat er zin ontstaat. (Luhmann 1972, 33) Het gevolg van de selectie is dat de niet-geselecteerde mogelijkheden niet meer worden toegelaten. Dit betekent echter niet dat de complexiteit teniet wordt gedaan, maar dat de complexiteit beetje bij beetje wordt uitgesloten, zonder deze te vernietigen. Dit gebeurt doordat er aan een vorm van selectie wordt vastgehouden die er niet voor zorgt dat de beleving onveranderlijk vastligt en hierdoor dus uiteindelijk niet verschrompelt. (Luhmann 1972, 34) Alleen de tijd kan mogelijkheden definitief elimineren. De selectie wordt bewaard als een algemeen gevormde reikwijdte waarbinnen iemand het leven beleeft. De selectie resulteert steeds in nieuwe en andere keuzes uit de nieuwe mogelijkheden die zich voordoen.
Zin gaat er dus niet om dat er een antwoord wordt geformuleerd op de vraag hoe de wereld er informatief uitziet. Zin gaat om een selectie van deze informatie: “Vielmehr liegt das eigentlich Besondere sinnhafter Erlebnisverarbeitug darin, Reduktion und Erhaltung von Komplexität zugleich zu ermöglichen.” (Luhmann 1972, 34) Zin is binnen Luhmanns opvatting dus een systeem waarin de beleving selectief wordt georganiseerd.
De functie van zin is het reduceren van de complexiteit en contingentie. Zin betekent volgens Luhmann niet meer dan ‘het functioneert’. De functie van zin is dus niet dat er informatie over zaken in de wereld wordt geboden en de functie is ook niet dat deze informatie teniet wordt
gedaan, maar dat er een selectie uit deze informatie wordt gemaakt die het mogelijk maakt om het leven te beleven als een geordend en begrijpelijk geheel.
We hebben nu vastgesteld dat er bepaalde informatie wordt geselecteerd. Dit betekent dat er ook informatie overblijft die wordt genegeerd. Het beleven wordt begeleid door deze bijzondere menselijke eigenschap van negatie. Luhmann bedoelt hiermee dat bepaalde informatie niet wordt toegelaten: “Ihre begriffliche Nachkonstruktion setzt Klarheit über den funktionellen Primat der Negativität im sinnkonstituierenden Erleben voraus. Was Negativität -an sich- ist, mag hier unentschlüsselt bleiben.” (Luhmann 1972, 35). Negatie is het functionele primaat van de negativiteit en negatie is noodzakelijk, omdat er anders te veel informatie binnenkomt. Daarnaast heeft negatie, net als zin, geen ontische grond en wat negatie precies is, is volgens Luhmann niet belangrijk.
Negatie zorgt ervoor dat we niet overspoeld worden door de mogelijkheden en daarbij dat de wijze waarop we beleven tot stand wordt gebracht. Negatie is een reflexieve en noodzakelijke procesvorm van het beleven. De mogelijkheden die we niet beleven in het actuele moment zijn uitgefilterd door de negatie. De verwerkingsbeleving van zin kan volgens Luhmann als volgt worden samengevat:
Sie leistet Reduktion und Erhaltung von Komplexität dadurch, daß sie das unmittelbar gegebene, evidente Erleben durchsetzt mit Verweisungen auf andere Möglichkeiten und mit reflexiven und generalisierenden Negationspotentialen und es dadurch für riskante Selektivität ausrüstet. (Luhmann 1972, 37)
In belevingszin, zoals Luhmann deze omschrijft, vinden we een aantal kenmerken terug die overeenkomen met de wijze waarop ik zin heb beschreven in hoofdstuk 1. Daar heb ik zin als volgt omschreven: zin is een geconstrueerde betekenis die door het individu aan het leven wordt gegeven en die het mogelijk maakt om de chaos en complexiteit van het leven te reduceren en het leven begrijpelijk te maken als een coherent en waardevol geheel. De overeenkomst met Luhmann is dat zin ervoor zorgt dat de chaos en complexiteit van het leven worden gereduceerd en dat het leven begrijpelijk wordt gemaakt als een coherent en waardevol geheel. Binnen Luhmanns opvatting is zin echter niet iets dat door het individu aan het leven wordt gegeven. Zin moet, zoals hij zegt, los worden getrokken van de identiteit van het individu.