In 1964 legden Zaanse amateurarcheologen van de Archeologische Werkgemeenschap voor Westelijk Nederland (AWN) samen met professionele archeologen van de toenmalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodem-onderzoek (ROB) op het Provily sportpark in Krommenie een opmerkelijke vindplaats bloot. Hij bestond uit paalstompen, resten van een palissade. Deze palissade had een onregelmatige, vierhoekige vorm met aan de westkant een opening van maar liefst 14 meter. De langste – zuidelijke – zijde sloot aan op deze opening en had een oost-west oriën-tatie en was 34 meter lang. Haaks daarop stond de noord-zuid georiënteerde oostwand
met een lengte van 26 meter. De noordkant van de omheining werd afgesloten door de twee laatste zijden. Deze vormden samen een flauwe bocht die uitkomt op de opening. Het oost-west georiënteerde deel van deze noord-kant was 11,5 meter lang, het noordoost-zuidwest georiënteerde deel 16,9 meter. Binnen deze palissade lagen de paalstompen van een vierkant gebouw van 3 x 3 m en van twee rechthoekige gebouwen. Naast inheems-Romeins aardewerk vonden de amateurs ook Romeinse scherven en munten uit de eerste helft van de 1ste eeuw na Chr. Noch de amateurs noch de professionele archeologen konden vaststellen wat er nu precies gevonden was in Krommenie. De professionele archeo-logen dachten dat het een Fries heiligdom was. Anderen hielden het op een veekraal,
De plattegrond van ’t Hain, zoals die in 1964 is vastgelegd door medewerkers van de toenmalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek.
in huis en op handelsactiviteiten. Verondersteld wordt dat deze goederen oorspronkelijk van een handelaar waren die in het plangebied woonde. De mensen die in deze periode in Koog aan de Zaan woonden zullen op enige manier betrokken zijn geweest bij de handel. Het Breedweer ligt aan een sloot die via een sluis uitkomt op de Zaan. Langs deze sloot stonden allemaal bedrijven, zoals houtzaagmolens en pakhuizen. Het is bekend dat rijke Zaankanters aan de dijken langs de Zaan woonden óf aan het begin van de paden haaks op deze dijken. Breedweer 4-10 ligt aan begin van het pad Breedweer.
Omstreeks het midden van de 18de eeuw belandt de Zaanstreek in een recessie. Deze recessie lijken we ook terug te zien in het vondstmateriaal aan het Breedweer, dat grotendeels dateert in de perioden vóór of na het midden van de 18de eeuw. Uiteraard is de dataset waarover we beschikken te klein om met zekerheid te kunnen verbinden aan een dergelijke historische gebeurtenis, maar is deze waarneming zeker relevant voor toekom-stig onderzoek in de Zaanstreek. Vanaf de tweede helft van de 18de eeuw oogt het vondst materiaal – in tegenstelling tot het oudere materiaal – namelijk vrij gewoon; er blijkt geen overduidelijke welvaart uit. Wel kan voorzichtig gesteld worden dat de bewoners uit het plangebied zich ook in deze periode bezighielden met handel. Het laken-lood uit Leiden en de grote hoeveelheid pijpen van goede kwaliteit, waarbij zelfs een deel uit eenzelfde partij afkomstig lijkt te zijn, vormen aanwijzingen voor deze veronder-stelling. Een andere aanwijzing voor de
betrokkenheid van de bewoners bij handels- foto©gemeente Zaanstad
De opgravers van ‘t Hain aan het werk. Het trekken van een heipaal voor jaarringdatering op
Breedweer 4-10 in Koog aan de Zaan.
activiteiten blijkt uit de botanische resten. In de 18de-eeuwse kuil S1.8 is namelijk een zeer grote hoeveelheid dennennaalden gevonden, die afkomstig moeten zijn van geïmporteerd dennenhout dat waarschijnlijk verwerkt was in een zaagmolen in de buurt van het plangebied. Het feit dat de naalden in het plangebied zijn gevonden, wijst ook op een mogelijke relatie van de bewoners met de houtzaagmolen. Naast deze naalden heeft het botanisch onderzoek van de resten uit dit spoor overigens ook aannemelijk gemaakt dat de bewoners beschikten over een tuin en een dieet hadden dat past bij redelijk welgestelde mensen. Ook nu is een rol in de handel voor de bewoners geen onwaarschijnlijke verkla-ring voor deze mate van welvaart.
Hoe de huizen er in deze perioden uitzagen, weten we niet. De funderingen hiervan lagen zeer waarschijnlijk onder de nog in het plan-gebied aanwezige ophogingslagen.
Waarschijnlijk wijzen de kleine poeren van huis 8002 en huis 8003 erop dat deze huizen uit de 18de eeuw stammen. In het geval van huis 8002 lijkt dit wel zeker, aangezien dit huis vrijwel op dezelfde locatie staat als huis 8001, dat later in de 19de eeuw dateert, wat impliceert dat huis 8002 ouder is. Aangezien het op het kadastraal minuutplan uit 1832 al zichtbaar is, behoort een datering in de 18de eeuw zeker tot de mogelijkheden.
Piet Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Oostzaan en Wormerland
foto©VUhbs,
Amster
een wachttoren, een marktplaats of zelfs een vuurtoren. Ook was niet duidelijk of het nu een Fries of Romeins bouwwerk was. Zeker was alleen dat de vindplaats de naam ‘’t Hain’ kreeg.
In 2010 werden plannen ontwikkeld om op het Provily sportpark huizen te bouwen. Dit was voor het team Monumenten en Archeolo-gie van de gemeente Zaanstad, waarin Krommenie inmiddels was opgegaan,
waar-schijnlijk de laatste kans om het mysterie van ’t Hain te ontrafelen. In het najaar van 2014 heeft het archeologisch opgravingsbedrijf Hollandia uit Zaandijk proefsleuven getrok-ken op het terrein om vast te stellen of er nog iets over was van de vindplaats. Hoewel de vindplaats door de aanleg van drainage-systemen, elektrakabels en een gasleiding behoorlijk was aangetast, besloot de gemeen-te toch om hem op gemeen-te lagemeen-ten graven. Van 10
september 2018 tot 17 december 2018 voerde opgravingsbedrijf Archeologenbureau Argo uit Zaandam de opgraving uit in samen-werking met de gemeente Zaanstad, leden van de AWN-afdeling Zaanstreek en omstre-ken en Baduhenna uit Heiloo en omgeving. Omdat in 1964 het hele terrein tot 30 cm diepte was gefreesd, moest het nieuwe opgra-vingsvlak dieper worden aangelegd dan het vlak uit ’64. Van de twee rechthoekige
ge-bouw tjes was hierdoor nu letterlijk geen spoor meer te bekennen.
Twee van de vier hoekpalen van het gebouw van 3 x 3 m konden worden uitgegraven. Ze waren van elzenhout, rondom bekapt en hadden een diameter van 24 cm. De twee andere moesten in de bodem blijven, omdat ze onder kabels en leidingen lagen die niet konden worden verlegd. De palissadepalen hadden een diameter van tussen de 8 en 14 cm
en waren van essen- en elzenhout. Interessant is dat de palissade deels op een met klei opge-vulde kreek bleek te staan en dat de palen tot diep in de klei waren geslagen waardoor ze stevig stonden.
Dit verklaart misschien de onregelmatige vorm: de palissade volgt voor een deel de loop van de kreek. Het binnenterrein was opge-hoogd en gevlakt door het opbrengen van plaggen.
Ter hoogte van de opening in de palissade lag een opgevulde kreek die, getuige het vele vondstmateriaal uit de vulling, in de 1ste eeuw na Chr. nog open was. De gebruikers van de palissade hadden de oever zelfs plaatselijk uitgegraven om hem vanuit de ingang in de palissade beter bereikbaar te maken. De kreek had toen een breedte van 7 m en een diepte van ongeveer 1,5 m. Hij kronkelde in westelijke richting het
De palen van de palissade waren tot in een grijze kleilaag geslagen waardoor ze stevig stonden. De kleilaag is de lichtgrijze baan onderaan de paalstompen.
> Verschillende complete of vrijwel complete potten van inheems Romeins aardewerk zijn tijdens het onderzoek opgegraven.
foto©gemeente Zaanstad
foto©Ar
go,
sportterrein af richting het Oer-IJ en vormde de enige verbinding van de vindplaats met de buitenwereld. Over het water kon onder andere het Romeinse fort bij Velsen, castellum Flevo, worden bereikt. De boom-stammen voor de palissade en de gebouwen daarbinnen zijn waarschijnlijk over deze kreek aangevoerd. Van ver, want in de directe omgeving van de vindplaats groeiden geen geschikte bomen.
De grootste vondstgroep wordt gevormd door de ruim 6500 scherven, en soms zelfs comple-te potcomple-ten, van inheems-Romeins aardewerk. Iets meer dan 150 scherven waren Romeins,
waaronder fragmenten van kruiken en amforen, kurkurn-aardewerk, terra sigillata en een olielampje.
Andere Romeinse vondsten zijn onder andere een glazen speelschijfje, een puntgave fibula een metalen bel, twee metalen ringen, enkele zwaar gecorrodeerde munten, een deel van de steel van een pilum – een Romeinse speer – en een strip van de wangplaats van een helm. De vierkante plattegrond van 3 x 3 m vertoont veel overeenkomsten met die van de bij de Leidsche Rijn opgegraven Romeinse wacht-toren en de vierkante wacht-toren bij het Romeinse fort bij Velsen. Het kan dus een Romeinse
wachttoren zijn. Deze wachttoren en de palissade zijn gebouwd in de eerste helft van de 1ste eeuw na Chr. door een goed georga-niseerde groep mensen. Ze hebben de plek zorgvuldig gekozen, de oever van de kreek aangepast, het terrein met plaggen geëgali-seerd en opgehoogd en ten slotte, ergens ver weg van ’t Hain, boomstammen gekapt en over het water naar de vindplaats vervoerd. De aanpak en het vondstmateriaal wijzen erop dat dit het werk was van Romeinse soldaten. Niet alleen de metalen strip van de wangplaat van een Romeinse helm, maar ook het kurkurn-aardewerk, het deel van de pilum en het olielampje zijn allemaal typerend voor een Romeinse militaire context. Het lijkt er dan ook sterk op dat in Krommenie een omheinde Romeinse wachttoren uit de eerste helft van de 1ste eeuw na Chr. is opgegraven. Dit is hiermee de meest noordelijke Romeinse militaire nederzetting op het vasteland. In 2019 zal de ontwikkelaar de kabels en leidingen gaan verleggen. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om ook het ontbrekende deel van ’t Hain te kunnen opgraven. Dit nieuwe onderzoek zal de andere helft van de wacht-toren omvatten, een deel van de palissade en een deel van de vondstrijke kreekvulling. Piet Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Oostzaan en Wormerland
Annabel Médard, Archeologenbureau Argo
van links naar rechts:
Sommige voorwerpen waren bijna compleet, zoals deze Romeinse kruik van gedraaid aardewerk.
Een bijzondere vondst was een olielampje met een afbeelding van een gladiator waarvan parallellen vrijwel uitsluitend worden gevonden in Romeinse militaire context. De afgebeelde persoon is waarschijnlijk een retiarius, die als wapens een drietand, een grote dolk en een net had. Het net is niet afgebeeld of stond op het ontbrekende stukje. De drietand ligt op de grond en met zijn grote dolk vecht hij verder.
Bijzonder fraai is deze fibula (mantelspeld), waarvan zelfs de naald nog aanwezig was.
Bezoekers aan de Open Dag op de opgraving van de Romeinse wachttoren op ’t Hain luisteren naar het verhaal van de gemeentelijk archeoloog. De resten van de wachttoren werden uitvoerig bekeken door de honderden bezoekers. foto©Ar go, Zaandam
foto©gemeente Zaanstad foto©gemeente Zaanstad
foto©gemeente Zaanstad foto©G. J.C . Kr oon, Assendelft