In augustus 2018 heeft Hollandia Archeologen in opdracht van de gemeente Langedijk een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd ter hoogte van de Parallelweg 25 in Sint Pancras. In het plangebied zullen zes woningen ge-bouwd worden.
Het plangebied ligt op de top van de strand-wal van Sint Pancras. Deze strandstrand-wal is vermoedelijk gevormd tussen 3000 en 2500 voor Chr. Bij verschillende onderzoeken op de strandwal zijn prehistorische sporen gevonden. In het plangebied De Domeynen, circa 1,2 kilometer ten noorden van het plangebied, zijn sporen uit het Laat-Neoli-thicum, de Bronstijd en de IJzertijd gevonden (Verduin 2012).
Op slechts 100 meter van het plangebied werd aardewerk uit de IJzertijd gevonden. Ook zijn hier sporen uit de Romeinse Tijd gedocumen-teerd. Deze vondsten zijn gedaan in 1991 in een voortuin aan de Westerweg. Op deze locatie zijn de resten van het oorspronkelijke kerkhof van Vronen onderzocht. De skelet-resten die hier ontdekt zijn dateren uit de 13de eeuw en waren deels te koppelen aan de veldslag bij Vronen (Alders & Van der Linde 1991).
Leren boekband met gestempelde versiering,16de eeuw.
Op een 17de-eeuwse wandtegel staat een afbeelding van de legendarische grappenmaker Tijl Uilenspiegel.
Een duit uit 1768.
foto©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland
De ligging van het plangebied bij het kerkhof van Vronen, in combinatie met de overige vondstlocaties op de strandwal van Sint Pancras, zorgden voor een hoge archeologi-sche verwachting.
Bij het proefsleuvenonderzoek werd echter al snel duidelijk dat, ondanks een intacte bodemopbouw, er geen archeologische resten meer waren. De enige ‘sporen’ bestonden uit verstoringen die waren veroorzaakt door de sloop van een schuilkerk. Er werd één vondst gedaan: een duit geslagen in 1768 in Over-ijssel. Middenin de munt zit een vierkant gat, wat doet vermoeden dat de munt op kleding bevestigd kon worden en als knoop dienst heeft gedaan.
Hollandia Archeologen, Niels Tuinman
Markermeerdijken |
Vooronderzoek
InleidingDe Alliantie Markermeerdijken gaat de komen de jaren 33 kilometer dijk tussen Hoorn en Durgerdam versterken. Vooruitlopend op deze werkzaamheden heeft Archeologie West-Friesland in de nazomer van 2018 op enkele locaties langs het dijktracé rond Schardam, Etersheim en Warder (gemeente Edam-Volendam), archeologisch vooronderzoek uitgevoerd. In dit stuk wordt per vindplaats kort verslag gedaan van de voorlopige resul-taten.
In 2014 is een uitgebreide bureaustudie uitge-voerd naar de archeologische waarden en verwachtingen rondom de dijk. Vooral de
analyse van historisch kaartmateriaal leverde vele potentiële vindplaatsen op. Dit resulteer-de uiteinresulteer-delijk in een overzicht van locaties waar waarschijnlijk resten liggen van ver-dwenen bewoning of van bijvoorbeeld water-werken, zoals molens en sluizen.
Deze plekken liggen onder en vlak naast de dijk, maar soms ook verder weg, bijvoorbeeld op de bodem van het Markermeer. Tijdens dit archeologisch vooronderzoek zijn enkele van deze locaties op het land onderzocht om te kijken of de verwachte resten daadwerkelijk aanwezig zijn en om na te gaan hoe de intact-heid en conservering is.
Vindplaats 4.1 Westerdijk
Net ten noorden van de splitsing tussen de Klamdijk richting Oudendijk en de Westfriese Omringdijk (Westerdijk) richting Hoorn staat op diverse 17de-eeuwse kaarten bewoning
afgebeeld. De bewoning staat op deze afbeel-dingen binnendijks aan de westzijde van de Westfriese Omringdijk. Het lijkt te gaan om drie of vier grote boerderijen – afhankelijk van de kaart – waarvan de percelen zijn omgeven door bomen. Op de kaart van de Beemster uit 1644 lijkt een onderscheid te zijn gemaakt tussen rechthoekige langhuizen en huizen die een L- vormige plattegrond hebben. Mogelijk worden hier stolpboerderijen gesug-gereerd. Na een analyse van moderne lucht-foto’s zijn op basis van afwijkende sloot-patronen kansrijke locaties aangewezen waar de resten van deze boerderijen worden verwacht.
Het onderzoek hier was uiterst succesvol. Op het merendeel van de onderzoekslocaties zijn resten van bewoning gevonden. Deze resten bestaan uit ophogingslagen, gedempte sloten – soms met een houten beschoeiing,
muur-Op dit detail van een kaart van de Beemster uit 1644 zien we drie grote boerenerven omgeven door bomen langs de Westerdijk. Het noorden is rechts.
Vindplaats 4.1: onder en langs de dijk liggen goed geconserveerde bewoningsresten.
Op deze uitsnede van een kaart van Blaeu uit 1631 zijn binnendijks, maar ook binnen de Etersheimer- of Oosterkoog huizen afgebeeld. Net buiten de kade van de koog is de oude kerk van Etersheim zichtbaar. Links is Warder te zien met opvallend veel huizen langs de dijk.
Overzicht van de onderzochte vindplaatsen bij Schardam, Etersheim en Warder.
funde ringen en vondstmateriaal. Vooral de grote hoeveelheid vondsten van met name gebruiksaardewerk, maar ook van metalen en andere objecten zijn opvallend. De resten dateren voornamelijk uit de late 16de en 17de eeuw. Uit het onderzoek is gebleken dat een groot deel van de resten nog in de huidige dijk zit en dat de conser vering van zowel de vindplaats als het vondstmateriaal
uitstekend is.
Vindplaats 5.1 Etersheimer Keukendijk Ten noorden van de Oosterkoog en ten noorden en zuiden van de Westerkoogdijk langs de Korsloot bij Schardam staat op diverse 17de-eeuwse kaarten bewoning aangegeven. De onderzoekslocatie ligt in de knik van de aansluiting tussen de Westerkoogdijk en de Keukendijk. Hier is op de kaarten binnendijks aan de westzijde
©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland
van de dijk een rechthoekig huis afgebeeld. Op de kaarten lijkt het alsof de woning op een verhoogde huisplaats ligt.
Tijdens het onderzoek zijn inderdaad diverse ophogingslagen gevonden, maar helaas ont-bre ken duidelijke resten van een huis. Het vondstmateriaal uit de lagen dateert uit de 16de en 17de eeuw. Mogelijk liggen de resten van het huis dichter op of onder de dijk. Onder de ophogingslagen is een grillig afge-zet grijsbruin kleipakket gevonden. Deze klei heeft ter hoogte van de vindplaats het natuur-lijk gegroeide veen weggeslagen.
Het lijkt erop dat het huis is gebouwd boven op een oudere gerepareerde dijkdoorbraak. Dit is eerder waar genomen tijdens het onder zoek bij
gemaal C. Mantel aan de Klamdijk. Hier bouw de men in de 17de eeuw Lutjeschardam, een gehucht bovenop een plateau dat ontstond na reparatie van een grote 15de-eeuwse dijk-doorbraak.
Vindplaats 5.2 Etersheim
Deze vindplaats ligt in de omgeving van de IJsselmeerdijk aan de zuidzijde van de Ooster-koog, waar de dijk een opvallende knik richting het oosten maakt. Uit historisch onderzoek is gebleken dat de dijk hier ver-moedelijk voor 1418 is teruggelegd. Uit dat
jaar stamt een geschreven bron waarin toestemming wordt gegeven voor de bedijking van de koog, het buitendijkse land. Bij het terugleggen van de dijk kwam een deel van het dorp Etersheim inclusief de kerk buiten-dijks te liggen. Op diverse kaarten uit de 16de en 17de eeuw staan delen van het dorp en de kerk nog buitendijks afgebeeld. In 1639 werd binnendijks, op de plek waar de huidige kerk staat, een nieuwe gebouwd. De Zuiderzee verzwolg de oude kerk in de loop der tijd. In 2009 onderzochten duikers deze plek waarbij onder andere een 12de-eeuwse sarcofaag werd opgedoken (zie Kroniek over 2009).
De vragen die beantwoord moesten worden, waren: liggen buitendijks langs de dijk en op het voorland nog resten van het oude Etersheim en zo ja, hoe oud zijn deze? Tijdens het onderzoek zijn net ten oosten van de dijk in het verlengde ervan bewoningsresten gevonden uit de 14de/15de eeuw en uit de
16de/17de eeuw. Het gaat om gedempte sloten waarin resten van divers vondstmateriaal lagen, zoals aardewerk en metaal, maar ook vondsten van organisch materiaal, zoals leer en hout. Daarnaast zijn een begraven varken en een waterput gevonden, twee soorten sporen die kunnen samenhangen met een huiserf.
Iets noordelijker langs de dijk zijn geen bewoningsresten gevonden. Mogelijk liggen deze hier meer naar de kern van het dijk-lichaam. Op deze locatie is een houten constructie gevonden die is opgebouwd met zware ingeslagen grenen palen waaraan verticale planken zijn bevestigd. Het zou kunnen dat deze constructie diende als extra versteviging na een dijkdoorbraak. Aan de buitenzijde zijn ter versteviging schuine schoorpalen tegen de planken aangezet om de constructie en de grond daarachter te stutten. Uit dendrochronologisch onderzoek zal blijken
Vindplaats 5.1: onder jongere puinlagen komen de resten tevoorschijn van een zware houten constructie opgebouwd uit palen en planken.
Vindplaats 5.3: de kronkel in de dijk (blauwe pijl) verraadt de aanwezigheid van een reparatie, waarbij de dijk na doorbraak iets landinwaarts opnieuw is opgebouwd. Net voor de dijk (rode pijl) is de begroeide depressie ter hoogte van het oude kolkgat zichtbaar. Een sloot (rode stippellijn) watert de depressie af. <
Vindplaats 5.2: de zware grenen palen komen vermoedelijk uit het Oostzeegebied. Hier worden plakken van de palen afgezaagd als monsters voor dendrochronologisch onderzoek.
Vindplaats 6.2: het kronkelige verloop van de sloot parallel aan de dijk (binnendijks) op deze kadastrale minuut uit 1826, verraadt vermoedelijk de aanwezigheid van oude verlaten huisplaatsen.
Vindplaats 6.1: op deze uitsnede van het AHN is het restant van een tijdelijke dijk (lichtgroen) duidelijk te zien. Zowel de conservering van de vindplaatsen als het vondstmateriaal is uitstekend.
Vindplaats 5.1: onder een pakket ophogingslagen uit de 16de en 17de eeuw ligt een dikke laag grijsbruine klei die vermoedelijk tijdens een dijkdoorbraak is afgezet. foto©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland foto©Ar cheologie W est Friesland
wanneer de bomen gekapt zijn en waar de palen vandaan komen. Dit geeft ook meer zicht op de datering van de doorbraak. Het vermoeden bestaat dat de constructie in de 17de eeuw is gebouwd en dat de palen uit het Oostzeegebied komen.
Vindplaats 5.3 Etersheim – doorbraak Iets ten noorden van de doorbraak bij vind-plaats 5.2 zijn aan de hand van luchtfoto’s en topografische kaarten twee andere door-braken ontdekt. Rondom de resten van deze doorbraken zijn op het buitendijkse land – het voorland – met behulp van het AHN (Actueel Hoogtebestand Nederland) diverse structuren gezien die mogelijk een verband hebben met de reparatie van de doorbraken.
In de sleuven die hier zijn gegraven zijn geen aanwijzingen gevonden dat de hoogte-verschil len zijn ontstaan door oude repara-ties. Vermoedelijk gaat het om recent gegra-ven greppels die bij slecht weer de depressie rond de doorbraak moeten ontwate ren. De ontdekking van de doorbraken op dit stuk dijk wordt mogelijk wel tijdens het vervolg-onderzoek meegenomen.
Vindplaats 6.1 Warder - voorland
Ten noorden van Warder, ter hoogte van de oude Haantjesbraak, waar tegenwoordig een boerenbedrijf staat, heeft men op het voor-land met behulp van het AHN een restant van een dijklichaam waargenomen. Bij de eerder-genoemde doorbraak van de Klamdijk (Lutjeschardam) is vast komen te staan dat voorafgaand aan de reparatie een kleine dijk voor het gat in de dijk is aangelegd, vermoe-delijk om verder uitslijten van het kolkgat
tijdens eb en vloed te voorkomen. Mogelijk is hier bij Warder een vergelijkbaar lichaam opgeworpen om het vergroten van het gat bij de Haantjesbraak tegen te gaan.
Uit het gravend onderzoek is gebleken dat het inderdaad om een opgeworpen lichaam gaat. Vermoedelijk is hierbij grond uit een sloot ernaast gebruikt, aangevuld of afgedekt door zoden die hier in het voorland konden worden gestoken.
Vindplaats 6.2 Warder – zwembad
In de omgeving van het openluchtzwembad van Warder is een aantal sleuven, zowel binnen- als buitendijks gegraven. Op meer-dere 17de-eeuwse kaarten staan binnendijks
opvallend veel huizen afgebeeld. Wanneer deze zijn verdwenen is nog niet helemaal duidelijk, maar op de 19de-eeuwse kadastrale minuut staan ze niet meer. Op deze kaart heeft de sloot aan de zuidzijde op sommige plekken een opmerkelijk kronkelig verloop. Het vermoeden bestaat dat de sloot hier om oude verhoogde huisplaatsen heengaat. Naast de bewoningsresten uit in ieder geval de 17de eeuw, kunnen ook oudere resten worden verwacht. Verondersteld wordt dat de dijk bij Warder net als bij Etersheim in de Late Middeleeuwen is ingelaagd. Mogelijk zijn daarbij verhoogde huisplaatsen uit de Late Middeleeuwen gebruikt als basis voor de nieuwe inlaagdijk.
Uit het onderzoek is gebleken dat inderdaad meerdere verhoogde huisplaatsen binnendijks tegen de dijk aanliggen. Op basis van het vondstmateriaal kunnen deze voornamelijk worden gedateerd in de 16de en 17de eeuw. Op één locatie is een laatmiddeleeuwse oorsprong geconstateerd, mogelijk geldt dit voor meer-dere huisplaatsen. De vindplaatsen liggen afgedekt onder een dik pakket zand en groten-deels onder de weg, waardoor ze niet zijn verstoord door latere graafwerkzaamheden. Het vondstmateriaal is uiterst goed gecon-serveerd waardoor organisch materiaal, zoals hout en dergelijke, goed bewaard is gebleven. Buitendijks zijn geen resten van bewoning gevonden, maar hier is wel goed inzicht verkregen in de ophogingen en verstevigingen van de dijk vanaf de 17de eeuw tot de moderne tijd.
Vervolg
Het archeologisch onderzoek is succesvol gebleken. De aanwezigheid van vindplaatsen is nu op meerdere locaties met zekerheid vastgesteld en er is inzicht verkregen in de intactheid van de vindplaatsen en de conser-vering van het vondstmateriaal. Op basis van dit vooronderzoek worden locaties aangewe-zen die in aanmerking komen voor vervolg-onderzoek. Deze onderzoeken zullen in enkele gevallen nog voor de werkzaamheden aan de dijk plaatsvinden, maar op locaties waar de vindplaatsen diep in de kern liggen zal dit pas kunnen worden uitgevoerd op het moment dat het profiel van de dijk wordt aangepast. Archeologie West-Friesland, Sander Gerritsen