Nu we weten dat luchtvaartzaken geschikt zijn voor de inzet van AI-systemen en hoe het procesverloop er uit ziet, is de volgende vraag welke vorm van AI het best kan worden ingezet binnen de luchtvaartzaken bij de rechtspraak. Omdat er verschillende werkprocessen plaatsvinden zullen er ook verschillende AI-systemen worden ingezet. Welk AI-systeem leent zich het best voor welk werkproces? Die vraag zal in dit hoofdstuk worden beantwoord.
4.1. Versnellen doorlooptijden en verlichten van werkdruk
Zoals in de inleiding van dit onderzoek al werd genoemd kan een procedure bij de rechtbank voor luchtvaartzaken tot wel een jaar in beslag nemen. Zo heb ik wel eens meegemaakt dat een vonnisbepaling vijf keer werd aangehouden door de rechtbank. Toen ik belde om te vragen waar dit mee te maken had, gaf de medewerker van de desbetreffende rechtbank aan dat het kwam door de drukte en dat zij er simpelweg niet aan toe kwamen om tijdig vonnis te wijzen. Vooral de rechtbank in Haarlem heeft veel luchtvaartzaken in behandeling, daar worden alle zaken behandeld inzake vluchten die de luchthaven Schiphol als vertrek- of aankomstplaats hadden. De luchtvaartzaken worden dus niet verspreid over alle rechtbanken in Nederland, maar zijn voornamelijk geconcentreerd bij de rechtbanken in Haarlem en in Eindhoven, waar de meest gebruikte luchthavens van Nederland zich bevinden. Dit brengt voor deze specifieke rechtbanken ongetwijfeld extra werkdruk met zich meebrengt. Doordat zaken te lang blijven doorlopen, hopen de zaken zich op en ontstaan er achterstanden
waardoor de werkdruk alleen maar toeneemt. Het is dus een soort vicieuze cirkel waar je als rechtbank moeilijk uit komt als je op dezelfde manier blijft werken. Tijd voor verandering dus. Welke vormen van AI de rechtspraak in luchtvaartzaken het best kunnen ondersteunen zal in de volgende paragrafen duidelijk worden.
4.2. Ondersteuning processen
In het vorige hoofdstuk is het procesverloop van een luchtvaartzaak aan bod gekomen.
Daaruit kan geconcludeerd worden dat veel werkzaamheden nog handmatig gebeuren.
Wanneer zaken digitaal worden gevoerd, kan AI bij veel van deze werkzaamheden
ondersteuning bieden. Zo is één van de eerste werkzaamheden in een luchtvaartzaak die een griffiemedewerker uitvoert, het beoordelen van de dagvaarding op de geldigheid daarvan (zie
ook paragraaf 5.2.1.). Hierbij dient te worden gekeken of de dagvaarding juist is betekend, alle gegevens juist zijn ingevuld en of de dagvaarding tijdig bij de rechtbank is aangebracht.
Dit zijn handelingen die ook door een algoritme zouden kunnen worden uitgevoerd. Zo kunnen regelgebaseerde algoritmen – met hun ‘als dit, dan dat’-redenatie – worden ingezet om stukken te beoordelen op hun geldigheid. Als een dagvaarding bijvoorbeeld niet correct betekend is, dan zal de dagvaarding ongeldig worden verklaard. Algoritmen kunnen op deze manier werkzaamheden overnemen waardoor de werkdruk zal worden verlicht en processen sneller zullen verlopen.
Na de dagvaarding worden er nog een aantal andere processtukken uitgewisseld, zoals beschreven in het vorige hoofdstuk. Voor al deze processtukken worden er brieven gestuurd naar beide partijen, waarin de datum staat waarop het stuk bij de rechtbank binnen moet zijn.
Deze brieven hebben weliswaar een standaardinhoud maar worden wel fysiek en handmatig verstuurd. Dit brengt niet alleen extra werk met zich mee voor de rechtbanken, zij moeten deze brieven immers printen en versturen, ook voor de advocaten brengt het fysiek versturen van brieven extra werk met zich mee. Zij zullen deze brieven namelijk moeten inscannen gezien zij wel vaak digitaal werken. Het versturen van deze brieven zou ook door een systeem gedaan kunnen worden. De gegevens van beide partijen kunnen uit de dagvaarding worden gehaald door het systeem en deze gegevens worden vervolgens verwerkt in de
standaardbrieven. Beargumenteerd kan worden dat alle rolcorrespondentie zonder menselijke tussenkomst automatisch door middel van AI kan worden verstuurd een voorwaarde hiervoor is uiteraard dat ook de rechtbanken digitaal gaan werken. Het digitale systeem zal door middel van patroonherkenning registreren dat een processtuk is binnengekomen en zal dan automatisch de volgende brief genereren en versturen naar de procespartijen. Dit is mogelijk omdat deze brieven een standaardinhoud hebben die van tevoren ingevoerd zal worden in het systeem. Het moment van versturen hangt af van wanneer het processtuk is binnengekomen.
Het systeem zal bijvoorbeeld kunnen herkennen dat het processtuk dat is binnengekomen een conclusie van antwoord is. Op deze manier weet het systeem dat de brief met het verzoek tot indiening van de conclusie van repliek verstuurd kan worden.
Wanneer alle processtukken zijn uitgewisseld zal er een uitspraak volgen. Een kenmerk van standaardzaken is dat een uitspraak van tevoren te voorspellen is omdat zaken vergelijkbaar zijn. Net als alle rolcorrespondentie hebben vonnissen ook een standaardinhoud. Het vonnis in een luchtvaartzaak is als volgt opgebouwd:
- Het procesverloop - De feiten
- Het verzoek en het verweer - De beoordeling
- De beslissing
Als voorbereiding op de uitspraak zullen alle processtukken moeten worden doorgenomen.
Uit deze processtukken dient de relevante informatie te worden gehaald op basis waarvan de rechter zijn beslissing zal baseren. De rechter neemt deze stukken momenteel handmatig door om vervolgens de relevante informatie eruit te halen. Om de rechter in dit
voorbereidingsproces ondersteuning te kunnen bieden kan de machine learning techniek worden ingezet. Dit systeem leert door training uit grote hoeveelheden informatie de relevante onderdelen te halen. Deze methode van stukkenonderzoek is al door de rechtspraak erkend in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Daarbij is de methode sneller en
nauwkeuriger dan handmatig dossieronderzoek.40
De uiteindelijke beslissing hangt samen met de beoordeling en heeft ook een standaardopzet.
Hier zal een expertsysteem een uitkomst kunnen bieden. Zij kunnen door de resultaten die volgen uit de beslisbomen een oordeel vormen dat transparant is. Een expertsysteem wordt namelijk door mensen gebouwd, de invoer wordt door mensen geleverd en het systeem wordt door mensen gevalideerd. Mits deze handelingen correct hebben plaatsgevonden kent het expertsysteem dus geen zogenoemde black box.41
Niet alleen voor de rechtbanken is het fijn als zaken sneller kunnen worden afgehandeld. Ook in het kader van rechtszekerheid is het voor rechtszoekenden van belang dat zij gedurende een procedure weten waar zij aan toe zijn. Het verkorten van doorlooptijden helpt hierbij, het voorkomt namelijk dat rechtszoekenden onverwacht en onnodig in een lange procedure verwikkeld raken.
40 A.D. Reiling. 2019.
41 Raad voor de rechtspraak, p.44.
4.3. Besluitvormingsproces
In de vorige paragraaf werd al even kort aangehaald dat expertsystemen een rol kunnen spelen in het besluitvormingsproces. Over de vraag of algoritmen in de rechtspraak in de toekomst zelfstandig uitspraken kunnen doen is veel discussie. Van den Herik stelt bijvoorbeeld dat er tussen 2030 en 2040 algoritmen ontwikkeld zullen zijn die in staat zijn om een individueel geschil te beslechten.42 Van den Herik is niet de enige die er zo over denkt. Ook de voormalig voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, Frits Bakker, is van mening dat computers in de toekomst zullen rechtspreken.43 Henry Prakken is het hier niet mee eens, hij denkt dat het realistischer is om in te zetten op ondersteuning van de menselijke rechter met AI, zodat mens en computer samen beter presteren dan apart.44
Iedere uitspraak zal gepaard moeten gaan met een motivering van de beslissing.
Expertsystemen zijn tot deze motivering in staat. Zoals al eerder in dit onderzoek besproken zijn expertsystemen interactieve beslisbomen. De vragen en antwoorden uit deze beslisbomen zijn bekend waardoor dus ook is te achterhalen hoe het systeem tot een beslissing is gekomen.
Zowel de stellingen van de heren Van den Herik en Bakker als die van de heer Prakken kunnen beargumenteerd worden. Standaardzaken lenen zich er perfect voor om ook een standaard uitspraak te laten vormen door een algoritme. Echter, mijns inziens is het te vroeg om de rechter helemaal te vervangen door computers. In dat opzicht sluit ik mij dus aan bij de heer Prakken en ben ik van mening dat het realistischer is om voor alsnog in te zetten op ondersteuning van de menselijke rechter. Een algoritme zou bijvoorbeeld een advies kunnen uitbrengen aan de rechter, gebaseerd op jurisprudentie en in het geval van luchtvaartzaken -de Veror-dening. Op -deze manier zal wor-den gewaarborgd dat alle relevantie feiten wor-den meegenomen in de beoordeling, maar zal de uiteindelijke uitspraak door een menselijke rechter worden gedaan.
42 Mr-online, ‘In 2030 zullen computers rechtspreken’, (31 oktober 2016), < https://www.mr-online.nl/in-2030-zullen-computers-rechtspreken/> Geraadpleegd op 26 november 2020.
43Prins, C., & Roest, J. 2018
44 H. Prakken, ‘Komt de robotrechter er aan?’, NJB 2018/207, afl. 4.