M ei weinig toespelingen m aakten op de gebeurtenissen, die de kerkgangers die dag zo in spanning hielden.

W a t voor de predikanten der verschillende geloofsrichtingen geldt, is ook van toepassing op hun volgelingen en op de groepen der onkerkelijken. Op de V eluw e met zijn sterk orthodox-protestantse groeperingen heeft de ortho­ doxie het verzet niet in bijzondere mate aangem oedigd. M in of meer incidenteel kon een moedig optreden van sommige predikanten w orden gesignaleerd. Bij de beoordeling van het verband tussen kerkelijke overtuiging en verzetsgeest moet er voorts rekening mee w orden gehouden, dat op de V elu w e de C hriste- lijk-G ereform eerden met hun neiging om alle gezag als „w ettig” (o f als straf G ods) te erkennen, veel aanhang hadden.

In de stakingshaarden in de industriecentra Arnhem , H eveadorp en E d e hebben resterende bestanddelen der ontbonden S .D .A .P . en van het N .V .V . ongetwijfeld organisatorische kracht getoond, meer door het prestige der voor­ malige leiders dan door voorbereiding van enige stakingsactie.

In de A ch terh o ek kenmerkt de inheemse bevolking zich door een zekere

lijdzaamheid. Kenners van deze streek spreken van een neiging tot slapheid en beginselloosheid * ). M en is goedig en m eegaand. V o o ral op het platteland ziet men nog de nawerking van de onderworpenheid aan een kleine bevoor­ rechte bovenlaag. Eeuw enlang leefde men hier onder de druk van feodale rechten. E e n en ander kwam ook wel tot uiting in de houding van de A ch ter- hoekse plattelandsbevolking gedurende de A pril-M eidagen. E r w erd hier en daar gestaakt, fel gestaakt zelfs, m aar in de meeste gevallen w aren het slechts kleine groepjes, die w eerstand boden. V o o r zover de melkleveranties werden stopgezet, gebeurde dit slechts gedurende een of twee dagen. D e meeste zuivelfabrieken w erkten door.

D e stakingsgolf ging ook langs vele rustige provincieplaatsen heen. T e

D o es b u rg b.v. viel geen enkel incident voor. In sommige dorpen bleef de

protestactie beperkt tot de sluiting van enige winkels gedurende enkele uren

(L o ch em , V o rd e n , R uurlo, e n z .). Bij navraag bleken de herinneringen reeds

te zijn vervaagd, m aar vrij algemeen luidde het antw oord, dat de een zich ach ter de ander verschool en dat de algemene houding slap w as — ook in kerkelijk-orthodoxe kringen. Bij uitzondering, o.a. te D idam , liet de plattelands­

bevolking zich van een principiëlere zijde kennen.

T o ch w aren er wel enige brandpunten van verzet: verschillende kleine industrieplaatsen, w aar de concentratie van arbeiders een zodanige omvang had bereikt, dat mogelijkheden voor een m assale actie aanwezig bleken. W a re n het „vreem delingen”, die daarbij het initiatief namen? O f mogen w e in het afwijkend gedrag van de grotendeels van het platteland afkom stige industrie- arbeiders het bewijs zien van de invloed, die werk en omgeving op het sociaal gedrag kunnen uitoefenen? Ik ben geneigd laatstgenoem de mogelijkheid als

!) G. J. Klokman, in P. J. Meertens en Anne de V ries, D e N ed erla n d se V o lksk a ra kters, 1938, blz. 132.

de beslissende factor te beschouwen. Industriearbeid leidt tot groepsvorming, een w ennen aan discipline, m aar tevens tot een verhoogde emotionaliteit in dagen van spanning en strijd.

Berichten over de stakingen in T w en te w aren in de fabrieken in de A ch ter­ hoek niet alleen eerder bekend dan op het platteland, ze m aakten ook meer indruk en prikkelden tot navolging. H et eerste bedrijf, w aarin de arbeiders een dem onstratieve houding van verzet aannam en, w as in de A chterhoek de ijzergieterij van de firma Diepenbrock & R eigers te U lft bij Z ev en aar. H et

personeel (om streeks 6 0 0 m an) verliet D onderdagm iddag 2 9 April, een kw artier voor het einde van de normale werktijd, de fabriek. O nder pressie van de Duitse politie en van de directie w erd het w erk echter reeds de volgende dag hervat.

D e fabrieksbevolking van W intersw ijk, A a lten , L ichten vo ord e, Z ev en a a r, N e e d e en E ib e rg e n liet zich minder gauw intimideren. In alle genoemde plaatsen

w erd V rijdag het w erk neergelegd, in de meeste gevallen na overleg, welke houding men zou innemen t.a.v. het T w en tse voorbeeld. T e W intersw ijk begon

de staking in de bontweverij ,,D e B atav ier” , w aar het personeel V rijd ag s- ochtends gewone tijd (half ach t) op het w erk verscheen, doch daarn a na kortstondig overleg de fabriek verliet. D e staking breidde zich spoedig uit tot andere bedrijven. O ok het overheidspersoneel (distributiedienst, gem eente­ werken, g as- en waterleidingbedrijven) ging in staking (alleen V rijd ag m id d ag ). T e N e e d e , dicht bij de grens van Overijsel, staakten de textielfabrieken van

N .V . v/h A . J. ten H oopen & Z n . en T e r W e e m e & Z o n e n N .V . O ok in

de omgeving van dit dorp w erd met meer volharding en heftigheid gestaakt dan in vele andere plaatsen. M et uitzondering van E ib e rg e n , dat zich even­

eens n aar T w en te rich tte en bijna het beeld van een algemene staking toonde (staking van de Led erw aren- en kettingkastenfabriek, de Stoomzuivelfabriek „E ib erg en ” , de E ib ergse Stoomblekerij, m et h aar groot personeel van 3 5 0 personen, N .V . Gebr. Prakke, alle gemeentediensten, e n z .).

In het algemeen krijgt men de indruk, dat juist in de kleinere A chterhoekse fabrieken de directies getrach t hebben, de stakers enigerm ate in het gareel te houden. W a a r zij het vertrouw en van de arbeiders genoten, slaagden zij daarin wonderwel. H et kwam ech ter ook voor, dat de stakers er van overtuigd w aren, dat staken door de directie w erd gew aardeerd. Z o w erden bij de N .V . Gimborn’s Inktfabrieken te Z ev en a a r de loonzakjes V rijdagoch ten d uitgereikt

in plaats van V rijdagm iddag, zoals gew oonte w as. Bij P a n n erd en en andere

dorpen langs de rivieren staakten vrijwel alle steenbakkerijen. T e L ich ten ­ voorde w erd V rijdagochtend nog gewerkt, m aar kwamen de machines V rijd ag ­

middag algem een tot stilstand (F irm a H . B. Sterenborg Schoenfabriek, Schoen­ fabriek Gelria, Lederfabriek F a Boschker, L ed er- en m etaalw arenfabriek Hulshof, N .V . H erw alts Tassenfabriek, Confectiefabriek F a W e ste rm a n ). D e staking verliep er na een dag, waarbij zich een zekere neerslachtigheid van de bevolking m eester m aakte n aar aanleiding van het niet-staken der spoor­ w egen. T e T e rb o rg w erd het w erk neergelegd in een ijzergieterij en in een

emaillefabriek. T e A a lten staakten de gasfabriek, het personeel van gem eente­

werken en de arbeiders van enige grote bedrijven (T extiel Mij N .V . v/h Gebr. D riessen, de N .V . D u tch Button W o rk s , N .V . H erm . D riessen ). O ok hier

gingen de meeste arbeiders Z aterd ag m org en w eer aan het werk, toen w as gebleken, dat de treinen bleven rijden.

T en slotte nog enkele gegevens over Z u tp h e n , d at in gedrag meer overeen­

stemming toonde met plaatsen als D oesburg, Doetinchem of Lochem , dan met de industriële randdorpen A alten, Lichtenvoorde, Z ev en aar, Eibergen, N eede, enz. D e Z utphense bevolking w as uiteraard op de hoogte van de gebeurte­ nissen in T w en te, doch kwam langzaam in beweging. V a n een felle spontane activiteit w as geen sprake. A arzelend begonnen V rijdagm iddag de eerste stakingen (personeel van de G em eente Gasfabriek, Ind. Mij „Z u tp h en ” , H . J. Reesink & C o N .V ., F a W ö h rm an , Spruyt & C o ). O ok in dit geval sloegen

de D uitsers niet toe op het punt, w aar de stakingen het hevigst w aren. Zij w isten, dat zij meer bereikten met intimidatie van degenen, die niet al te v ast in hun schoenen stonden. Z o beperkten zij zich in de A chterhoek tot een eenzijdig op Z u tphen gerichte actie: een dertigtal personen uit verschillende bedrijven w erd n aar V u g h t gezonden. Z a te rd a g w as de rust hersteld. M a a n ­ dag viel in de gehele A chterhoek geen verzet meer te bespeuren.

In het G elderse riv ieren gebied vertonen de gebeurtenissen in de A p ril-M ei-

dagen nogal variatie. H ier zien wij geen duidelijk verschil tussen de houding van stedelingen en plattelanders. Opvallend w as de kalmte van de N ijm ege- naren, terwijl soms juist in kleine dorpen in het land van M a a s en W a a l een krachtige neiging tot tegenstand tot uiting kwam.

T e N ijm egen bleef de stakingsbeweging zo beperkt, d at men slechts met

moeite de namen van enige bedrijven kan opsporen, w aarvan het personeel een halve dag thuisbleef (1 8 0 man van de Stijfselfabriek „H ollandia” en 9 0 man van de papierfabriek „G elderland” ). V a n gevoel voor humor getuigt een geslaagde grap van het personeel van het Sportfondsenbad, d at V rijd ag ­ middag deserteerde na alle m aatregelen te hebben getroffen, het grote bassin te laten leeglopen. H et w ater zakte snel, terwijl D uitse militairen aan het baden w aren! M en kan zich de w oede van de F eld w eb els in zwembroek

voorstellen.

In de omgeving van N ijm egen w erd heel w at resoluter gestaakt. T e

M illin gen staakten de N .V . Scheepsw erven v/h H . H . Bodew es en de Gloei­

lampenfabriek Gebr. van der V elden. T e U b b e rg e n lagen de terreinen van

een drietal steenfabrieken enige dagen verlaten. H ier en d aar reageerde men ■— in overeenstemm ing met de Betuw se volksaard — vrij langzaam , b.v. in een aantal steenfabrieken, w aar de arbeiders eerst 3 M ei van hun werk wegbleven.

V ra a g t men zich af, of men in het riviergebied van de uitgestrekte provincie G elderland inderdaad anders reageerde dan in de A ch terh oek of op de V eluw e, dan aarzelt men om tot enige conclusie te komen. M en verlieze niet uit het oog, dat voor het g e h e le G elderse gebied als kenmerken van de platte­

landsbevolking traagheid en individualisme w orden genoemd. In welk opzicht verschilt het Betuw se streekkarakter dan van andere streekkarakters? V olgen s Lauterm ans zou in de Betuw e een sterke nawerking van het katholicisme te bespeuren zijn, ook in de protestantse gedeelten van het g e b ie d 1). M en laat zich gaarn e leiden, men aan vaard t autoriteit.

In de geschiedenis van de A pril-M ei-stakingen komt dit, w at de Betuw e betreft, inderdaad tot uitdrukking in de leiding, die in vele dorpen uitging van predikanten en Room s-katholieke geestelijken. H ier en daar, b.v. te Tiel, w aren kernen van de voormalige vakbeweging zeer actief. M a a r in het alge­ meen bleef de bevolking vrij rustig en bedachtzaam . V a n „spontaan” handelen w as slechts in beperkte mate sprake. M en w erkte liever ach ter de schermen. V a n het staken w erd weinig ophef gem aakt en toen men een dag later de treinen zag rijden en berichten binnenkwamen over de passieve houding van de stadsbevolking in N oo rd - en Z u id-H olland, ging men w eer aan het werk op grond van de verstandelijke overweging, dat verder staken weinig zin had.

E r w aren uitzonderingen, die de regel bevestigden. Z o heerste er een felle geest van verzet in het L a n d van M a a s en W a al (d at ook in andere opzichten

eigen trekken v erto o n t), o.a. in de dorpen W a m el en L eeu w en . V rijdagm iddag

3 0 April begonnen stakingen in de talrijke kleine industrieën, gevestigd in de gemeente Beneden-Leeuw en: vier meubelfabrieken, de meelfabriek van de F a . van der Z an d e, twee scheepsw erven, een zuivelfabriek en een manden- fabriek.

Z a te rd a g 1 M ei plakten de w erkgevers van genoemde bedrijven proclam aties aan, w aarin de arbeiders geraden werd, zo spoedig mogelijk aan het w erk te gaan. D e politie w aarschuw de ook de boeren, d at zij verstandig zouden doen, de melkleveranties te hervatten. A lle aanm aningen en het standrecht ten spijt, bleek de stakingsactie M aandagm orgen nog weinig te zijn geluwd. D e D uitse politie, die hiervan lucht had gekregen, stuurde een detachem ent uit Tiel. A an de door de D uitsers gestelde eis, dat M aan d ag iedereen om twee uur ’s m iddags aan het werk zou zijn, w erd voldaan. Inmiddels w as in de gehele provincie de rust hersteld, m aar voor de D uitsers kon dit geen motief zijn ook hier en daar bloedige w raak achterw ege te laten. In dit geval moesten W a m e l en Leeuwen het ontgelden. N a een groot aantal arrestaties vond D insdag 4 M ei een zitting van het S ta n d gerich t plaats met het resultaat

dat vijf arbeiders ter dood w erden veroordeeld, een vijftal zou 15 jaar tuchthuis­ straf moeten ondergaan, terwijl de fabrieksdirecteur, een fabrieksboekhouder en elf arbeiders n aar een strafw erkkam p w erden overgebracht. Zij, die in deze affaire het leven lieten, w aren J. W a lra v e n , L. H . H endriks en C . van Em m erloot uit Beneden-Leeuw en, A . W ijm an uit W a m e l en G. van Kampen uit Boven-Leeuw en. H elaas vielen ook de vijf arbeiders die tot 15 jaar tucht­ huisstraf w erden veroordeeld ten prooi aan de D uitse wreedheid: twee van hen ( W . Fijnagel en H . de Kok) stierven in een concentratiekam p: van de

1) K. Lautermans: D e B etu w en aars in: P. J. Meertens en Anne de Vries, D e N e d e r ­

drie anderen, die n aar Duitsland w erden gevoerd, heeft niemand meer iets vernomen.

In het naburige D ru ten , w aar de arbeiders van de N .V . Scheepsw erf Janssen

en van de N .V . Steenfabriek T erw in dt eveneens drie-en-een-halve dag staakten — ook de „melkstaking” w as er zeer algemeen — is ieder M a an d ag ­ ochtend haastig aan het w erk gegaan, zodra men iets vernam van het dram a, dat zich in het nabije Leeuw en afspeelde.

V rij belangrijk w as de stakingsbeweging te T iel, dat in die critieke dagen

meer invloed op zijn omgeving heeft uitgeoefend dan N ijmegen. H et w as V rijdag 30 April al vroeg rumoerig in de stad. D e nerveuze stemming nam toe door vermindering van druk op de waterleiding, hetgeen door velen aan staking van het personeel w erd toegeschreven. Ieder w ach tte op een sein het w erk neer te leggen. T w ee vertrouwensmannen van de Kon. M etaalw aren - fabriek v/h D aalderop & Z n gingen in het m iddagschaftuur de stad door,

hier en daar een w enk gevend, dat men van plan w as te staken. Z o deed het gerucht „D aalderop staak t” de ronde. Korte tijd later w aren de meeste fabrieken en w erkplaatsen verlaten (o.a. de N .V . M aatschappij ,,D e Betuw e” ■— 550 p erson en ). Z elfs het personeel van verschillende overheidsdiensten

(belastingkantoren en een gedeelte van de ambtenaren van het distributie- bureau) legde het werk neer. V a n de winkels sloten slechts enkele. Z a te rd a g ­ ochtend m aakte zich een grote teleurstelling van de bevolking meester, toen men merkte dat de treinenloop op de gewone manier voortgang vond. D e ambtenaren togen w eer aan de arbeid, m aar de fabrieken bleven leeg.

D e afkondiging van het standrecht veroorzaakte verdere aarzeling. Z a te r ­ dagm iddag vergaderden fabrikanten met B. en W ., ’s avonds verscheen een

S on derkom m ando van de SS uit Arnhem en begonnen de arrestaties. H e t

verzet w as toen feitelijk reeds gebroken, ’s Z o n d ag s lieten de fabrikanten hun personeel zoveel mogelijk aanzeggen, M aan d ag w eer aan het w erk te gaan. D e w aarschuw ing w as overbodig: men w as voldoende geïntimideerd, n ad at zestien arbeiders n aar V u g h t w aren gezonden en twee andere door het S ta n d ­ g erich t te Arnhem ter dood w aren veroordeeld ( T . C am pagne en D . van

Z e tte n ). M a a r de verzetsgeest leefde op. Even als elders had men de mogelijk­ heden van een massaal verzet leren overzien.

T e G eld erm a lsen w erd een halve dag gestaakt door het personeel ( ± 4 6 0

m an) van de N .V . C ham otte-U n ie. O ok naburige steenfabrieken staakten enige uren ■— sommige anderhalve dag ■—■ m aar men kan toch niet zeggen, dat de stakingsbeweging in dit gedeelte van de N eder-B etu w e van algemene aard w as. O ok te Z alt-B om m el w erd aarzelend gestaakt (o.a. N .V . V a n de

G arde & C o ’s Drukkerij en van N .V . M eyers S ch eep sw erf). Iets krachtiger

bleek het verzet te C u lem bo rg. D e fabrieken liepen V rijdagsm iddags leeg (N .V .

Gispen, met 180 man personeel en N .V . M osterdfabriek W . A . Spoor met 3 5 man personeel), doch na enige arrestaties, Z aterd ag n ach t, dacht men er niet aan, verder tegenstand te bieden.

van Tam iniau’s Jam fabriek — enkele uren, V rijdagm orgen ) en uit een aantal dorpen, w aar steenfabrieken w aren gevestigd. V o e g t men hierbij nog de ,,m elkstaking” , die in alle schakeringen voorkwam, dan kan men zich voor­ stellen, hoe moeilijk het valt, uit de veelheid van gegevens tot een algemeen overzicht te komen. H ier en daar ■— b.v. in de gem eente D o d e waard —

staak te men in enkele bedrijven zonder de fabrieken te verlaten. E r zijn gevallen bekend van een tot W o e n sd a g voortdurende boerenstaking

(B eu sich em ) . In de T ielerw aard, b.v. te Herwijnen, kwam het tot sam en­

scholingen van de opgewonden bevolking. U it sommige dorpen (A m m erzo d en , D re u m el) w ordt een afzijdige houding van de geestelijkheid gemeld, terwijl

in andere plaatsen de kerkelijke vertegenw oordigers w eer door een veel actievere houding opvielen. In de omgeving van Arnhem , b.v. te H u issen , w aar

veel fabrieksarbeiders wonen, die gewoonlijk in de A .K .U .-fab riek en werken, w as de stakingsbeweging uiteraard geheel afhankelijk van de gang van zaken in de grote stad.

M aan d ag 3 M ei deden zich in de Betuw e geen ongeregeldheden meer voor. M a a r de korte stakingsepisode liet een spoor na van w rok en verbittering. M en had het gevoel, een voorlopige krachtm eting ach ter de rug te hebben. V e le krachtige en kordate figuren w aren n aar voren gekomen, van anderen w as de karakterzw akheid bewezen. Z o hadden de gebeurtenissen als een zeef gew erkt. H e t tijdperk der illegaliteit w as ook voor G elderland aan ­ gebroken.

D R E N T E

In de D rentse steden en dorpen heeft de staking een uiterst gevarieerd beeld vertoond, w aarin men niet gemakkelijk algemene lijnen kan ontw aren. Mijn eerste onderzoek w as gericht op de vraag, in hoeverre in „het O ude L an d ” , in de traditionele sfeer van de ten dele reeds ontbonden D rentse dorps­ gemeenschappen, een krachtige solidariteit tot uiting kwam. D e vraag op zich­ zelf zou reeds tot een te schem atische beschouwingswijze aanleiding kunnen geven, indien men zich niet van begin af voor ogen hield, dat op het streek­ karakter van alle kanten inbreuk w ordt gem aakt door m igratie en kolonisatie. D och met dergelijke constateringen „verklaren” wij weinig. Slechts een diep­ gaand onderzoek n aar de sociale geschiedenis van ieder dorp afzonderlijk zou iedere locale situatie kunnen verduidelijken — met alle speelruimte, die wij moeten laten aan de „toevallige” factor van de geestkracht en vrijheidszin van enkele onafhankelijke figuren.

N u is wel gebleken, dat de neiging tot individueel verzet, de krachtigste stimulans voor de ontw akende illegale beweging, zich het duidelijkst open­ baarde in de betrekkelijk jonge bevolking van de veengebieden, vooral langs de Zuidelijke rand van de provincie, w aar zich bovendien nog een sterk calvinistische inslag vertoonde. E e n figuur als Johannes P o st — in ruime kring bekend geworden door zijn door A nne de V ries geschreven „levensrom an” ■— stond niet alleen. Hij vertegenw oordigde een groep, w aarin zich de pioniers­ geest van de jonge veenkoloniale bevolking (van zeer verschillende herkom st) verbond met een religieus en emotioneel gekleurde vaderlandsliefde. H ier en d aar kwam ook Noordelijker op de zandgronden illegale groeps­ vorming voor (te P esse in de buurt van E u rsin ge bijvoorbeeld), doch veel meer als uitzondering en dan nog meestal van van buitenaf binnengekomen personen.

In de meeste oude D rentse dorpen w as men gewend aan collectieve reacties. E r w erd soms gestaakt zonder veel persoonlijk élan, eigenlijk meer om dat „iedereen het deed” en soms ook op aanraden van een of andere dorpsleider, van wien men de adviezen gewoonlijk volgde. H et w as bijvoorbeeld niet gemakkelijk, in sommige oude dorpen onderduikers onder te brengen: de burenrelaties w aren er te hecht, de beslotenheid van het gezinsverband kende men er te weinig, en w anneer men dan ook nog verraad te duchten had van een aantal d o rp s-N S B -ers, bestond er niet veel animo om voor onderduikers

te zorgen. In de „nieuwe dorpen” (als voorbeeld noem ik H ooghalen in tegen ­ stelling met het naburige H ijken) w as het onderbrengen van een onderduiker meer een beslissing, die ieder individueel had te nemen en die men voor buren verborgen kon houden.

D e neiging tot illegaal verzet en de bereidwilligheid om hulp te verlenen aan onderduikers houdt echter generlei rechtstreeks verband met de stakings- activiteit in de A pril-M eidagen. V eeleer zag men menigmaal, dat de voor­ standers van het individueel verzet het minst geestdriftig w aren voor een massaal verzet, dat weinig uitzicht op succes bood, terwijl vrij slappe en

In document De april-mei stakingen van 1943 (pagina 74-110)