0ste April, daags na de publicatie van het besluit van C hristiansen, zelfs een bidstond in de gereform eerde kerk gehouden (n ad at men voor D onder­

dagavond „toevallig” de kerkeraad had bijeengeroepen). Andijk, dat reageerd e als de dorpen in het Friese stakingsgebied, moet stellig als een der h a a r­ den van het verzet w orden beschouwd. Jonge mannen uit dit dorp trokken n aar verschillende kanten om in naburige gem eenten tot neerleggen van het w erk aan te moedigen. D e m eeste winkeliers sloten hun winkels; er heerste een geest van grote eensgezindheid met volledige samenwerking tussen alle groepen van de bevolking (zoals men zich later juist ook in dit dorp

enorme inspanning getroostte voor het onderbrengen van onderduikers). V a n Andijk sloeg de staking over naar E n k h u izen (d a t zich in de A pril-

M eidagen veel opstandiger toonde dan H oorn en M edem blik). N a d a t reeds D onderdagavond sam enscholingen hadden plaats gevonden, hoorde men V rijdagochtend (na aankom st van enige fietsers uit Andijk) vertellen, dat in de gehele omgeving in de tuinbouwbedrijven w erd gestaakt. Vrijdagm iddag w erd het w erk in vrijwel alle Enkhuizense bedrijven neergelegd: bij de zaad - handelsbedrijven van Gebr. Sluis, van A d r. Sluis, van Sluis, van Sluis & G root,

en van G ebr. V is, bij de scheepsw erf V ooru it, bij de drukkerij Bijto, v/h J. W . de G raaf. W inkeliers sloten hun winkels, broodbezorgers en melk­ venters vertoonden zich niet meer op straat. O ok Z a te rd a g 1 M ei werd deze staking volgehouden.

D e D uitsers hadden intussen politietroepen n aar het N oorden gezonden. T e Andijk w erden 17 personen gearresteerd. D it kon evenwel niet verhinderen, dat de stakingsbeweging van de ene gemeente n aar de andere oversloeg. V a n Andijk n aar B o venk a rsp el en van Bovenkarspel n aar V enhuizen. In vele

gem eenten w as de stemming reeds D onderdagavond 2 9 April zeer nerveus. H ier en d aar vormden de kleine tuinders de kern van de stakingsbeweging, elders de landarbeiders. V ele boeren leverden ook geen melk meer af aan de zuivelfabrieken (w aarvan er enkele de 30ste April het bedrijf sto pzetten ).

H et zou ons te ver voeren, bijzonderheden mede te delen over de stakings­ activiteit in de gemeenten O p p erd o es, W erv e rsh o f, H o o gk a rsp el, H o ogw ou d , W o g n u m , enz. T e W o g n u m staakte de Coöp. Zuivelfabriek ,,D e V erw ach ­

ting” (alleen Z a te rd a g gedurende de m orgen u ren ); in de gemeente O pm eer

lag het brandpunt van de staking bij de Coöp. Zuivelfabriek „ A u ro ra ” (w aar het personeel van 70 personen V rijdagavon d het w erk n eerlegd e). T e U rsem ,

ten O osten van Alkm aar, staakte de N .V . Zuivelfabriek „D e Prinses” , zonder dat van de boerenbevolking in deze gemeente veel medewerking w erd onder­ vonden. T e S tom petoren, gem eente O terleek, kwam het bedrijf van de zuivel­

fabriek „N eerlan d ia” tot stilstand. D och ook daar droeg de staking geen alge­ meen karakter. Evenm in in de gem eenten O u d e N ied o rp , S pa nbroek, H eilo

en H e e r-H u g o waard.

V eel heftiger, bijna even principieel als te Enkhuizen en in de daaraan grenzende gemeenten, ontwikkelde zich de stakingsbeweging in het gebied ten N oorden van A lkm aar, vooral in het orth od ox-p rotestan ts tuinbouw-dorp

Broek~op~Langedijk, w aar winkeliers hun winkels sloten en sam enscholingen

plaats vonden. O ok te N o o rd - en Z u id -S ch a rw o u d e, H a ren k a rsp el, A n n a Paulow na, St. M a a rten w as de stemming V rijdag en Z a te rd a g zeer verbitterd.

V erdeeldheid en aarzeling, met slechts hier en d aar enige stakingsactiviteit, w ordt gemeld uit de gem eenten W a rm en h u izen , S ch a g e n , St. P ancras, W i e - ringerw aa rd en W ink el.

Op W ierin g e n legden verschillende landarbeiders en arbeiders van de

N .V . G rond-M ij. het w erk neer. O p T e x e l begon de staking Z a te rd a g 1 Mei:

om anderen tot meestaken te bewegen. D it gelukte in het N oordelijk gedeelte van het eiland dadelijk; in het Zuidelijk gedeelte begon de staking eerst M aan d ag. In de loop van M aan d ag 3 M ei w erden echter overal in N oord - H olland de w erkzaam heden hervat. D e publicatie van vele doodvonnissen, het uitblijven van de spoorwegstaking en de aarzelende houding van de regering te Londen w erkten deprimerend, althans bij de beoordeling van het effect van een eventueel voort te zetten staking. D e bereidwilligheid om aan illegaal verzet mee te doen, nam echter sedert de A p ril-M eid agen in belang­ rijke m ate toe. W a t dit betreft, w aren de ervaringen in N oord -H ollan d niet anders dan in de overige provincies.

N A B E S C H O U W IN G

W e lk e betekenis hebben de A pril-M eistakingen voor de geschiedenis van ons volk in de bezettingstijd gehad? M oet van een mislukking w orden ge­ sproken? Zijn de offers, die deze dagen hebben gekost, tevergeefs gebracht? D eze vragen zijn menigmaal gesteld, vooral in de soms défaitistische stemming in de eerste dagen na de stakingen.

W ij zien thans scherper. O ns onderzoek b rach t duidelijk aan het licht dat de A p ril-M eid agen een keerpunt vormden in de annalen van het verzet. G aarn a citeer ik een brief van de burgem eester van Bellingwolde, die mij schreef d.d. 9 Juni 1 947: „V ele N ederlanders zijn door deze spontane staking aan de actieve zijde van het verzet terecht gekomen, hetgeen in M ei 1943 een grote winst betekende.” E n hij vervolgde:

„W anneer ik mij veroorloof om een oordeel over dit gebeuren uit te spreken, dan moet mij van bet hart, „ „dat het goed geweest is, dat wij met de daad hebben getoond,

dat wij niet bereid waren om ons straffeloos te laten sarren tot in het oneindige" Aan­

vankelijk geschrokken zijnde, heeft de vijand zich met grotere verbetenheid geworpen op de weerstanden die hij op zijn weg aantrof. M et vrij grote zekerheid kan worden gezegd dat na dit gebeuren de bewaking van het Nederlandse V o lk aan de vijand groter inspanning heeft gekost, waardoor meer personeel aan ons land werd gebonden. De onmacht van de Duitsers am de leiders van de staking uit te schakelen w as mede oorzaak dat vele Nederlanders zijn gaan twijfelen aan de almacht van de Duitsers, terwijl het geloof in eigen kracht en in mogelijkheden werd herwonnen, een zelfde verschijnsel dat men veel duidelijker heeft kunnen Waarnemen na het afkondigen van de spoorwegstaking in 1944.

De Meistaking in 1943 hebben wij in het totaal gebeuren niet kunnen missen."

Scherp en duidelijk formuleerde ook de burgem eester van W in sch o ten — het is geen toeval dat men juist in de Noordelijke provinciën de meest overw ogen opinies over deze zaken verneem t — op een hem toezonden enquêteformulier:

„Mijn indruk is, dat de staking het illegaal verzet zeer heeft gesterkt. Doordat men thans in de illegale beweging een inzicht had gekregen van w at er in het binnenste van de bevolking leefde, was men niet meer aangewezen op een tot nog toe kleine kring van werkers, Welke tot dusver het verzet hadden geleid, doch kon zijn vleugels breder uitslaan en meer mensen om zich vergaren. O ok had men nu het gevoel, dat niet een kleine groep van de bevolking zich inliet met het verzet, doch dat dit verzet zo nodig door de ganse natie zou worden gesteund. D oor de uitgebroken staking was ook tot uiting gekomen, dat men zich niet meer zo angstvallig behoefde te gedragen als voorheen, daar nu tot uiting was gekomen, dat men een groot deel van de bevolking kon vertrouwen en er nu een kijk op had gekregen, wie dit waren.”

Inderdaad, de staking van A pril-M ei 1943 w as een eerste dem onstratie van collectief verzet, die de solidariteit in brede groepen van de bevolking versterkte. Nieuw e leiders kwamen n aar voren. De belangstelling voor illegaal w erk nam toe. M en had van de fouten geleerd en begon het nut van onder­ grondse organisatie te begrijpen. De anti-D uitse gezindheid groeide met de dag, vooral na de nieuwe besluiten over de arbeidsinzet en over de inlevering van de radiotoestellen. M en moest voortaan in het verborgene naar buiten­ landse zenders luisteren; de verspreiding van illegale blaadjes met de laatste berichten nam snel toe. M a a r bovenal, het aantal onderduikers verm eerderde; studenten, die geweigerd hadden de loyaliteitsverklaring te tekenen, militairen, die zich niet hadden gemeld, arbeiders, die het arbeidsbureau links lieten liggen. D oor de staking w as vooral het platteland geactiveerd. M en wist nu, welke dorpen risico durfden dragen, men kon er van op aan, dat het organisatorisch netw erk der illegaliteit tot in de verste uithoeken van ons grondgebied w as gesponnen. M et het toenemen van de financiële zorgen, die dit werk vergde, groeide ook de taak van het N .S .F ., het N ationaal Steunfonds.

In de m aanden, aan de staking voorafgaande, vorderde de organisatie van het verzet soms heel langzaam ; daarna w erd ze in korte tijd volkszaak.

V o o r de nabestaanden van degenen, die in of tengevolge van de stakingen vielen, zijn de gebrachte offers individueel beschouwd altijd tè zw aar. Zij kunnen echter troost putten uit het feit, dat de staking, die door sommigen „een verloren en nutteloze staking” w erd genoemd, in werkelijkheid een keer­ punt in de geschiedenis van het verzet is gew orden: één van die sch aarse momenten, w aarin ons volk tot bezinning kon komen om zich rekenschap te

D E A P R I L -M E I -S T A K I N G E N IN T W E N T E

door

I N H O U D

blz. H O O F D S T U K II H E T V E R Z E T IN T W E N T E V O O R D E M E I -S T A K I N G . . . 203 H O O F D S T U K III O N T S T A A N E N U IT B R E ID IN G V A N D E S T A K IN G . . . . 221 H et bekend w orden van de D uitse m a a t r e g e l ... 221 H et uitbreken van de staking bij S t o r k ... 222 D e uitbreiding der staking in H e n g e l o ...224 D e uitbreiding der staking over geheel T w e n t e ...2 30 D e uitbreiding der staking naar het p l a t t e l a n d ...235 D e staking der g r e n s g a n g e r s ... 240 D e uitbreiding der staking naar de v e r k e e r s d ie n s te n ...242

H O O F D S T U K IV B E S C H R I J V I N G D E R S T A K I N G S B E W E G I N G IN T W E N T E . 2 45 H e n g e l o ...245 E n s c h e d e ...2 54 A l m e l o ... 258 B o r n e ... 262 O ld e n z a a l ...264 H a a k s b e r g e n ... 2 6 7 H e ll e n d o o r n ... 269 R i j s s e n ... 271 V r i e z e n v e e n ... 273 D e l d e n ... 2 75 D e n e k a m p ...2 76 W i e r d e n ...2 7 6 W e e r s e l o ...27 7 G o o r ... 2 7 7 H et verloop der staking op het p la tte la n d ... 2 78

H O O FD S T U K I

blz. H O O F D S T U K V

P O L I T I O N E L E M A A T R E G E L E N T E G E N D E S T A K IN G . . . 281

In document De april-mei stakingen van 1943 (pagina 183-191)