noemde commissaris van het N .V .V ., W ou d en b erg , lokte van begin af veel critiek uit; men w eigerde in de bestuursorganisatie van de vakbonden het leiders- principe te aanvaarden. N otulen van de vergaderingen van 10 en 23 Februari 1941 w erden n aar afdelingen in andere provinciën gezonden om het T w en tse standpunt in ruime kring bekend te maken. O ok de confessionele vakorganisaties boden tegenstand. N a de m aatregelen, door W o u d en b erg genomen, verlieten de arbeiders in grote getale hun vakverenigingen: het ledental daalde tot onge veer 1 % van het oorspronkelijke aantal.
H et N .A .F . had met zijn propagan d a-actie in T w en te bitter weinig succes, ook bij de ondernemers, die door de nood gedreven, steeds meer buiten iedere organisatie om, overleg pleegden met enkele vertrouwensm annen uit hun be drijven. W a a r het N .A .F . het houden van z.g. bedrijfsappèls w ist te forceren, liepen deze meestal op een mislukking uit.
O p deze wijze deed zich het ene conflict na het andere voor. D e spanning steeg, regionaal en in het gehele land. W ij kunnen niet voor iedere provincie herhalen, w at in de inleidende hoofdstukken w erd medegedeeld over de alge mene voorgeschiedenis van de staking. In het vroege v oorjaar van 1943 w as de atm osfeer zó geladen, dat ieder ogenblik spontaan verzet kon uitbreken. D at T w en te in de stakingsbeweging het voorbeeld gaf, is in het licht van bovenbeschreven omstandigheden niet verwonderlijk.
Keren wij terug tot de fatale datum, D onderdag 2 9 April 1943. U it een minutieus onderzoek van B. A . Sijes, van wiens uitstekend rapport over de T w en tse staking een groot gedeelte als Bijlage I is opgenomen, is gebleken, dat enkele ingewijden te H e n g e lo de 29ste April reeds vroegtijdig w isten dat er
onheil dreigde. O ngeveer 9 uur v.m. w erd namelijk de drukkerij H . Smit & Z n .
opgebeld door de N .V . Drukkerij en Uitgeverij v/h M . J. van der L oeff te En sched e met de mededeling, dat via de telex een bericht w as binnengekomen om trent een te verw achten persbericht over de terugvoering van N ederlandse militairen in D uitse krijgsgevangenschap: het zou in de loop van de dag verschijnen. D it telex-bericht w erd door het personeel van beide drukkerijen aan verschillende personen bekend gem aakt. A ls „geru ch t” ging het snel rond, doch er w aren meer geruchten in omloop, zodat degenen die het hoorden, een zekere reserve in acht namen.
E e rst omstreeks 12 uur kwam bij de drukkerij Smit te H engelo telefonisch bericht binnen. D irect begon men toen met het opmaken van vier, met grote blauwe letters geschreven bulletins, die •—■ in het schaftuur van passerende arbeiders — voor de ramen van de drukkerij kwamen te hangen. In andere steden is de bekendmaking om streeks dezelfde tijd op dergelijke wijze geschied, in de meeste gevallen echter iets later, na het schaftuur. Ik geloof niet, dat
het moment van publicatie zó beslissend w as voor het snelle reageren van de H engelose arbeiders. Bijna overal in het land is ’s avonds beraadslaagd en vielen de beslissingen eerst V rijdagochtend.
V ele arbeiders, die na de m iddagpauze w eer n aar hun w erk gingen, bleven even stilstaan bij de drukkerij H . Smit, die vrijwel midden in H engelo ligt,
slechts enkele tientallen m eters verwijderd van de drukke Ensched esestraat. D aar had zich een menigte verzameld, die druk com m entaar op het bericht leverde. W anordelijkheden vielen echter niet voor. V o o r de arbeiders, die gedurende de schafttijd op de fabrieksterreinen w aren gebleven, w as het bericht d at hun collega’s van buiten af m eebrachten, nog geheel nieuw. Om het te controleren, zond men hier en daar enkele personen naar de drukkerij Smit, die natuurlijk allen bevestigden, d at de onheilstijding w aar w as.
In de fabrieken van Stork w erden na de schafttijd de machines wel aan gezet, m aar van werken kwam niet veel. O veral stond men met elkander te beraadslagen. M en mag aannem en dat degenen, die zich het m eest door de nieuwe m aatregel bedreigd gevoelden, de grootste verontw aardiging hebben getoond. In sommige afdelingen gaf men arbeiders, die gevaar liepen, opnieuw in krijgsgevangenschap te geraken, de keus tussen vacantie nemen of heen gaan zonder opgave van redenen. Steeds meer arbeiders verlieten de fabrieks gebouwen en zetten hun overleg in de fabrieksstraat voort. H et w as nu m aar de vraag ■— inmiddels w as het kw art over twee, half drie geworden — of men het terrein zou verlaten.
In de aarzeling, welke zich van een m assa m eester maakt, indien men voor belangrijke beslissingen staat, w ordt het verlossende w oord gewoonlijk ge sproken door enkelen, die door de suggestieve kracht van hun vastberaden oordeel imponeren. E n ig e chefs fietsten van de ene afdeling n aar de andere. W a a r men hen vragend aankeek, zeiden ze: „ W e te n jullie nu nóg niet w at jullie moeten doen?” O ok in de meest „spontane” actie zijn gangm akers onont beerlijk. M isschien moet men spontane actie van een m assa zelfs omschrijven als het in beweging komen van een m assa onder invloed van het spontaan reageren van degenen, van wie leidinggevende invloed w ordt verw acht (bij georganiseerde actie vindt overleg plaats tussen de leiders onderling en tussen de leiders en hun volgelingen).
T e g e n half drie w as het pleit ten gunste van de staking beslecht. D e ene afdeling na de andere w erd verlaten, in brede stroom bewoog men zich n aar de uitgangen van de fabrieksterreinen, rustig en zwijgzaam -— feitelijk niet anders dan het dagelijks bij het beëindigen van het w erk toeging. Alleen de bewakingsdienst, de luchtbeschermingsdienst en enkele leden van het secre tariaat bleven achter.
Intussen w as het in de omgeving van S to rk ’s fabrieken druk geworden op straat. H et personeel van het m etaal-bedrijf, G. D ikkers & C o, N .V .
ongeveer 720 arbeiders, dat eveneens in rep -en -roer w as en gedeeltelijk reeds op de binnenplaats van de fabriek stond verzam eld, aarzelde niet langer, toen het de arbeiders van Stork zag langs trekken. In de onmiddellijke nabijheid van Stork staat de Koninklijke N ederlandse Katoenspinnerij N .V . (om streeks 4 3 0 arb eiders). O ok de arbeiders en arbeidsters van dit bedrijf volgden spontaan het voorbeeld van het personeel van Stork en Dikkers. T egen kw art voor drie had de demonstratie van het stakend fabriekspersoneel reeds zo’n omvang aangenom en, dat vrijwel de gehele stad er van op de hoogte w as. D e stakers
hielden zien rustig; zij stonden in groepjes te praten of gingen n aar huis. M a a r het aantal stakers bleek op zichzelf reeds indrukwekkend genoeg om de ge dachte „algem ene staking” ingang te doen vinden.
H et ene bedrijf na het andere w erd verlaten: de K an t- en Kousenfabriek D e Jong & V a n Dam N .V . (3 0 0 arb eiders), de Kon. N ederlandsche Z o u t-
industrie (4 8 0 a rb .), N .V . H eem af (1 0 0 0 arb .) enz.. Bij de N .V . H eem af verliet men eerst de fabrieken na een bijeenkomst van het voltallige personeel, w aarin de directeur op de ernstige consequenties van een eventuele staking w ees. O ok deze groep arbeiders sloot zich echter bij de andere stakers aan.
Slechts één groot bedrijf te H engelo w erd die D onderdagm iddag niet in de staking betrokken, althans niet in de openlijke stakingsdem onstratie: N .V . H azem eyer’s Fabriek van Signaal-apparaten, een fabriek met een D uitse directie. O nder het 1179 man sterke personeel bevonden zich 129 D uitsers en 59 N S B -e rs. T o en enige arbeiders deserteerden, plaatsten de D uitsers een w ach t voor de poort. D e directie deelde mede dat de D uitse m aatregel niet voor H azem eyers fabriek gold. N iem and mocht het bedrijf verlaten; er werd die dag echter vrijwel niet meer gewerkt.
H alverw ege de middag ging nagenoeg het gehele gemeentepersoneel in staking (o .a. het personeel van de gem eentesecretarie, de distributiedienst, gem eentewerken en -bedrijven, e n z .). H et personeel van het telefoondistrict H engelo droeg veel bij tot vroegtijdige verbreiding van het stakingsbericht door alle abonné’s, die Stork opbelden, mede te delen dat het personeel daar in staking w as gegaan. V e rd e r w erden andere telefoonkantoren in het land op de hoogte gesteld van de gebeurtenissen in H engelo. O p aandrang van de directeur bleven de telefonistes echter zelf wel aan het werk.
Z o a ls reeds w erd opgemerkt, gingen de meeste stakers rustig n aar huis. V elen woonden in naburige steden of dorpen en m aakten het uitbreken van de staking wijd en zijd bekend, evenwel zonder pogingen, anderen in het verzet te betrekken. D e meeste opwekkingen tot solidariteit w erden telefonisch tussen de bedrijven onderling doorgegeven. Slechts bij uitzondering gingen groepjes arbeiders op pad om anderen tot meestaken te bewegen. E n ige arbeiders van Stork begaven zich bijvoorbeeld n aar de locomotievenloods te H engelo. H et spoorwegpersoneel, dat gaarne bereid w as, zich solidair te ver klaren, gaf er na rijp beraad toch de voorkeur aan, nadere instructies af te w achten.
D e telefonische mededelingen, die door heel T w en te heengingen, veroor zaakten spoedig een algemene stakingspsychose. H e t is soms nauwkeurig na te gaan, langs welke w eg de berichten binnenkwamen. Z o belde de hoofd telefoniste van Stork uit H engelo even na half drie de telefoniste van P alth e’s Textielveredelingsbedrijven N .V . te Almelo op. D eze gaf het bericht door aan de personeelsafdeling, m aar belde ook Bendien’s C onfectiefabrieken N .V . op. Intussen had de drukkerij V a n der L oeff te En sched e reeds met een dertigtal bedrijven telefonisch con tact gezocht. D e meest effectieve opwekking tot meestaken ging echter uit van de H engelose arbeiders, die n aar alle kanten
uitzwermden. V a n de arbeiders, w erkzaam in de ach t grootste fabrieken te H engelo woonden er destijds 2 3 9 te Almelo, 4 3 4 te Borne, 2 0 0 te Delden, 8 9 6 te Enschede, 108 te G oor, 101 te H aaksbergen, 23 te Losser, 321 te O ldenzaal en 9 7 te W e e rse lo .
E r behoefde op het fabriekspersoneel van naburige plaatsen niet veel aan drang te w orden uitgeoefend om zich solidair te verklaren met de H engelose arbeiders. D onderdagm iddag begonnen te E n s c h e d e stakingen bij V a n H eek & C o. N .V . (om streeks 1140 a rb .), N . J. M enko N .V . (1 0 0 0 a rb .), N ico ter
Kuile 6 Z n . N .V . (7 0 0 a rb .), G erhard Jannink & Z n . N .V . (5 0 0 a rb .), Gebr.
van H eek (8 0 0 a rb .), J. F . Scholten & Z n . (5 4 0 a rb .), Blijdenstein & C o. N .V .
(2 5 0 a rb .), N . V . Rigtersbleek v/h G . J. van H eek 6 Z n . (5 7 0 a rb .). V rijdagochtend volgden nog enkele andere bedrijven.
T e A lm elo breidde de staking zich uit over grote aantallen arbeiders van
de N .V . K atoen M ij. v/h G ebr. Scholten & C o. (2 6 0 a rb .), H . ten C ate
H zn. & C o. N .V . (7 0 0 a rb .), P alth e’s textielveredelingsbedrijven N .V . (1 0 0 0
a rb .), enz.. V rijdagoch ten d w erd het w erk neergelegd bij de N .V . Leeuw arder T extiel Mij N .V . (3 5 0 a rb .), Bendien’s Confectiefabrieken N .V . (1 0 0 0 a rb .), de N .V . Stoomspinnerij „T w en th e” (2 1 0 arb .) en de N .V . Almelose C onfectie fabriek v/h Smits & C o. (4 5 0 a rb .).
In andere plaatsen begonnen de stakingen eveneens vrijwel zonder uit zondering D onderdagm iddag: te B o rn e bij de N .V . Stoomspinnerijen en -w eve
rijen v/h S. J. S panjaard (9 0 0 a rb .), te O ldenzaal bij H . P . G elderman & Z n .
N .V . (8 0 0 a rb .), te R ijssen bij T e r H o rst & C o. N .V . (1 3 0 0 a rb .), te H a a k s b e rg en bij de N .V . D. Jordaan & Z n . (9 4 5 a rb .), te V rie z en v e en bij Jansen &
Tilanus N .V . (5 6 0 arb .) en te N ijverdal bij de Kon. Stoomweverij N .V .
(1 1 5 0 a rb .).
V a n de 41 grootste bedrijven in T w en te, met een personeel van in het geheel ruim 2 5 .0 0 0 personen, w aren D onderdagm iddag reeds 2 8 fabrieken, met totaal ongeveer 2 1 .0 0 0 mannen en vrouwen, in staking. D och eerst V rijd ag ochtend droeg de staking een algem een karakter, ook op het T w en tse platteland.
H et begrip „platteland” is op de T w en tse dorpen en buurtschappen slechts in beperkte m ate van toepassing. V erschillende dorpen liggen onder de rook van één of meer fabrieken en voor zover zij zelf geen industrieplaats zijn, bieden zij toch huisvesting aan een groot aantal arbeiders en arbeidsters in naburige fabriekscentra. D e vraag of in een bepaald dorp w erd gestaakt, kan dus op twee manieren w orden verstaan : het dorp kon de w oonplaats zijn van stakende forenzen en het is ook mogelijk dat dorpelingen in hun plaats van inwoning het w erk neerlegden.
In het algemeen toonde de agrarisch e dorpsbevolking of de verspreid wonende bevolking van gehuchten zich bereid tot staken ■— echter met een w at vertraag d e reactie. H ier en d aar vond overleg plaats tussen boeren. Als m anifestatie van verzet w erd gewoonlijk besloten, geen melk aan de zuivel fabrieken te leveren, m aar in dit opzicht toonde men zich weinig solidair.
H et is bijzonder moeilijk zich een voorstelling te vormen van de motieven, die zich in de stakingsbeweging op het platteland deden gelden. M et termen als „v erzet” en „p rotest” benadert men de werkelijkheid niet voldoende. O ok het veelom vattende w oord „m elkstaking” vereist nadere opheldering.
H et kon voorkomen, dat de boeren hun melkbussen niet meer met de v rach t rijders m eegaven en tot detailverkoop overgingen — soms zelfs tot het laten wegvloeien van melk w aarvoor zij niet dadelijk een bestemming w isten.
M enigm aal wierpen voorbijgangers melkbussen omver van boeren, die de leverantie aan de fabriek nog wel dachten voort te zetten. Dikwijls namen de melkrijders zelf het initiatief; w aar zij staakten, kwamen de fabrieken van zelf tot stilstand. In enkele gevallen ging de leiding uit van de directies der zuivelfabrieken.
Reeds V rijdag sloot een aantal zuivelfabrieken (b.v. te B oekelo, R ijssen,