reeds V rijdagm orgen V eel landarbeiders gingen na schafttijd n aar huis, dik wijls op een wenk van hun w erkgevers T o en men de volgende dag zeker
III. Behalve met bovengenoemde personen, die ons ook bijzonderheden ver telden om trent de stemming der bevolking tijdens de staking, meenden
54 terugontvangen w erden; voor de tweede groep zijn deze aantallen resp 78 en 36.
T en slotte moge hier een algemeen overzicht volgen van verzonden en terugontvangen lijsten. (Z ie tabel op blz. 2 0 0 ) .
A d . IV . D aar in T w en te verschillende personen n aar aanleiding van deze staking het leven verloren, kwamen wij bij ons onderzoek ook in con tact met personen, die hierbij op een of andere wijze betrokken w aren. M eerdere malen bleek ons, dat slechts zeer vage en daardoor onbruikbare antw oorden
3) Aan de ondernemers van kleinere bedrijven werd gevraagd, in welke plaatsen de
w erden gegeven, indien wij meer bijzonderheden wilden w eten om trent de omstandigheden, w aaronder arrestatie of dood had plaatsgevonden. W a n n e e r desondanks in H oofdstuk V I , getiteld ,,D e slachtoffers van de staking” , toch een uitvoerig overzicht kon w orden gegeven van de wijze, w aarop verschil lende personen het leven verloren, dan is dit gevolg van het contact, dat wij opgenomen hebben met de Sub-C om m issie Z w o lle van het „ B u reau O pspo rin g O orlogsm isdrijven” 4 ) . V a n deze Commissie ontvingen wij ter foto-copiëring
een aantal processen-verbaal, opgem aakt op grond van verklaringen van N ederlanders en Duitsers, die nadere opheldering konden geven om trent de wijze, w aarop verschillende personen gearresteerd of doodgeschoten waren.
1 . R ijks- en gemeente-instellingen 2 . Particuliere bedrijven 3. Artsen 4. Geestelijken en predikanten 5. Onderwijzers 6. Particulieren Totaal verzonden terugontvangen 50 46 96 54 104 32 82 30 126 78 78 36 536 276
V an de 276 terugontvangen lijsten waren 43 niet ingevuld.
H oe belangrijk en hoe uitvoerig het onderzoek door de Sub-Com missie Zw olle echter ook geweest moge zijn, tenslotte w as haar w erk slechts gericht op de — eventueel — strafbare handelingen van individuen. O nze taak w as van andere aard. W ij hadden juist de handelingen van enkelingen te plaatsen in het kader van - en in zinrijk verband met de staking. D aarom is om trent elk door de Sub-Com missie Z w olle onderzocht geval, ook door ons — voor zover het gevolgen betrof van de staking in T w en te — een onderzoek ingesteld.
A d . V . Betreffende het materiaal dat ons ten dienste stond bij het be schrijven van het verzet vóór M e i 1 9 4 3 merken wij het volgende op.
A fgezien van de verslagen der besprekingen konden wij gebruik maken van enige publicaties van het N ederlands V erbond van V akverenigingen, het Room s-Katholiek W erk lied en V erbond en het Christelijk N ationaal V a k verbond, betrekking hebbend op de bezettingstijd. T even s stonden ons ten dienste de notulen van enkele bestuurdersvergaderingen van T w en tse afde lingen van het N .V .V ., gehouden in Februari 1941. U it deze notulen blijkt duidelijk de strijd, die tegen de gelijkschakeling van de vakbeweging ge voerd is.
Even een s hebben wij bij het schrijven van dit hoofdstuk gebruik kunnen maken van een archief van het N ederlands Arbeids F ron t, district Tw ente. D it uitgebreide archief kwam voor een belangrijk deel ongeordend in ons bezit. H et bevatte o.a. de door de sociale voormannen opgem aakte m aand-
rapporten (uitgebracht aan de Provinciale Leider in Z w o lle ), w aarin bijv. w erd medegedeeld, welke houding de G efo lgsch a ft ten aanzien van het N .A .F .
aannam . V e rd e r vonden wij in dit archief vele m eldingsrapporten betreffende de staking, sam engesteld door de sociale voormannen. Eveneens w as correspon dentie aanwezig, gevoerd tussen het N .A .F . en de directies der bedrijven betreffende te houden bedrijfs-appèls, ontspanningsavonden, aanstelling van sociale voormannen en andere, meer organisatorisch-technische kwesties. Bij n adere controle der door de sociale voormannen gem aakte stakingsrapporten bleek ons, dat een belangrijk deel van dit m ateriaal niet betrouw baar w as. Gebleken is bijv., dat in verschillende gevallen de stakingsrapporten door de sociale voormannen opgesteld w erden met medewerking van de directies der bedrijven. D aard oor w aren de stakingsrapporten niet voor ons onderzoek te gebruiken. N och de directie, noch de betrouw bare sociale voormannen hadden er belang bij, precies te vertellen, w at in het bedrijf leefde en hoe bijv. de staking w as uitgebroken.
T en slotte zij medegedeeld, dat wij ons via de pers tot de T w en tse bevolking wendden, met het verzoek een aantal door ons opgestelde vragen te willen beantw oorden. N a a r aanleiding hiervan ontvingen wij 17 brieven. Reeds eerder had de C hef van het Rijksinstituut voor O orlogsdocum entatie, L. de Jong, via de radio de luisteraars verzocht, hun ervaringen uit de M ei-staking aan het Rijksinstituut mede te delen. O ngeveer 150 personen, w .o. 13 uit T w en te, gaven aan de oproep gehoor.
Sam envattend is voor de vervaardiging van dit verslag betreffende de M ei staking 1943 in T w en te gebruik gem aakt van:
a. 2 6 0 verslagen van besprekingen. D eze om vatten 9 4 4 bladzijden folio getypte vellen;
b. de processen-verbaal, opqem aakt door de Sub-Com missie Z w olle
(9 2 b lz.);
c. 2 3 3 ingevulde vragenlijsten;
d. politie-m eldingsrapporten (in beperkte m ate);
e. gem eente-dossiers (in beperkte m a te );
f. het N .A .F .-a rch ie f;
g . 30 brieven n aar aanleiding van oproepen via radio en pers.
Alvorens dit hoofdstuk te besluiten, mogen nog enkele opmerkingen w orden gem aakt over d e wijze, waarop dit verslag is sam engesteld.
N a een beschrijving van het verzet vóór M ei 1943 in H oofdstuk II, w ordt in H oofdstuk III onderzocht, hoe de staking uitbrak, langs welke w eg zij zich op D onderdag en V rijdag over geheel T w en te uitbreidde en welke groepen successievelijk in deze beweging getrokken w erden. W ij hebben gemeend, ook de uitbreiding van de staking op V rijdag 30 April — immers grensgangers, autobus-diensten en boeren w erden die dag pas in de staking betrokken •— in dit hoofdstuk te moeten behandelen. H ieraan is de voorkeur gegeven, om dat
de uitbreiding, die op V rijdag 30 April plaats vond, als het w are de natuur lijke voortzetting w as van hetgeen op D onderdagm iddag 29 April w as geschied. D e staking had op D onderdagavond haar hoogtepunt nog niet bereikt en de tegenm aatregelen, die toen reeds door de D uitsers w erden genomen, w aren van zo weinig invloed, dat zij de ontplooiing van de staking niet konden remmen. D aarom meenden wij het uitbreken en de gehele uitbreiding van de staking in één hoofdstuk te moeten behandelen, zonder d aar reeds de eerste tegenm aatregelen der Duitse en N ederlandse politie te vermelden.
In H oofdstuk I V w ordt een beschrijving gegeven van de stakingsbeweging in elke plaats afzonderlijk. V o o r zover mogelijk w as daarbij de toestand op D onderdagm iddag 2 9 April het uitgangspunt. D oordat reeds in H oofdstuk III de algemene wijze van uitbreken en uitbreiding der staking behandeld is, zijn wij in de gelegenheid in H oofdstuk IV meer bijzonderheden te beschrijven. Tegelijkertijd w ordt het optreden der D uitsers gesignaleerd, zonder vooralsnog in details te vervallen.
Alvorens het optreden der Duitse en N ederlandse politie te behandelen, menen wij allereerst te moeten uiteenzetten, binnen welk organisatorisch kader dit optreden plaats vond. D aarom w ordt in H oofdstuk V de politionele organi satie gedurende de staking behandeld, en w ordt tegelijkertijd de houding der N ederlandse politie in T w en te gedurende de stakingsdagen aan verschillende voorbeelden gedem onstreerd. D aarn a pas w ordt een chronologisch overzicht van de tegenm aatregelen gegeven.
In H oofdstuk V I w orden de slachtoffers van deze staking behandeld. W ij houden ons d aar uitvoerig bezig met de omstandigheden, w aaronder deze mensen w erden gearresteerd en/of doodgeschoten. W ij meenden een uit voerige behandeling te moeten verkiezen boven het simpel vermelden van de namen der doden. D aard oor immers komen wij in de gelegenheid, aan de hand van enkele voorbeelden allerlei bijzonderheden betreffende het optreden der D uitsers te vermelden, die in het algemeen overzicht der politionele m aat regelen niet voor behandeling in aanmerking komen.
N ad at in H oofdstuk V II nagegaan is, hoe de stakers financieel gestraft w erden, w orden tenslotte in H oofdstuk V II I enkele beschouwingen gewijd aan de verschillende sociale groepen, die bij de staking betrokken w aren.
A an het einde van deze inleidende w oorden moge de toewijding vermeld w orden, w aarm ede vooral de burgem eesters van H engelo en Ensched e en de heer C . van E s, directeur van de afdeling Sociale Z ak en te Almelo, alsmede de directie en arbeiders van de M achinefabriek Gebr. Stork & C o. N .V . te
H engelo, het onderzoek naar deze staking mogelijk m aakten. D e bereidwillig heid w aarm ede verder arbeiders, fabrieksdirecteuren, politie-am btenaren, boeren en vele anderen ons hielpen, de staking te hèr-denken om h aar daarna te kunnen beschrijven en begrijpen, is naar wij hopen, tot uitdrukking gekomen in de ruime m ate w aarm ede wij van hun m ateriaal voor de samenstelling van dit verslag gebruik hebben gem aakt.