Eindnoten:
1 Wansink, D.J., Het socialisme op de tweesprong, Haarlem, Tjeenk Willink, 1939, 58. 2 Meyers, Jan, Domela, een hemel op aarde, Amsterdam, De Arbeiderspers, 234. 3 Wansink, op. cit., 38.
4 Meyers, op. cit., 257. 5 Idem, 289.
6 Cf. Hirschman, Albert O., Exit, Voice, and Loyalty. Responses to Decline in Firms, Organizations
and States, Cambridge, Mass., Harvard University Press, (1970), 1981, 21 e.v.
7 Wansink, op. cit., 87-91.
8 Cf. Bruintjes, Geert, Socialisme in Groningen 1881-1894, Amsterdam, Van Gennep, 1981, 97. 9 Cf. Wansink, op. cit., 95.
10 Troelstra in De Sneeker Courant, 18-11-1891, geciteerd bij Wansink, op. cit., 101.
11 Cf. Perry, Jos, ‘Van Groningen naar Zwolle. De wording van deSDAP’, Socialisme & Democratie, 41, (1984), 10, (oktober), 321.
12 Idem, 323.
13 Cf. Bloemgarten, S., ‘De Tweede Internationale en de geboorte van de S.D.A.P.’, Tijdschrift
voor Sociale Geschiedenis, 7, (1981), 22, (maart), passim.
14 Wansink, op. cit., 103.
15 Geciteerd bij Wansink, op. cit., 103. 16 Meyers, op. cit., 279.
17 Geciteerd bij Wansink, op. cit., 112. 18 Wansink, op. cit., 120.
19 Cf. Vliegen, W.H., De dageraad der volksbevrijding. Schetsen en taferelen uit de socialistische
beweging in Nederland, tweede deel, tweede druk, Amsterdam, ‘Ontwikkeling’, 1922, 417.
20 Geciteerd bij Wansink, op. cit., 121. 21 Ibidem, 121.
22 Idem, 124.
23 Meyers, op. cit., 264-265. 24 Cf. Meyers, op. cit., 269. 25 Wansink, op. cit., 130.
26 Perry, op. cit., 324; Wansink, op. cit., 136-168. 27 Perry, op. cit., 324.
28 Vliegen, W.H., Die onze kracht ontwaken deed. Geschiedenis der sociaaldemocratische
arbeiderspartij in Nederland gedurende de eerste 25 jaren van haar bestaan, eerste deel,
Amsterdam, ‘Ontwikkeling’, z.j., 10-11. 29 Idem, 9.
30 Idem, 19.
31 Geciteerd bij Vliegen, op. cit., 11. 32 Wansink, op. cit., 172.
33 Tekst geciteerd naar Vliegen, Onze Kracht, 1, op. cit., 11-15.
34 Vliegen, De Dageraad der Volksbevrijding, op. cit.,; idem, Die onze kracht ontwaken deed, op. cit..
35 Troelstra, P.J., Gedenkschriften, tweede deel, Groei, Amsterdam, Querido, 1930. 36 Schaper, J.H., Een halve eeuw van strijd. Herinneringen van J.H. Schaper, eerste deel,
37 Vorrink, K., Een halve eeuw beginselstrijd. Overdenkingen over verleden en toekomst bij een
historische mijlpaal, Den Dolder, ‘Op korte golf’, z.j..
38 Cf. Perry, op. cit., 321.
39 Cf. Bloemgarten, op. cit., passim.
40 Cf. Meyers, op. cit., 289-290; 284-287; Bloemgarten, op. cit., 131. 41 Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 34.
42 Cf. Sartori, Giovanni, Parties and party systems. A framework for analysis, Cambridge, Cambridge University Press, 1976, 63.
43 Vliegen, Dageraad, 2, op. cit., 368.
44 Bymholt, B., Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Nijmegen, Veenstra, 1894, 419.
45 Cf. Domela Nieuwenhuis, F., Van christen tot anarchist. Gedenkschriften, derde uitgave, Amsterdam, De Roode Bibliotheek, z.j., 341.
46 Vliegen, Dageraad, 2, op. cit., 373. Onder andere werd op voorstel van Van Kol, in
overeenstemming met eerder door Troelstra in de De Sneeker Courant aangevoerde bezwaren, het woord ‘revolutionair-socialist’ in de aanhef geschrapt. Cf. Wansink, op. cit., 106.
47 Deze passage kwam tot stand na aanvaarding van een aldus gesteld amendement van J.H. Schaper, twee jaar later een van de oprichters van deSDAP, en leidde in 1894 tot het verbod van deSDB. Cf. Wansink, op. cit., 104-105.
48 SDB-archief, 17. Cf. Vliegen, Dageraad, 2, op. cit., 373-374; Domela Nieuwenhuis, op. cit., 341.
49 SDB-archief, 17. Cf. Vliegen, Dageraad, 2, op. cit., 369-370.
50 Cf. de tekst van het Erfurter Programm bij Dowe, Dieter en Kurt Klotzbach, Programmatische
Dokumente der deutschen Sozialdemokratie, Bonn/Berlijn, Dietz, 1984, 190-192.
51 Wansink, op. cit., 176.
52 Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 30. 53 Ibidem.
54 Perry, op. cit., 325-326. 55 Wansink, op. cit., 196. 56 SDAP-archief, nr 1.
57 Het handgeschreven concept is gedateerd juni 1894.SDAP-archief, 1. 58 Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 84.
59 Volgens Troelstra tijdens het congres. Cf. Officieel verslag van het congres van deSDAPop 14/15 april 1895.SDAP-archief, 238.
60 Troelstra, op. cit., 134.
61 Cf. Botke, Ynte, ‘Franc van der Goes 1859-1939’, in Jan Bank, Martin Ros, Bart Tromp, red.,
Het eerste jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1979,
155.
62 Wansink, op. cit., 196.
63 Het Volk, 26 november 1910, zoals geciteerd in J.A.A. van Doorn, ‘Het socialisme als kameleon’,
in: Gerry van der List, red., De draagbare Van Doorn, Amsterdam, Prometheus, 1996, 254. 64 Zijn vertaling van het eerste deel van Das Kapital wemelt overigens niet alleen van fouten,
maar ook van misvattingen over Marx' denkbeelden, zoals Lipschits gedetailleerd heeft aangetoond. Cf. Lipschits, I., ‘Verantwoording van de vertaler’, in Karl Marx, Het kapitaal.
Een kritische beschouwing over de economie, vertaald door I. Lipschits, dertiende druk, Bussum,
De Haan, 1987, vii-x.
65 Van der Goes woonde het congres bij en maakte persoonlijk kennis met Kautsky, waarna hij diens interpretatie van het marxisme tot de zijne maakte. Cf. Botke, op. cit., 150.
66 Verslag van het achttiende congres derSDAP, 14(?),SDAP-archief, 258d. 67 Wansink, op. cit., 196; Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 100.
68 Vliegen, ibidem.
69 Beschrijvingsbrief voor het kongres van de Soc.-Dem. Arbeiderspartij in Nederland, 14 en 15 april 1895,SDAP-archief, 238.
70 Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 103. 71 Congresverslag, op. cit.; Vliegen, idem, 105.
72 Officieel verslag van het congres derSDAPte Deventer op 14/15 april 1895, De Baanbreker, 20 april 1895, bijvoegsel, zoals geciteerd bij Jos Perry, ‘De jaren 1894-1919’, in: Brinkman, Maarten, Madelon de Keizer en Maarten van Rossem, red., Honderd jaar sociaal-democratie
75 Wansink, op. cit., 103. 76 Vliegen, Onze kracht, 1, 84. 77 Troelstra, Storm, op. cit, 134.
78 In zijn memoires zegt Schaper hier niets over. Hij maakt slechts melding van ‘een mooie rede van Troelstra’. Schaper, J.H., Een halve eeuw van strijd. Herinneringen van J.H. Schaper, tweede deel, Groningen, Wolters, 1935, 48.
79 Congresverslag, op. cit.. Schapers protest is vanzelfsprekend opmerkelijk gezien zijn amendement op het laatsteSDB-program, zie noot 7.
80 Idem.
81 Troelstra, P.J., De S.D.A.P. Haar ontstaan, doel en streven geschetst, Amsterdam, Fortuijn, 1896.
82 Kautsky, K., Das Erfurter Programm in seinem grundsätzlichen Teil erläutert, Stuttgart, J.H.W. Dietz, 1892; Het Erfurter Programma in zijn hoofdpunten toegelicht. (Een catechismus der
sociaal-democratie), vertaling C. van Gelder, Amsterdam, S.L. van Looy, 1901.
83 Cf. Wansink, op. cit., 196, noot 2. 84 Vliegen, Onze kracht, 1, 103. 85 Schaper, op. cit., 46.
86 Wansink, op. cit, 196.
87 Harmsen, Ger, Historisch overzicht van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland. Van
de begintijd tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, Nijmegen,SUN, 1972, 31.
88 De Jong Edz., Frits., ‘Wij willen ellende wenden’ Een eeuw sociaal-demokratische antwoorden
op maatschappelijke uitdagingen, Amsterdam, Stichting Vormingswerk PvdA, z.j., 36.
89 Bij de vergelijking is gebruik gemaakt van de tekst van het Erfurter Programm zoals afgedrukt in Dowe und Klotzbach, op. cit., 187-193. De acht paragrafen waaruit het ‘theoretische’ deel bestaat zijn niet genummerd.
90 Marx, Karl en Friedrich Engels, ‘Manifest der kommunistischen Partei’, in: Marx Engels Werke (MEW), Band 4, Berlin, Dietz, 1971, 464, 466, 467.
91 Idem, 477.
92 Geciteerd bij Zimmerman, L.J., Geschiedenis van het economisch denken, Den Haag, Albani, 1963, 73.
93 Ook Saks wees indertijd al op ‘de zeer bijzondere wijze waarop het hollandsche
beginselprogramma werd ontleend aan het Erfurter’ in zijn artikel ‘Het Beginselprogramma der S.D.P.’, in: De Nieuwe Tijd, 15, (1910), 371. Cf. Mulder, Bertus, ‘De actualiteit van het program van 1895’, Socialisme & Democratie, 58, (2001), 2, (februari), 50.
94 Mulder, op. cit. 51. Hij wijst er daarnaast op dat de grote invloed van de Fabian Essays in
Socialism in hetSDAP-programa volledig is afgedekt door het marxisme van het Erfurter
Programm.
95 Vliegen, Onze kracht, 1, op. cit., 105.
96 Een tweede, sterk uitgebreide druk verscheen in 1899 bij dezelfde uitgever. 97 Kautsky, Erfurter Programm, op. cit..
98 Karl Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit.. 99 Troelstra, DeSDAP, 1899, op. cit., 3.
100 Over zijn betrekkingen en activiteiten met en in de Friesche Volkspartij: Troelstra, P.J.,
Gedenkschriften.IWording, Amsterdam, Querido, 1930, 239, 248, 250, 266, 268-70; idem, Gedenkschriften.IIGroei, Amsterdam, Querido, 1930, 7-9, 10-12, 118, 126, 145, 146, 151,
248-9.
101 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 3. 102 Idem, 7.
103 Cf. Pocock, J.G.A., Virtue, Commerce, and History. Essays on Political Thought and History.
Chiefly in the Eighteenth Century, Cambridge, Cambridge University Press, 1985.
104 Cf. Macpherson, C.B., Democratic Theory: Essays in Retrieval, Oxford, Clarendon Press, 1973. 105 Cf. Taal, G., Liberalen en Radicalen in Nederland 1872-1901, Den Haag, Nijhoff, 1980;
Stuurman, Siep, Wacht op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de Nederlandse
staat, Amsterdam, Bert Bakker, 1992; Velde, Henk te, Gemeenschapszin en plichtsbesef. Liberalisme en nationalisme in Nederland 1870-1918, Den Haag, SDU, 1992.
106 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 9.
108 Troelstra, De S.D.A.P., op. cit., 1899, 10. 109 Idem, 11.
110 Ibidem.
111 Cf. Tromp, Bart, Karl Marx, Amsterdam-Meppel, Boom, 1983, 89-90. 112 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 15.
113 Waar het onderscheid ‘barbarisme’ of ‘socialisme’ in Kautsky's toelichting op het Erfurter
Programm voor het eerst wordt gemaakt, moet Troelstra wel met de tekst ervan op de hoogte
zijn geweest.
114 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 18. 115 Ibidem.
116 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 19.
117 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 107-118. 118 Troelstra, De S.D.A.P., op. cit., 19.
119 Dit argument ontbreekt uiteraard in de eerste editie, die vóór het congres van de Tweede Internationale van 1896 verscheen.
120 Geciteerd door Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 20. In feite ging het hier om dezelfde resolutie die drie jaar eerder op het congres in Zürich was aanvaard. Cf. Meyers, op. cit., 285-287. 121 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 25.
122 Idem, 35. 123 Idem, 35, 36. 124 Idem, 37-38. 125 Idem, 45.
126 Friedrich Engels, Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft, in:MEW, Band 20, Berlin, Dietz, 1962.
127 Cf. Troelstra, Wording, op. cit., 135-162. 128 Congresverslag, op. cit..
129 Cf. Brinkman, Maarten, Willem Drees, deSDAPen de PvdA, Amsterdam, Stichting BeheerIISG, 1998, 30.
130 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 4. 131 Idem, 70.
132 Idem, 83.
133 Congresverslag, op. cit..
134 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 111.
135 Kolakowski geeft in het tweede deel van zijn overzichtswerk een beknopte opsomming van wat het betekende in deze periode ‘marxist’ te zijn, die feitelijk parallel loopt met deze samenvatting van het Erfurter Programm. Cf. Kolakowski, Leslek, Main Currents of Marxism.
Its Rise, Growth and Dissolution, vol. 2, The Golden Age, Oxford, Clarendon Press, 1978, 4-6,
136 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 48.
137 Kautsky. Karl, Die Agrarfrage. Eine Uebersicht über die Tendenzen der modernen
Landwirtschaft und die Agrarpolitik der Sozialdemokratie, Stuttgart, J.H.W. Dietz, 1899. Cf.
Lichtheim, George, Marxism. A Historical and Critical Study, New York, Praeger, 1967, 273-274.
138 Congresverslag, op. cit.
139 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 88.
140 Cf. Heyting, R., Tussen Nationalisme en Internationalisme. De Britse en de Nederlandse
sociaal-democratie, de nationale staat en de Europese integratie, Deventer/Arnhem,
Kluwer/Gouda Quint, 1992, m.n. 115-137.
141 Marx, Karl, Das Kapital. Kritik der politischen ökonomie, Dritter Band, Berlin, Dietz, 1969, 454.
142 Kautsky, Het Erfurter Programma, op. cit., 97. 143 Ibidem.
144 Idem, 99.
145 Troelstra, De S.D.A.P., 1899, op. cit., 35.
146 Cf. Achterhuis, Hans, Het rijk van de schaarste. Van Thomas Hobbes tot Michel Foucault, Baarn, Ambo, 1988.
147 Wansink, op. cit., 198. 148 Kolakowski, op. cit., 12.
en de taak der sociaaldemocratie, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1981.
150 Geciteerd bij Perry, Van Groningen tot Zwolle, op. cit., 326.
151 Cf. Perry, Jos, De voorman. Een biografie van Willem Hubert Vliegen, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1994, bijvoorbeeld 154.
152 Michels, Robert, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie. Untersuchungen
über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, (1910), Neudruck der 2. Auflage,
Stuttgart, Alfred Kröner Verlag, 1970.
153 Weber, Max, ‘Die protestantische Ethik und der Geist der Kapitalismus’, in: dezelfde,
Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, 1, Tübingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), (1920),
1972, 84 e.v.
154 Kautsky, Karl, Der Weg zur Macht. Politische Betrachtungen über das Hineinwachsen in die
Revolution, (1909), Frankfurt a.M., Europäische Verlagsanstalt, 1972, 52. Cf. De weg naar de macht, vertaling Herman Gorter, Rotterdam, H.A. Wakker, 1909.
155 Gustafson, Bo, Marxismus und Revisionismus. Eduard Bernsteins Kritik des Marxismus und
ihre ideengeschichtlichen Voraussetzungen, 2 Bände, Frankfurt a.M., Europäische Verlagsanstalt,
1972.
156 Uitputtend geboekstaafd in Buiting, Henny, Richtingen- en partijstrijd in deSDAP. Het ontstaan van de Sociaal-Democratische Partij in Nederland, Amsterdam, Stichting BeheerIISG, 1989.