met een socialistisch programma.
Eindnoten:
1 Cf. Sperber, Jonathan, The European Revolutions, 1848-1851, Cambridge, Cambridge University Press, (1994), 1997, 195 e.v.
2 Cf. Wallerstein, Immanuel, After Liberalism, New York, 1995, 94-97. 3 Idem, 96.
4 Cf. Boogman, J.C., Rondom 1848. De politieke ontwikkeling van Nederland, 1840-1858, Bussum, Unieboek, 1978.
5 Fockema Andreae, S.J., De Nederlandse Staat onder de Republiek, Amsterdam, Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij, 1985, 18.
6 Groeneveld, S., Evidente factiën in den staet. Sociaal-politieke verhoudingen in de 17e-eeuwse
Republiek der Verenigde Nederlanden, Hilversum, Verloren, 1990.
7 Cf. Price, J.L., Holland and the Dutch Republic in the Seventeenth Century. The Politics of
Particularism, Oxford, Clarendon Press, 1994, 154 e.v.
8 Jong, J.J. de, Politieke organisatie in West Europa na 1800, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1951, 278.
9 Idem, 278; 275. Cf. Ron de Jong, Van standspolitiek naar partijloyaliteit. Verkiezingen voor
de Tweede Kamer 1848-1887, Hilversum, Verloren, 1999, 69-70.
10 De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 275; De Jong, Standspolitiek, op. cit., 66 e.v. 11 Zoals geciteerd bij De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 276.
12 Multatuli, ‘Ideeën. eerste bundel’, in Verzamelde werken van Multatuli, Garmond editie, deel III, Amsterdam, Elsevier, z.j., 178.
13 De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 276; uitvoerig De Jong, Standspolitiek, op. cit., hoofdstuk VI.
14 Citaat bij Brugmans, I.J., Thorbecke, derde druk, Haarlem, De Erven F. Bohn, 1958, 185. 15 Abma, Gerben, Confessionele partijvorming in Friesland. Ontstaan en eerste jaren (1852-1871),
Leeuwarden, Friese Pers, 1980, 73.
16 De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 281. 17 De Jong, Standspolitiek, op. cit., 87-88. 18 De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 296.
19 Jansen, Rienk, ‘Anti-revolutionaire organisatievorming 1871-1879’, in: Harlinck, George, Roel Kuiper en Peter Bak, red., De anti-revolutionaire partij 1829-1980, Hilversum, Verloren, 2001, 72.
20 Idem, 298-304.
21 Het aantal stemgerechtigden steeg van 134.987 (1887) tot 292.680 (1888), dat wil zeggen van 3,1 tot 6,6 procent van de bevolking en van 12,3 (1880) tot 26,8 (1890) procent van de mannen. Daalder, H., e.a., red., Compendium voor politiek en samenleving in Nederland, Alphen aan den Rijn, Samsom H.D. Tjeenk Willink, 1986 e.v., A1200, 31.
22 De Jong, Standspolitiek, op. cit., laat zien dat dit een geleidelijk proces was, dat zich voordeed vanaf de jaren vijftig van de negentiende eeuw. In dit opzicht vormde de oprichting van deARP geen absolute caesuur.
23 Daalder, H., ‘Niederländische Liberale im 19. Jahrhundert: Eine herrschende, aber unorganisierte Minderheit’, in: Lademacher, H., en H.W. von der Dunk, Hrsg., Auf dem Wege zum modernen
Parteiendemokratie: Zur Entstehung, Organisation und Struktur politischen Parteien in Deutschland und den Niederländen, Melsungen, Verlag Kasseler Forschungen zur Zeitgeschichte,
1986, 37-58.
24 Cf. Koole, Ruud, Politieke partijen in Nederland. Ontstaan en ontwikkeling van partijen en
partijstelsel, Utrecht, Het Spectrum, 1995, 278-283.
25 Cf. De Jong, Standspolitiek,. op. cit..
26 Koetsveld, C.E. van, Het Ontstaan, de Beginselen en de Geschiedenis van Onze Politieke
Partijen, Utrecht, Jac. C. van der Stal, z.j., (1905), 394.
27 De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 317.
28 Cf. De Jong, Standspolitiek, op. cit., voor een goed overzicht van deze ontwikkeling. 29 Cf Tromp, Bart, Het einde van de politiek?, Schoonhoven, Academic Service, 1990, 27 e.v. 30 Cf. Burke, Edmund, Reflections on the Revolution in France and on the Proceedings in certain
Societies in London relative to that Event, (1790), ed. Conor Cruise O'Brien, Harmondsworth,
Penguin, 1968, passim. Burkes verwerping van programmatische politiek hangt logisch gezien samen met zijn opvatting dat een parlementslid degenen die hij vertegenwoordigt verraadt als hij zijn eigen oordeel laat varen voor hun mening.
31 Zo de ‘Vereeniging van de Vrienden van Hervorming en Vooruitgang’, voortgekomen uit de Amstelsociëteit, de eerste liberale kiesvereniging. De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 280, 281.
32 Cf. Teijmant, Ineke, ‘Grondeigendom in ons cultuurpatroon’, Sociologische Gids, 35, (1988), 5, 317.
33 Cf. Vrankrijker, A.C.J. de, Een groeiende gedachte. De ontwikkeling der meningen over de
sociale kwestie in de 19e eeuw in Nederland, Assen, Van Gorcum, 1959.
34 Cf. Boschloo, T.J., De productiemaatschappij. Liberalisme, economische wetenschap en het
vraagstuk der armoede in Nederland 1800-1875, Hilversum, Verloren, 1989.
35 O. a. geciteerd in Aerts, Remieg, Herman de Liagre Böhl, Piet de Rooy, Henk te Velde, Land
van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland 1780-1990, Nijmegen,SUN, 1999, 114.
36 Cf. Haan, Ido de, en Henk te Velde, ‘Vormen van politiek. Veranderingen van de openbaarheid in Nederland 1848-1900’, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der
Nederlanden,III, (1996).
37 Cf. bijvoorbeeld Aerts c.s., op. cit., 119, voor een korte analyse van de problemen van de conservatieven in de jaren zestig bij hun pogingen naast protestantse ook katholieke conservatieven voor zich te winnen.
38 Cf. De Jong, Standspolitiek, op. cit., m.n. 66-92.
39 Hueting, Ernest, Frits de Jong Edz., Rob Ney, Naar groter eenheid. De geschiedenis van het
Nederlands Verbond van Vakverenigingen 1906-1981, Amsterdam, Van Gennep, 1983, 15.
40 In Aerts c.s., op. cit., 162.
41 Daalder, H., Van oude en nieuwe regenten, Amsterdam, Bert Bakker, 1995.
42 Cf. Lindemann, Albert S., A History of European Socialism, New Haven, Yale University Press, 1983.
43 Cf. Lichtheim, George, The Origins of Socialism, (1968), London, Weidenfeld & Nicolson, 1969, 3-15.
44 Althans volgens Pierre Leroux, een aanhanger zowel als criticus van Saint-Simon, die zich er in 1851 op beriep het woord ‘socialisme’ in deze betekenis twintig jaar eerder in omloop te hebben gebracht. Cf. Bruhat, Jean, ‘Der französische Sozialismus von 1815 bis 1848’, in: Jacques Droz, Hrsg., Geschichte des Sozialismus, (oorspronkelijk Frans), Frankfurt a.M., Ullstein, 1974, 108-109.
45 Siep Stuurman beschrijft de transformatie van republikeins in liberaal politiek discours in Wacht
op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de Nederlandse staat, Amsterdam, Bert
Bakker, 1992, m.n. 84-94.
46 Ook de radicale richting onder de Patriotten liet geen sporen achter. Cf. Klein, S.R.E., Patriots
Republikanisme. Politieke cultuur in Nederland, 1766-1787, Amsterdam, Amsterdam University
Press, 1996.
47 Cf. Padover, Saul, Karl Marx. An intimate Biography, New York, McGraw-Hill, 1978, 217 e.v.; Friedenthal, Richard, Karl Marx. Sein Leben und seine Zeit, Frankfurt a.M., Piper, 1981, 296 e.v.
48 Verberne, L.G.J., De Nederlandsche arbeidersbeweging in de negentiende eeuw, Amsterdam, P.N. van Kampen, 1940, 71.
druk, Purmerend, De Zilverdistel, 1998, 68.
50 Idem, 72. Brugmans, I.J., De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw 1813-1870, achtste druk, Utrecht, Het Spectrum, 1971, 189-190.
51 Verberne, op. cit., 31. 52 Cf. Giele, op. cit., passim. 53 Verberne, op. cit., 66. 54 Vrankrijker, op. cit. 88.
55 Cf. De Jong, Politieke organisatie, op. cit., 277-278. 56 Verberne, op. cit. 76-77.
57 Idem, 91.
58 Vrankrijker, op. cit., 89; Hueting, De Jong, Ney, op. cit., 15.
59 Cf. Abma, E., ‘Verenigingen in verleden, heden en toekomst’, in: Drift en Koers. Gedenkboek
Nederlandse Sociologische Vereniging, Assen, Van Gorcum, 1962, 287 e.v.
60 Giele, J.J., De eerste internationale in Nederland. Een onderzoek naar het ontstaan van de
Nederlandse arbeidersvereniging, Nijmegen,SUN, 1973, 220. 61 Geciteerd bij Giele, De eerste internationale, op. cit, 229.
62 Cf. Ludz, Peter Christian, Ideologiebegriff und marxistische Theorie. Ansätze zu einer
immanenten Kritik, Opladen, Westdeutscher Verlag, (1976), 1977, 15, 123-153.
63 Oud, P.J., Honderd jaren. Een eeuw staatkundige vormgeving in Nederland 1840-1940, 9e herziene druk, bewerkt en voor de periode na 1940 aangevuld door Dr. J. Bosmans, Assen, Van Gorcum, 1987, 107-110.
64 Verberne, op. cit., 73; Giele, De eerste internationale, op. cit., 22; Hueting, De Jong, Ney, op. cit., 15.
65 Giele, De eerste internationale, op. cit., 26.
66 Marx aan Engels, 4 november 1864, in: Marx Engels Werke, (MEW), Band 31, Berlin, Dietz Verlag, 1974, 15.
67 Giele, De eerste internationale, op. cit., 58.
68 Art. 1, geciteerd bij Giele, De eerste internationale, op. cit., 62. 69 Idem, 70-71.
70 Miller, Susanne, Das Problem der Freiheit im Sozialismus. Freiheit, Staat und Revolution in
der Programmatik der Sozialdemokratie von Lassalle bis zum Revisionismusstreit, Bonn-Bad
Godesberg, J.H.W. Dietz, 1977.
71 Giele, De eerste internationale, op. cit., 75. 72 Idem, 87.
73 Idem, 82.
74 Geciteerd bij Giele, De eerste internationale, op. cit., 90. 75 Idem, 116.
76 Naar Giele, De eerste internationale, op. cit., 116-117. 77 Idem, 116.
78 Cf. Boschloo, op. cit., 236 e.v.; Stuurman, op. cit., 304-307. 79 Giele, De eerste internationale, op. cit., 133.
80 Idem, 67.
81 Friedenthal, op. cit., 304-305.
82 Giele, De eerste internationale, op. cit., 66-69. 83 Idem, 159.
84 Cf. Thomas, Paul, Karl Marx and the Anarchists, London, Routledge & Kegan Paul, 1980, 328 e.v.
85 Giele, De eerste internationale, op. cit., 195-197. 86 Idem, 216, 218, 228.
87 Idem, 212. 88 Idem, 256-257.
89 Bymholt, B, Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Nijmegen, Veenstra, 1894, 212.
90 Idem, 213. 91 Ibidem, 213.
92 Geciteerd bij Bymholt, op. cit., 210-211. 93 Idem, 223.
94 Cf. Giele, Jacques, ‘Willem Ansing en de oprichting van de sociaal-democratische vereeniging in 1878’, in: dezelfde, e.a., red., Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en
arbeidersbeweging in Nederland 1976, op. cit., 198-194.
95 Idem, 234-235. 96 Idem, 194. 97 Idem, 280, 286.