de bevindingen van de afzonderlijke hoofdstukken volgens dezelfde structuur met
elkaar in verband gebracht.
Eindnoten:
1 Hoewel de term ‘beginselprogramma’, om redenen die later worden uiteengezet, voor het eerst formeel als aanduiding van hetSDAP-programma van 1937 is gebruikt, noem ik de eerdere programma's met een overeenkomstige status vanSDBenSDAPook beginselprogramma's, om de schrijfwijze ‘(beginsel)programma's’ te vermijden.
2 Geciteerd bij Sartori, Giovanni, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, Cambridge, Cambridge University Press, 1976, 9.
3 Cf. Lenk, Kurt, Franz Neumann, ‘Einleitung’, in dezelfden, Hrsg., Theorie und Soziologie der
politischen Parteien, Neuwied/Berlin, Luchterhand, 1968, xxxi.
4 Cf. Sartori, op. cit., 8-9.
5 De term ‘spoils system’ is overigens van latere datum; hij is gemunt na de verkiezingen van 1828 die Andrew Jackson president van de Verenigde Staten maakten. Cf. Burns, James MacGregor, The Vineyard of Liberty, New York, Vintage, 1983, 324 e.v.
6 Lenk/Neumann, op. cit., xxvii-xxxii.
7 Cf. Beer, Samuel H., Modern British Politics. A Study of Parties and Pressure Groups, London, Faber & Faber, (1965), 1969, 16-23.
8 Uit Burkes rede uit 1774 tot de kiezers van Bristol, geciteerd door Thomassen, J.J.A., ‘Politieke representatie’, in: dezelfde, red., Hedendaagse democratie, Alphen aan den Rijn, Samsom H.D. Tjeenk Willink, 1991, 168.
9 Cf. Schama, Simon: Patriots and Liberators. Revolution in the Netherlands 1780-1813, New York, Vintage, (1977), 1992.
10 Cf. Burns, op. cit., 367-382.
11 ‘Rationaler Kapitalismus dagegen ist an Marktchancen orientiert. (...) Diesem Kapitalismus zum System zu erheben, ist der modernen okzidentalen Entwicklung seit dem Ausgehenden Mittelalter vorbehalten geblieben.’ Weber, Max, Wirtschaftsgeschichte, Berlin, Duncker & Humblot, (1923), 1981, 286.
12 Weber, op. cit., 288. 13 Idem, 289.
14 Voor twee Nederlandstalige overzichten verwijs ik naar mijn ‘De theorie van het wereldsysteem: een overzicht’, Sociologische Gids, 35, (1988). 1, en mijn ‘Hedendaags kapitalisme:
wereldsysteemanalyse’, in: Becker, Frans, Wim van Hennekeler en Bart Tromp, red., Hedendaags
kapitalisme. Het twintigste jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi
Beckman Stichting/De Arbeiderspers, 1999, 23-51.
15 De locus classicus is Ranke, Leopold von, Geschichten der romanischen und germanischen
Völker von 1494 bis 1514, (1824), in: dezelfde, Sämtliche Werke, 23e und 24e Band, Leipzig,
Duncker und Humblot, 1874.
16 Cf. Dehio, Ludwig, Gleichgewicht oder Hegemonie. Betrachtungen über ein Grundproblem
Princeton University Press, 1992; Spruyt, Hendrik, The Sovereign State and Its Competitors, Princeton, Princeton University Press, 1994.
18 Cf. Porter, Bruce D., War and the Rise of the State. The Military Foundations of Modern Politics, New York, The Free Press, 1994, 105 e.v.
19 Cf. Tilly, Charles, From Mobilisation to Revolution, Reading, Mass., Addison-Wesley, 1978. 20 De term is afkomstig van Selznick, Philip, The Organizational Weapon: A Study of Bolshevik
Strategy and Tactics, New York, McGraw-Hill, 1952.
21 Als Die Geschichte der socialen Bewegung in Frankreich verscheen de derde editie van Von Steins Der Sozialismus und Kommunismus des heutigen Frankreichs in 1850. Cf. Werner Hofmann, Ideengeschichte der sozialen Bewegung des 19. und 20. Jahrhunderts, Berlin, Walter de Gruyter, 1968, 278.
22 Davies, Norman, Europe. A History, Oxford, Oxford University Press, 1996, 713.
23 Cf. Wallerstein, Immanuel, ‘Three Ideologies or One? The Pseudobattle of Modernity’, in: dezelfde, After Liberalism, op. cit., 1995, 77.
24 Cf. Duverger, Maurice, Political Parties. Their Organization and Activity in the Modern State, (oorspronkelijk Frans), London, Methuen, (1959), 1967, xxiv-xxxv.
25 Cf. Jong, J.J. de, Politieke organisatie in West Europa na 1900, Den Haag, Nijhoff, 1951, 44 e.v.; Beer, op. cit., 54 e.v.
26 Cf. Jong, Ron de, Van standspolitiek naar partijloyaliteit. Verkiezingen voor de Tweede Kamer
1848-1887, Hilversum, Verloren, 1999.
27 Sartori, op. cit., 63.
28 Cf. Koole, Ruud, Politieke partijen in Nederland. Ontstaan en ontwikkeling van partijen en
partijstelsel, Utrecht, Het Spectrum, 1995, 95-98; 153-155.
29 Burke, geciteerd in: Anthony Arblaster, Democracy, second edition, Buckingham, Open University Press, 1996, 37, 48.
30 Abma, Gerben, Confessionele partijvorming in Friesland. Ontstaan en eerste jaren (1852-1871), Leeuwarden, Friese Pers, 1980, 73.
31 Ibidem.
32 Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriss der verstehende Soziologie, fünfte, revidierte Auflage, 2. Halbband, Tübingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), 1976, 749 e.v.
33 Reid, Thomas, ‘Of the Nature and Origin of Our Notion of Personal Identity’, in Paul Edwards en Arthur Pap, Eds., A Modern Introduction to Philosophy. Readings from Classical and
Contemporary Sources, revised edition, New York, The Free Press, 1965, 197.
34 Cf. Laeyendecker, L., Identiteit in discussie, Meppel, Boom, 1974, 4. 35 Ibidem.
36 Term zoals gebruikt door Popper. Cf. Popper, Karl, Conjectures and Refutations. The Growth
of Scientific Knowledge, London, Routledge & Kegan Paul, (1963), 1969, 103.
37 Cf. Laeyendeckers bespreking van Humes opvatting over identiteit, op. cit., 10. 38 Idem, 25.
39 Laeyendecker, L., Sociale verandering. Problemen en theorieën, Meppel/Amsterdam, Boom, 1984, 45-46.
40 Wallerstein, op. cit., 100 e.v.
41 Gray, John, Liberalism, Milton Keynes, Open University Press, 1986.
42 Althans in de eerste editie van Liberalism. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig neemt Gray een heel andere positie in, getuige onder andere zijn bundel Post-Liberalism (London, Routledge, 1993), maar ook het postscript bij de tweede editie van Liberalism.
43 Cf. Darnton, Robert, ‘Eerste aanzet tot een geschiedenis van het lezen’, in dezelfde, De kus van
Lamourette, (oorspronkelijk Amerikaans), Amsterdam, Bert Bakker, 1990, 140-169.
44 Cf. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, op. cit., 167-168.
45 Wiardi Beckman, H.B., Het beginselprogram der S.D.A.P., Amsterdam, Instituut voor arbeidersontwikkeling, z.j., 3.
46 Cf. Vorrink, K., Een halve eeuw beginselstrijd. Overdenkingen over verleden en toekomst bij
een historische mijlpaal, tweede druk, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1945, 43-46.
47 Cf. Lipschits, I., ‘Witte plekken in de geschiedschrijving van de Nederlandse sociaal-democratie’,
Socialisme & Democratie, 50, (1994), 7/8, (juli-augustus), 373-374.
48 Cf. Giele, Jacques J., De eerste internationale in Nederland. Een onderzoek naar het ontstaan
49 Bymholt, B., Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Nijmegen, Veenstra, 1894, 234.
50 Idem, 302.
51 Onder andere met de officieuze geschiedschrijving Honderd jaar sociaal-democratie in
Nederland 1894-1994, onder redactie van Maarten Brinkman, Madelon de Keizer en Maarten
van Rossem, Amsterdam, Bert Bakker, 1994.
52 Hobsbawm, Eric, en Terence Ranger, Eds., The Invention of Tradition, Cambridge, Cambridge University Press, 1983.
53 Cf. de ‘Inleiding’, in: Becker, Frans, Martin Ros, Saskia Stuiveling en Bart Tromp, red., Van
Troelstra tot Den Uyl. Het vijftiende jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam,
Wiardi Beckman Stichting/De Arbeiderspers, 1994, 9-12.
54 Cf. Marnix Krop en Bart Tromp, ‘“Zal hij morgen heersen op aard?” Socialisme en
internationalisme’, in: Krop, Martin, Martin Ros, Saskia Stuiveling en Bart Tromp, red., Het
tiende jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi Beckman Stichting/De
Arbeiderspers, 1989, 36. De tekst van de ‘Doelstellingen en taken van het democratisch socialisme’, zoals in 1951 in Frankfort vastgesteld is o.a. opgenomen in: De socialistische
Internationale, Amsterdam, Partij van de Arbeid, 1963.
55 De duidelijkste institutionele vertaling daarvan waren de levensbeschouwelijke
werkgemeenschappen binnen de partij. Zij overleden alle in de loop van de jaren zeventig. 56 Jonge, A.A. de, Het communisme in Nederland. De geschiedenis van een politieke partij, Den
Haag, Kruseman, 1972, 32.
57 Cf. Land, L. van der, Het ontstaan van de Pacifistisch Socialistische Partij, Amsterdam, De Bezige Bij, 1962.
58 Een derde positie, die men postmodernistisch kan noemen, blijft hier als irrelevant buiten beschouwing.
59 Cf., bijvoorbeeld, Germino, Dante, Beyond Ideology: The Revival of Political Theory, New York, Harper, 1967, 38.
60 De locus classicus is Mannheims artikel, ‘Wissenssoziologie’, in: Vierkandt, Alfred, Hrsg.,
Handwörterbuch der Soziologie, Stuttgart, F. Enke, 1931. Cf. Mannheim, Karl, Ideology and Utopia. An Introduction to the Sociology of Knowledge, London, (1963), Routledge & Kegan
Paul, 1966, 237-281.
61 Brunner, Otto, Werner Conze, Reinhart Kosselleck, Rudolf Walther, Hrsg., Geschichtliche
Grundbegriffe. Historisches Lexicon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, 8 Bände,
Stuttgart, Klett-Cotta, 1972-1992.
62 Voor een Engelstalig overzicht: Richter, Melvin, The History of Political and Social Concepts:
a Critical Introduction, New York, Oxford University Press, 1995.
63 Cf. Boer, Pim den, ‘Duitse begripsgeschiedenis en onderzoek naar Nederlandse woorden: een kritiek en een project’, Theoretische geschiedenis, 23, (1996), 3.
64 Haitsma Mulier, E.O.G., en W.R.E Velema, red., Vrijheid. Een geschiedenis van de vijftiende
tot de twintigste eeuw, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999; Sas, N.C.F. van, red., Vaderland. Een geschiedenis van de vijftiende eeuw tot 1940, Amsterdam, Amsterdam University
Press, 1999 en Boer, Pim den, red., Beschaving, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2001.
65 Voor een overzicht: Tromp, Bart, ‘De Historische School’, in ‘Hedendaagse politieke theorie I’, Acta politica, 23, (1988), 2.
66 Kautsky, Karl, Thomas More und seine Utopie, Stuttgart, J.H.W. Dietz, 1888. 67 Kautsky, Karl, Die Ursprung des Christentums, Stuttgart, J.H.W. Dietz, 1908.
68 Bernstein, Eduard, Sozialismus und Demokratie in der grossen englischen Revolution, (1895), Bonn-Bad Godesberg, J.H.W. Dietz, 1974.
69 Macpherson, C.B., The Political Theory of Possessive Individualism. Hobbes to Locke, London, (1962), Oxford University Press, 1970.
70 Aan het slot van Leviathan merkt Hobbes op hij niets anders heeft willen doen dan ‘to set before mens eyes the mutuall Relation between Protection and Obedience’, maar ook dat zijn boek is ‘occasioned by the disorders of the present time’. Cf. Hobbes, Thomas, Leviathan, ed. Richard Tuck, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, 491.
71 Cf. Skinner, Quentin, Machiavelli, Oxford, Oxford University Press, 1981, 34-40.
72 Plato, schrijver. Teksten gekozen en vertaald door Gerard Koolschijn, Amsterdam, Bert Bakker,
74 Skinner, Quentin, Reason and Rhetoric in the Philosophy of Hobbes, Cambridge, Cambridge University Press, 1996. Cf. mijn artikel ‘De actualiteit van Hobbes in de politieke filosofie’,
Krisis, 64, (september 1996).
75 Bruyn, L.P.J. de, Partij kiezen: systematisch-vergelijkende analyse van de partijprograms voor
de Tweede Kamerverkiezing 1971, Alphen aan den Rijn, Samsom, 1971.
76 Cf. Klingemann, Hans-Dieter, Richard I. Hofferbert, Ian Budge, Eds., Parties, Policies, and
Democracy, Boulder, Westview Press, 1994.
77 Dit voorbeeld wordt gemeld door Ritsert, Jürgen, in zijn Inhaltsanalyse und Ideologiekritik.
Ein Versuch über kritische Sozialforschung, Frankfurt a.M., Athenäum Verlag, 1972, 14. Cf.
Krippendorff, Klaus, Content Analysis. An Introduction to Its Methodology, Beverly Hills, Sage, 1980, 13.
78 Holsti, Ole R., Content Analysis for the Social Sciences and Humanities, Reading, Mass., Addison-Wesley, 1969, 25.
79 Cf. Tromp, Bart, De wetenschap der politiek, Verkenningen, Leiden,DSWO-Press, (1993), tweede herziene druk, 1995, 1-3.
80 De methode is in Nederland toegepast o.a. door Michels, A.M.B., in haar proefschrift
Nederlandse politieke partijen en hun kiezers (1970-1989), Enschede, Universiteit Twente,
1993.
81 ‘Words are also deeds,’ schreef Wittgenstein al in zijn Philosophical Investigations, geciteerd door Quentin Skinner in diens Reason and Rhetoric in the Philosophy of Hobbes, op. cit., 8.