Het Leids programma hield de afsluiting in van een langdurige ‘meningen- en
partijstrijd’ in de
SDAP. Enerzijds was het de bevestiging van de met de uitdrijving
van de Tribunisten - achteraf het eerste schisma tussen sociaal-democraten en
communisten - herwonnen eenheid tussen ‘marxisten’ en ‘revisionisten’ - categorieën
die niet alleen intern divers van aard waren, maar elkaar ook deels overlapten.
Anderzijds bevestigde het program de onder Troelstra ingeslagen weg om, op basis
van een historisch-materialistische analyse van de maatschappij een
hervormingspolitiek te beoefenen die naar intentie revolutionair was. In deze zin
legitimeerde dit programma niet een scheiding tussen ‘theorie’ en ‘beweging’, maar
wel een zekere afstand tussen het perspectief op lange termijn en de vereisten van
de dagelijkse politiek. Het uitgangspunt dat de opstelling in de laatste rechtstreeks
moest worden afgeleid uit het eerste werd stilzwijgend verlaten.
Eindnoten:
1 Buiting, Henny, Richtingen- en partijstrijd in deSDAP. Het ontstaan van de
Sociaal-Democratische Partij in Nederland, Amsterdam, Stichting BeheerIISG, 1989, 74-75. 2 Vliegen, W.H., Die onze kracht ontwaken deed. Geschiedenis der sociaaldemocratische
arbeiderspartij in Nederland gedurende de eerste 25 jaren van haar bestaan, eerste deel,
Amsterdam, ‘Ontwikkeling’, z.j., 186. 3 Cf. Buiting, op. cit., 75.
4 Tekst bij Vliegen, op. cit., 188-189.SDAP-archief, 240. 5 Vliegen, op. cit., 187.
6 Idem, 188; Congresverslag,SDAP-archief, 240.
7 Dat op dit congres werd ‘aangevuld’; van een inhoudelijke wijziging was echter geen sprake. De tekst bleef nagenoeg dezelfde.SDAP-archief, 240.
8 Meer, Tom van der, Steven van Schuppen, Sjoerd Veen, DeSDAPen de kiesrechtstrijd. De ontwikkeling van de Nederlandse sociaal-democratie 1894-1913, Amsterdam, Van Gennep,
1981, passim.
9 Cf. Borrie, G.W.B., F.M. Wibaut. Mens en magistraat., (1968), 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1987, 82.
10 Cf. Vliegen, op. cit., 356.
11 Tak, in De Nieuwe Tijd, 3, (1899), 543-553, geciteerd bij Borrie, G.W.B., Pieter Lodewijk Tak
(1848-1907). Journalist en politicus, Assen, Van Gorcum, 1973, 113.
12 Cf. Tromp, Bart, ‘Eduard Bernstein en het revisionisme’, in: Eduard Bernstein, De voorwaarden
tot het socialisme en de taak der sociaal-democratie, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1981, 14.
13 Bernstein, Eduard, Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie, (1899, 1921), Bonn/Bad Godesberg, J.H.W. Dietz, 1977.
14 Kautsky, Karl, Der Weg zur Macht. Politische Betrachtungen über das Hineinwachsen in die
Revolution, (1909), Frankfurt a.M., Europäische Verlagsanstalt, 1972, 52.
15 Geciteerd bij Meyer, Thomas, Bernsteins konstruktiver Sozialismus. Eduard Bernsteins Beitrag
zur Theorie des Sozialismus, Bonn/Bad Godesberg, J.H.W. Dietz, 1977, 296.
16 Tromp, Bart, ‘Karl Marx als politiek theoreticus’, in: Socialisme & Democratie, 40, (1983), 3, (maart).
17 Cf. Miller, Susanne, Das Problem der Freiheit im Sozialismus. Freiheit, Staat und Revolution
in der Programmatik der Sozialdemokratie von Lassalle bis zum Revisionismusstreit, Bonn/Bad
18 Coletti, Lucio, Bernstein und der Marxismus der Zweiten Internationale, (oorspronkelijk Italiaans), Frankfurt a.M., Europäische Verlagsanstalt, 1971.
19 Cf. Borck, Astrid von, Die Ursprünge des Bolschewismus. Die jakobinische Tradition in
Russland und die Theorie des revolutionären Diktatur, München, Berchmans, 1977.
20 Cf. Rovan, Joseph, Geschichte der deutschen Sozialdemokratie, (oorspronkelijk Frans), Frankfurt a.M., Fischer, 1980, 71 e.v.
21 Buiting, op. cit., 3-4.
22 Jong Edz., Frits de, J. Saks. Literator en marxist. Een politieke biografie, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1954.
23 Borrie, G.W.B., Tak, op. cit.; dezelfde, Wibaut, op. cit.
24 Sartori maakt onderscheidt tussen ‘faction’ (‘a specific power group’) en ‘tendency’ (‘a patterned set of attitudes’) bij de karakterisering van de interne geleding van een politieke partij. Sartori, Giovanni, Parties and party systems. A framework for analysis, Cambridge, Cambridge University Press, 1976, 71.
25 Cf. Bakker, S.K., Het Christen-Socialisme, Baarn, Hollandia, 1909; Kruithof, B., ‘Trouw aan een beginsel. De Christelijk-Sociale beweging in Nederland van 1875-1909’, Tijdschrift voor
Sociale Geschiedenis, 7, (1981), 24.
26 Deze paragraaf is vooral gebaseerd op de scriptie van René Rigter, De strijd in de sdap over
de agrarische kwestie, 1895-1905, scriptie geschiedenis, Universiteit van Amsterdam, 1985.
27 Vliegen, op. cit., 134-135. 28 Idem, 136.
29 Rigter, op. cit., 13. 30 Vliegen, op. cit., 356-360. 31 Idem, 419.
32 Rigter, op. cit., 17.
33 Geciteerd bij Rigter, op. cit., 19.
34 Kautsky, Karl, Die Agrarfrage. Eine Uebersicht über die Tendenzen der modernen
Landwirtschaft und die Agrarpolitik der Sozialdemokratie, Stuttgart, J.H.W. Dietz, 1899.
35 Troelstra in De Nieuwe Tijd, 6 (1901), 247-248; ook geciteerd bij Rigter, op. cit., 20-21. 36 Rigter, op. cit., 22.
37 Idem, 24.
38 SDAP-archief, 250c; Rigter, op. cit., 26. 39 Rigter, op. cit., 27.
40 Rapport van de agrarische commissie, 1904, zoals geciteerd bij Rigter, op. cit., 27. 41 Troelstra, P.J., Gedenkschriften, tweede deel, Groei, Amsterdam, Querido, 1930, 251. 42 Rigter, op. cit., 28.
43 Cf. Vliegen, W.H., Onze kracht, 2, 70-74; Rigter, op. cit., 29.
44 Rigter, op. cit., 32; Buiting, Henny, en Steven van Schuppen, ‘The Implantation of the Social-Democratic Labour Party in the Netherlands, 1894-1913’, Tijdschrift voor Sociale
Geschiedenis, 18 (1992), 2/3 (juli).
45 Korver, Pieter, ‘De Groninger schoolmotie van deSDAP’, in: Marnix Krop, Martin Ros, Saskia Stuiveling, Bart Tromp, red., Het achtste jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi Beckman Stichting/De Arbeiderspers, 1987, 17.
46 Korver, op. cit., passim.
47 Uit de brochure Tegen de vrije school. Een pleidooi voor de verplichte staatsschool van het
hoofdbestuur der S.D.O.V., Amsterdam, z.j., geciteerd bij Korver, op. cit., 37.
48 ‘Een reaktionnaire motie’ heette het betreffende artikel van Troelstra in Het Volk. Cf. Vliegen,
Onze kracht, 1, op. cit., 445.
49 Troelstra in Het Volk van 12 februari 1901, geciteerd door Korver, op. cit., 22. 50 Troelstra in Het Volk van 5 februari 1902, geciteerd bij Korver, op. cit., 23. 51 Troelstra in Het Volk van 12 februari 1902, geciteerd bij Korver, op. cit., 23. 52 Korver, op. cit., 27-28.
53 Ibidem.
54 Cf. Buiting, op. cit., 121-154. Zie ook Hartmans, Rob, ‘Pieter Jelles Troelstra: advocaat en agitator’, in: Frans Becker, Martin Ros, Saskia Stuiveling, Bart Tromp, red. Van Troelstra tot
Den Uyl. Het vijftiende jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi Beckman
Oorspronkelijk in De Nieuwe Tijd, 7 (1902), 210-228. 56 Idem, 19.
57 Idem, 17. 58 Idem, 28. 59 Idem, 25.
60 Naar de tekst van deze motie, zoals opgenomen in het Verslag van het achtste congres derSDAP op 30 en 31 maart 1902, geciteerd bij Korver, op. cit., 45-46.
61 Korver, op. cit., 50; Jonge, A.A. de, Het communisme in Nederland. De geschiedenis van een
politieke partij, Den Haag, Kruseman, 1972, 25-26.
62 Bijvoorbeeld Michielse, H.C.M., Socialistiese vorming. Het Instituut voor Arbeidersontwikkeling
(1924-1940) en het vormings- en scholingswerk van de nederlandse sociaal-demokratie sinds 1900, Nijmegen, Socialistiese Uitgeverij Nijmegen, 1980.
63 Lijphart, A., Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek, zesde herziene druk, Amsterdam, De Bussy, 1986.
64 Geciteerd bij Korver, op. cit., 38.
65 Troelstra in Het Volk van 12 februari 1901, geciteerd door Korver, op. cit., 39.
66 Ontleend aan Vliegens weergave van de rede van Troelstra op partijcongres van 1905, in: Onze
kracht, 2, op. cit., 64 e.v. Troelstra heeft deze opvatting in het kader van de schoolkwestie met
kracht verdedigd in zijn brochure Theorie en beweging. Een sociaal-demokratische studie, Amsterdam, Fortuijn, 1902.
67 Verslag van het twaalfde congres derSDAP, 35,SDAP-archief, 251f. 68 Idem.
69 Cf. Korver, op. cit., 39-40.
70 Cf. Rüter, A.J.C., De spoorwegstakingen van 1903. Een spiegel der arbeidersbeweging in
Nederland, Leiden, Brill, 1935, 294 e.v.
71 Idem, 475 e.v.
72 Buiting, op. cit., 160-161. 73 Idem, 166-167.
74 Cf. Rüter, op. cit., 434-436; Troelstra, Groei, op. cit., 273. 75 Buiting, op. cit., 167-170.
76 Idem, 181.
77 Cf. Stuurman, Siep, Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat. Aspecten van de ontwikkeling van
de moderne staat in Nederland, Nijmegen,SUN, 1983, 318-319. 78 Buiting, op. cit., 187-188.
79 Cf. Dittrich, K.L.L.M., en J.G. Gosman, ‘Kiesstelsel en kiesrecht’, in: H. Daalder, e.a., red.,
Compendium voor politiek en samenleving in Nederland, Alphen aan den Rijn, Samsom H.D.
Tjeenk Willink, 1986 e.v., A1200-8.
80 Cf. Oud, P.J., Honderd jaren. Een eeuw staatkundige vormgeving in Nederland 1840-1940, 9e herziene druk, bewerkt en voor de periode na 1940 aangevuld door J. Bosmans, Assen, Van Gorcum, 1987, 167.
81 Buiting, op. cit, 237.
82 Idem, 238; Congresverslag, 22.SDAP-archief, 250. 83 Cf. Oud, op. cit., 190-191.
84 Buiting, op. cit., 240. 85 Idem, 241.
86 Cf. Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 83: ‘De anti-Kuyper-partijen hadden dus 52 zetels behaald’. 87 Ibidem.
88 Een ‘wilde’ (socialist), volgens Vliegen, ibidem. 89 Cf. Buiting, op. cit., 245.
90 Cf. het afsluitende hoofdstuk in De Jong Edz., Saks, op. cit., 204-226. 91 Buiting, op. cit., 252.
92 Cf. ook Buiting, op. cit., 931-932. 93 Idem, 297.
94 Rapport, uitgebracht aan het Partijbestuur der S.D.A.P. door de Kommissie ter beoordeling van het beginselprogramma der S.D.A.P. (in het vervolg: Rapport herzieningscommissie), 15. SDAP-archief, 258a.
96 Idem, 302. 97 Idem, 303.
98 De Jonge, op. cit., 32. 99 Idem, 17, 22.
100 Idem, 26.
101 Buiting, op. cit., 579.
102 De term is van Vliegen. Cf. Onze kracht, 2, op. cit., 124. 103 Cf. Buiting, op. cit., 298.
104 Zelfs Herman Gorter sprak toentertijd van ‘beginsel- en strijdprogramma’; cf. Vliegen, Onze
kracht, 2, op. cit., 205.
105 Idem, 163; Buiting, op. cit., 287. 106 Geciteerd bij Buiting, op. cit., 287. 107 Cf. Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 196.
108 Geciteerd bij Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 197. 109 Cf. Buiting, op. cit., 298.
110 Treub, M.W.F., Het Wijsgeerig-Economisch Stelsel van Karl Marx. Eene critische studie, Amsterdam/Haarlem, Scheltema en Holkema/H.D. Tjeenk Willink, 1902. Zie voor een overzicht van de polemiek van de Nieuwe Tijd-groep met Treub Buiting, op. cit., 384-390.
111 Rapport Ankersmit over in deSDAPop haar tegenwoordige program geuite kritiek.SDAP-archief, 326a.
112 Geciteerd in zijn brief ‘Aan de Partijgenoten’, Het Volk, 9 september 1906.SDAP-archief, 251e, 14.
113 Rapport beginselprogramcommissie, 14.SDAP-archief, 257b.
114 Cf. brief van Wijnkoop aan Van Ravesteyn, geciteerd bij Buiting, op. cit., 299. 115 Idem, 298.
116 Hun brieven en die van andere weigeraars werden verbatim afgedrukt in de brief van het partijbestuur in Het Volk van 9 september 1906 is opgenomen. Cf. Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 198.
117 Cf. Congresverslag 1907, bijlage C, waarin de brief van het partijbestuur in Het Volk van 9 september 1906 is opgenomen.SDAP-archief, 252. Rapport herzieningscommissie, 15. 118 Rapport herzieningscommissie, 16.
119 ‘Aan de partijgenoten’, op. cit.
120 Cf. Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 198-199.
121 Zo noemde het Partijbestuur het optreden van de ‘marxisten’ in zijn brief in Het Volk van 9 september 1906.
122 ‘Aan de partijgenoten’, op. cit. 123 Cf. Buiting, op. cit., 391. 124 Citaten bij Buiting, op. cit., 392. 125 Rapport Ankersmit.SDAP-archief, 326a. 126 Cf. Buiting, op. cit., 393.
127 Idem, 393.
128 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 17. 129 Cf. Buiting, op. cit., 395.
130 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 17.
131 Opgenomen in Rapport herzieningscommissie, op. cit., 17-18. Zie ook Vliegen, Onze kracht, 2, op, cit., 214-217.
132 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 18. 133 Geciteerd bij Buiting, op. cit., 396-397.
134 Verslag van het dertiende congres derSDAP, 8.SDAP-archief, 252d. 135 Idem, 10; cf. Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 206.
136 Congresverslag, op. cit., 18. 137 Idem, 37.
138 Idem, 39.
139 Jaarverslag partijsecretaris 1907, 2.SDAP-archief, 253b. 140 Idem, 3.
141 Cf. Buiting, op. cit., 410.
142 Verslag van het veertiende congres van deSDAP.SDAP-archief, 253.
143 Herzieningscommissie, correspondentie en andere stukken.SDAP-archief, 326e. 144 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 16.
147 Verslag van het vijftiende congres derSDAP, jaarverslag van de secretaris, 8.SDAP-archief, 255c.
148 Jaarverslag van de secretaris, 8.SDAP-archief, 256a.
149 Verslag van het zestiende congres derSDAP, 8.SDAP-archief, 256a.
150 Opgenomen als bijlage D in Verslag van het zeventiende congres derSDAP(1911),SDAP-archief, 257b.
151 Van der Meer e.a., op. cit, 120 e.v.
152 Jaarverslag van de secretaris over 1910, 6.SDAP-archief, 257b. 153 Cf. Buiting, op. cit., 398.
154 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 20. 155 Buiting, op. cit., 406.
156 Idem, 410. 157 Ibidem.
158 Ontwerp Wiedijk.SDAP-archief, 326c. 159 Rapport herzieningscommissie, op. cit., 19. 160 Ibidem.
161 Ibidem. 162 Idem, 20. 163 Idem, 20-21.
164 Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 423. 165 Idem, 21.
166 Idem, 22.
167 SDAP-archief, 326m.
168 Dit laatste was op de commissievergadering van 7 februari 1910 verworpen als, in de woorden van Buiting, ‘te tactisch-propagandistisch’. Buiting, op. cit., 412.
169 Vliegen, Onze kracht, 2, op. cit., 422-423. Zie echter ook De Jong Edz., Saks, op. cit., 127-128. 170 Verslag van het achttiende congres derSDAP, 15.SDAP-archief, 258d. Cf. Vliegen, Onze kracht,
2, op. cit., 424.
171 Verslag achttiende congres, op. cit., 18 e.v.
172 Jaarverslag van de partijsecretaris, 32-35.SDAP-archief, 258d. 173 Verslag achttiende congres, op. cit., 16.
174 Idem, 32-33. 175 Idem, 21.
176 Troelstra, P.J., DeSDAP. Wat zij is en wat zij wil, Amsterdam,SDAP, 1912.
177 Wiardi Beckman, H.B., Het beginselprogram der S.D.A.P., Amsterdam,SDAP, z.j., 5.
178 Troelstra, ‘DeSDAP. Wat zij is en wat zij wil’, zoals opgenomen in: Banning, W., en J. Barents, red., Socialistische documenten, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1952, 183.
179 Verslag van het twintigste gewone congres der S.D.A.P., 37; de tekst is te vinden op 40; ontwerp: Beschrijvingsbrief, 17 e.v.SDAP-archief, 263c.
180 Wiardi Beckman, op. cit., 3.
181 Alle citaten uit: Goes, F. van der, ‘Iets over het Leidsche Program’, in: De Nieuwe Tijd, 17, (1912), 552-567
182 Deze indeling komt niet voor in de oorspronkelijke tekst, in het congresverslag, maar is - blijkens de toelichtingen van Troelstra en Wiardi Beckman - al snel ingevoerd.
183 Cf. Perry, Jos, De voorman. Een biografie van Willem Hubertus Vliegen 1862-1947, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1994, 240.
184 Troelstra, DeSDAP. Wat zij is en wat zij wil, op. cit., 185.
185 Idem, 186.
186 De Jong, Saks, op. cit., 127. De kritiek van Wiedijk is neergelegd in een reeks artikelen, ‘Programbeschouwingen’, in: De Nieuwe Tijd, 16, (1911), 385-399, 17, (1912), 59-73, 179-199, 288-306.
187 Idem, 191. 188 Idem, 187-188. 189 Idem, 193. 190 Idem, 183.