Bedrijven hebben als belangrijkste doelstellingen om winst te maken en inkomen te gene- reren. Daarvoor moeten zij producten maken en verkopen. Als gevolg van de globalisering bestaat er wereldwijd veel concurrentie tussen bedrijven. Dit drukt de winsten en inkomens van bedrijven. Een onderneming kan zich echter van de concurrentie onderscheiden door een uniek product te ontwikkelen dat niet door andere producenten kan worden geproduceerd, althans tijdelijk (productinnovatie). Een dergelijke monopoliepositie geeft de mogelijkheid een hogere prijs te vragen en meer winst te maken. Iets soortgelijks geldt als het bedrijf een bestaand product met nieuwe of sterk verbeterde productieprocessen voortbrengt (proces- innovatie).
Bedrijven kunnen door middel van investeringen in innovatie en - toegepaste- R&D (Research and Development) product- en/of procesinnovatie bewerkstelligen, hoewel nooit zeker is dat deze investeringen uiteindelijk het gewenste resultaat opleveren. Ze houden daarmee rekening bij hun investeringsbeslissingen. Succesvolle innovatie leidt tot een betere concur- rentiepositie van een bedrijf en tot meer winstmogelijkheden, hetgeen weer toekomstige investeringen in innovatie mogelijk maakt.
Voor een regio geldt eigenlijk hetzelfde. Als er veel bedrijven zijn gevestigd met een relatief sterke concurrentiepositie dankzij succesvolle innovatie, verstevigt dat haar concurrentie- kracht ten opzichte van andere regio’s. Het heeft ook invloed op de inkomensvorming en de werkgelegenheid in de regio. De economische ontwikkeling is derhalve gebaat bij de aan- wezigheid van innovatieve bedrijven. Een belangrijk bijkomend effect is dat, als gevolg van investeringen in innovatie en R&D, het kennisniveau van de regionale economie (beroeps- bevolking) sterk groeit. Deze kenniscreatie leidt over het algemeen tot een stijging van de arbeidsproductiviteit, waardoor ook lonen en winsten (regionaal inkomen) omhoog gaan. Voor regionale economische ontwikkeling zijn innovatie en R&D dus van groot belang. Regio’s met veel innovatieve bedrijven die zich bezighouden met R&D en innovatie, zouden economisch gezien beter moeten presteren dan andere regio’s.
Hoe staat Twente ervoor?
De bovenliggende gegevens zijn voor een groot deel gebaseerd op de volgende CBS-publica- ties: Regionale innovatie in Nederland (2010), CvB nr. 208230 en Innovatie als motor van de economie (2010). In laatstgenoemde publicatie wordt het innovatieve gedrag van bedrijven gerelateerd aan de prestaties van de regio’s waarin ze zijn gevestigd. Er is gekozen om Twente met Nederland te vergelijken voor een viertal jaren: 2004, 2006, 2008 en 2010.
De omvang van de R&D-uitgaven kent in Twente vanaf 2008 een stijging, daar waar in Nederland recent sprake is van een daling. De innovatie-uitgaven vertonen in Twente in de periode 2004-2010 een stijgende lijn, conform het landelijke beeld, maar met een iets
grilliger verloop. Onder innovatie-uitgaven wordt verstaan: uitgaven aan eigen R&D, uitbe- stede R&D, aankoop van machines, apparatuur en software en aankoop van andere externe kennis. Het begrip is dus iets ruimer dan R&D-uitgaven. Als percentage van het nationaal/ regionaal inkomen lagen de innovatie-uitgaven in Twente in 2010 op een iets hoger niveau (2,6%) dan gemiddeld in Nederland (2,2%).
Over de hele periode 2004-2010 ligt het percentage innovatieve bedrijven in Twente hoger dan dat in Nederland als geheel (44% tegen 38%). Innovatieve bedrijven zijn (innovatie volgens de methodiek van de Community Innovation Survey, CIS): bedrijven die in de betref- fende periode product- en/of procesinnovatie hebben doorgevoerd, of activiteiten hebben verricht gericht op dergelijke innovatie. De innovatie-uitgaven per innovatief bedrijf (innovator) liggen in Twente echter onder het niveau van Nederland. Twente heeft relatief veel kleine innovatieve bedrijven, hetgeen de innovatie-uitgaven per innovator negatief beïnvloedt.
Bij het omzetaandeel van vernieuwende producten is nog winst te halen. Twente zit hier beneden het Nederlandse gemiddelde. Na een groei in de periode 2006-2008 laat het Twentse cijfer over 2008-2010 een daling zien ten opzichte van de rest van het land. Het aandeel van R&D-personeel in het totale personeelsbestand in Twente vertoont gedurende de gehele periode een stijgende lijn. De sterke toename in de periode 2008-2010 naar ongeveer 4% is opmerkelijk te noemen.
De index innovatievermogen geeft de innovatieve kracht van een regio weer. Deze is berekend als een indexcijfer van drie aspecten: innovatie-uitgaven per innovator, aandeel R&D-personeel van het totale personeelsbestand en omzetaandeel van vernieuwende producten. Nederland geldt in deze index als referentiepunt (100). Twente scoort in 2010 boven het Nederlands gemiddelde, maar heeft een lager innovatievermogen dan de regio’s Zuidoost-Noord-Brabant en Zuid-Limburg.
40
Il A
Innovatie in Twente, in Nederlands perspectief
Octrooien universiteit
Bron: Universiteit Twente.
Waarom is dit belangrijk?
Een octrooi (ook wel patent geheten) is een tijdelijk monopolie, door de overheid verstrekt aan een product of idee van een uitvinder. Historisch gezien was het doel van het octrooi- systeem om mensen aan te moedigen nieuwe uitvindingen te doen, en vooral om hen aan te moedigen de details van deze uitvindingen te delen. Voor aanvragers zijn octrooien een aan- trekkelijke manier om een exclusieve markt te verkrijgen of licentie-inkomsten te verdienen. Octrooien worden beschouwd als een belangrijke graadmeter van de innovatiekracht van een regio. Helaas zijn er recentelijk geen nieuwe regionale gegevens over octrooien op Twents niveau gepubliceerd.
Naast bedrijven maken ook kennisinstellingen gebruik van octrooien om de kennis die uit onderzoek wordt verkregen, te beschermen en eventueel te exploiteren. In onze regio gebeurt dat met name door de Universiteit Twente. Van belang hierbij is dat met octrooiaanvragen hoge kosten gemoeid zijn. Bij de afweging tot het al dan niet aanvragen speelt de mogelijk- heid voor valorisatie een belangrijke rol: wat zijn de (extra) opbrengsten voor de universiteit, bijvoorbeeld via een deelneming van de universiteit in een spin-off-bedrijf?
Hoe staat Twente ervoor?
Het aantal octrooien van de Universiteit Twente was in de periode 2002-2005 aanzienlijk hoger dan nu. Na een stijging in 2010 en een daling in 2011 lag het aantal octrooien in 2012 op 22. 0 10 20 30 40 50 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
41
Il A
Innovatie in Twente, in Nederlands perspectief
Topsectoren
Bron: LISA (bewerking I&O Research).
Bron: LISA (bewerking I&O Research).
Bron: LISA (bewerking I&O Research).
-6 -4 -2 0 2 4 6 %
Groei werkgelegenheid in de topsectoren Twente en Nederland 2012 t.o.v. 2011 (volgens afbakening topsectoren LISA)
Food &
Nutrition Systemen &High Tech Materialen
Life Sciences Water Chemie Energie Zakelijke & Financiële Diensten Breedband & ICT-diensten Nederland Twente 0 2 4 6 8 10 12 Food &
Nutrition Systemen &High Tech Materialen
Life Sciences Water Chemie Energie Zakelijke & Financiële Diensten
Breedband & ICT-diensten %
Twente 2011 Twente 2012 Nederland 2011 Nederland 2012 Ontwikkeling aandeel werkgelegenheid in de topsectoren Nederland en Twente 2011 en 2012 (nieuwe definitie)
Aantal banen per topsector in Twente en Nederland, 2011 en 2012 (volgens afbakening topsectoren LISA)
Twente Nederland
2011 2012 2011 2012
Food & Nutrition 17.124 16.223 389.952 382.252
High Tech Systemen
& Materialen 26.716 26.692 549.142 543.247 Life Sciences 3.213 3.153 166.661 167.243 Water 4.692 4.487 152.518 151.445 Chemie 6.256 5.872 126.409 125.015 Energie 945 909 41.679 42.416 Zakelijke & Financiële Diensten 18.569 18.571 858.365 858.466 Breedband & ICT-diensten 12.183 12.554 438.542 438.493 Totaal 89.698 88.461 2.723.268 2.708.577
42
Bron: LISA (bewerking I&O Research).Bron: LISA (bewerking I&O Research).
Waarom is dit belangrijk?
Volgens internationale en nationale studies zijn clusters (of: agglomeraties) belangrijk voor de economische ontwikkeling. Een cluster is een aantal in elkaars nabijheid gevestigde, met elkaar verbonden bedrijven en daarmee samenhangende instellingen die op een bepaald werkterrein actief zijn en die onderling veel gemeenschappelijks hebben of elkaar aanvullen. Deze clusters kunnen in lokaal, regionaal en zelfs grensoverschrijdend verband een langdurig en groot economisch succes ontwikkelen. Voorbeelden zijn de haven van Rotterdam en de Nederlandse bloementeelt. Het belangrijkste voordeel van concentratie van gespecialiseerde bedrijven is dat ze gebruik kunnen maken van elkaars kennis en kunde. Tevens ontstaan hierdoor gespecialiseerde toeleveranciers en gespecialiseerde arbeidsmarkten, waardoor bedrijven efficiënter en goedkoper kunnen produceren. Vanwege de hoge concentratie van gespecialiseerde bedrijven zijn clusters bovendien bevorderlijk voor innovatie.
Het landelijk clusterbeleid is opgebouwd rond negen topsectoren: Agri & Food, High Tech Systemen en Materialen (HTSM), Energie, Logistiek, Creatieve Industrie, Life Sciences & Health, Chemie, Water en Tuinbouw en Uitgangsmaterialen. Alle topsectoren hebben een sterke internationale positie. Voor iedere sector geldt dat bedrijven en kennisinstellingen veel knowhow hebben opgebouwd en samenwerken aan innovaties. Een ander kenmerk van deze sectoren is dat de producten of technologieën bijdragen aan een oplossing van
maatschappelijke vraagstukken. In Twente is de hoogwaardige maakindustrie speerpunt van het innovatiebeleid, met een focus op de topsector High Tech Systemen en Materialen. Hoe staat Twente ervoor?
De indeling en onderlinge afbakening van topsectoren is door de jaren heen aan regelmatige verandering onderhevig. In deze Twente Index is gebruik gemaakt van de afbakening van topsectoren zoals die gehanteerd wordt door LISA. Die wijkt af van bijvoorbeeld de CBS-afbakening.
Er zijn drie topsectoren waarin Twente - vergeleken met het landelijke beeld- relatief veel werkgelegenheid heeft: High Tech Systemen en Materialen (HTSM), Chemie en Food & Nutrition. Twente laat in 2012 in de meeste topsectoren een lichte daling van de werkgelegenheid zien, met uitzondering van de topsectoren HTSM, Zakelijke en Financiële Diensten en Breedband en ICT-diensten. We zien overigens grote verschillen tussen de Twentse gemeenten.
Veel banen in de HTSM zijn te vinden in de steden Hengelo en Almelo, maar ook in toenemende mate in plattelandsgemeenten als Haaksbergen en Rijssen-Holten.
-15 -10 -5 0 5 10 15 %
Groei werkgelegenheid HTSM per gemeente 2012 t.o.v. 2011
Almelo Borne
Dinkelland
Haaksbergen Hellendoorn
Oldenzaal Tubbergen Twenterand Nederland Enschede Hengelo Hof van T wente Losser Rijssen-Holten Wierden Twente Stedendriehoek 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Almelo Borne Dinkelland Haaksbergen Hellendoorn
Oldenzaal Tubbergen Twenterand Nederland Enschede Hengelo Hof van T wente Losser Rijssen-Holten Wierden Twente Stedendriehoek %
Werkgelegenheid in topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM) als percentage van totale werkgelegenheid, per gemeente in 2012
43
Il A
Innovatie in Twente, in Nederlands perspectief
Sector/cluster Bouw
Bron: LISA.
Bron: LISA.
Bron: LISA.
Waarom is dit belangrijk?
De bouwsector is een belangrijke economische sector en ook een belangrijke werkgever voor Twente. Ongeveer één op de zeven arbeidsplaatsen in Twente is afkomstig uit dit cluster. Daarbij gaat het niet alleen om de bouwsector in enge zin, maar ook om allerlei aan de bouw gerelateerde activiteiten, zoals de activiteiten van architectenbureaus (tezamen: het cluster Bouw). Het belang van het cluster is groter dan alleen de werkgelegenheid. Juist innovaties in de bouw kunnen belangrijke oplossingen bieden voor maatschappelijke problemen. Duurzaam bouwen levert een belangrijke bijdrage aan de daling van de CO2-uitstoot en daarmee aan de klimaatdoelstellingen. Voorts kan de bouw oplossingen bieden voor problemen die voortkomen uit de vergrijzing van de bevolking. Zo kunnen woningen dusdanig worden gebouwd dat ouderen langer zelfstandig kunnen functioneren. In Twente draagt het programma ‘Pioneering’ bij aan innovaties in de bouw.
Hoe staat Twente ervoor?
Duidelijk is dat de werkgelegenheid in de bouw (zowel in de bouwsector in enge zin als in het cluster) als aandeel in de totale werkgelegenheid afneemt. Daarin verschilt Twente overigens niet van bijvoorbeeld de Stedendriehoek of van het landelijke beeld.
0 2 4 6 8 10 12 14 16 2010 2011 2012 %
Sector Bouw Twente Bouw gerelateerd Twente Totaal cluster Bouw Twente Sector Bouw Nederland Bouw gerelateerd Nederland Totaal cluster Bouw Nederland
Relatieve omvang cluster Bouw 2010-2012 Nederland en Twente
0 5 10 15 20 25 %
Percentage van de beroepsbevolking werkzaam in de bouwsector
2011 2012
Almelo Borne
Dinkelland
Haaksbergen Hellendoorn Oldenzaal Tubbergen Twenterand Enschede Hengelo Hof van T wente Losser Rijssen-Holten Wierden Twente Stedendriehoek Nederland 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 %
Percentage van de beroepsbevolking werkzaam in het cluster Bouw
2011 2012
Almelo Borne
Dinkelland
Haaksbergen Hellendoorn Oldenzaal Tubbergen Twenterand Enschede Hengelo Hof van T wente Losser Rijssen-Holten Wierden Twente Stedendriehoek Nederland
44
In 2010 richtte Patrick Bunnik samen met collega Lex Broekhuizen en investeerder Ruud Koornstra XXIMO op (uit te spreken als Ksiemo). Het bedrijf ontwikkelde een pas voor werkgevers die de mobiliteit van hun werknemers zo voordelig, overzichtelijk en milieuvriendelijk mogelijk willen organiseren. De XXIMO-pas regelt via VISA het betalings- verkeer voor brandstof, openbaar vervoer, hotels, vliegtickets, opladen van elektrische auto’s, taxi’s, parkeerplaatsen en zaken- diners. Bovendien meet de pas de hoeveelheid CO2 die de gebruiker produceert met zijn manier van reizen, dus de mate van milieu- vriendelijkheid.
Naamsbekendheid
‘Wij hebben twee jaar met vijftien mensen in een donkere kamer gezeten om ons pro- duct te ontwikkelen en zijn in augustus 2012 voorzichtig gestart. Daar is door begaafde ICT- en marketingmensen goed over nage- dacht. En nu zitten we hier, in de skybox van de Grolsch Veste en zijn we de hoofdsponsor van FC Twente. Een jongensboekscenario? Ja, maar dat wordt het pas helemaal als de XXIMO-kaart ook op de lange termijn voldoet aan de wensen van de nieuwe tijd. Je maakt het product, je hebt de resellers, je hebt de landen waar je het verkoopt -we zijn per 1-8-2013 ook begonnen in België-, je kiest de
partners met wie je samenwerkt en onderdeel van ons plan was: we moeten naamsbekend- heid hebben! In twee jaar hebben we het hele spectrum opgezet. Research & development, dus techniek, maar ook marktonderzoek. Ons product bevat ruim 50% eigen innovaties.’