Waarheid in de voor-­‐kantiaanse filosofie

In  de  vorige  sectie  heb  ik  laten  zien  hoe  filosofische  ontwikkeling  en  

journalistieke  historie  in  elkaar  grijpen.  Het  hoofdthema  van  deze  scriptie,  waarheid,   heb  ik  grotendeels  laten  liggen.  Ook  daarvoor  is  het  nodig  om  een  stuk  van  de  

filosofische  ontwikkeling  opnieuw  naar  boven  te  brengen,  om  te  beginnen  een  hele   grove  schets  van  de  filosofie  tot  Immanuël  Kant  en  de  zoektocht  naar  waarheid  binnen   die  filosofie.  Hans  Joachim  Störig  schetst  in  zijn  Geschiedenis  van  de  filosofie  een  goed   beeld  van  de  ontwikkeling  van  de  filosofie,  al  in  de  vroege  oudheid,  en  de  rol  van   waarheid  binnen  deze  filosofie.  Ik  schets  eerst  een  beeld  van  de  ontwikkeling  van  het   denken  over  waarheid  binnen  de  filosofie  en  laat  daarna  zien  hoe  dit  zich  verhoudt  tot   het  denken  over  waarheid  binnen  de  journalistiek.  

a.  Plato  en  Aristoteles  

Het  voorbeeld  van  Pilatus  uit  de  inleiding  laat  zien  dat  waarheid  al  sinds  de   oudheid  een  belangrijk  thema  is.  De  vroege  Griekse  filosofie  houdt  zich  veelvuldig  bezig   met  de  ‘oergrond’,  veelal  oerstof  genoemd.130  _{Het  was  gebruikelijk  bij  de  vroege  Griekse}  

filosofen  om  te  proberen  de  gehele  werkelijkheid  tot  één  vaststaand  principe  terug  te   brengen,  of  dat  nu  water  was  (Thales  van  Milete131_{)  of  mathematische  principes}  

(Pythagoras132_{).  Buiten  de  eigen  periode  hebben  deze  filosofen  maar  weinig  invloed}  

gehad  op  het  denken  over  waarheid.  De  Middeleeuwen  kunnen,  qua  filosofie,  grofweg   gekarakteriseerd  worden  als  een  strijd  tussen  Plato  en  zijn  leerling  Aristoteles,  beide  uit   de  Griekse  tijd.  Plato  neemt  van  de  sofisten  over  dat  de  mens  altijd  een  soort  filter  vormt   om  tot  kennis  te  komen,  dat  een  mens  slechts  een  verschijning  van  de  werkelijkheid  ziet.   Achter  die  verschijning  van  de  werkelijkheid  ziet  Plato  de  Ideeën:  ethische  zaken  als   gerechtigheid,  maar  ook  mathematisch  zuivere  vormen,  die  juist  omdat  zij  door  onze   zintuigen  niet  gekend  kunnen  worden,  zuiver  zijn.133    

Plato’s  leerling  Aristoteles  systematiseert  het  denken  over  waarheid.  Hij  legt  de   basis  voor  een  groot  deel  van  de  laatmiddeleeuwse  filosofie  en  wetenschap,  

voornamelijk  door  zijn  werken  over  onder  meer  logica  (Organon),  natuurwetenschap                                                                                                                   129  _{Deuze,  M.  (2005),  p.  444}   130  _{Ibidem,  p.  114}   131  _{Delfgaauw,  B.  (1969),  p.  10}   132  _{Ibidem,  p.11}   133  _{Störig,  H.  J.  (1972),  deel  1,  p.  149-­‐151}  

(Physica  en  De  Anima)  en  metafysica  (gelijknamig).134  _{Zijn  leer  over  de  logica  vertelt}  

vooral  hoe  redeneren  mogelijk  is  en  welke  categorieën  bestaan,  maar  houdt  zich  afzijdig   van  de  inhoud  van  de  werkelijkheid.  Belangrijkst  voor  de  zoektocht  naar  waarheid  is   zijn  wet  van  de  non-­‐contradictie:  a  kan  niet  tegelijkertijd  niet-­‐a  zijn.135  136  _Ook  

ontwikkelde  Aristoteles  de  wetenschappelijke  methode  van  de  inductie,  waarbij  door   het  onderzoeken  van  individuele  gevallen  algemene  wetten  gezocht  worden.    

Anders  dan  Plato  ontkent  Aristoteles  het  bestaan  van  een  ideeënwereld.  Volgens   Plato  zijn  de  ideeën  het  werkelijke  en  de  afzonderlijke  zaken  slechts  een  afschaduwing   daarvan.  Aristoteles  zegt  juist  dat  de  idee,  Störig  gebruikt  als  voorbeeld  de  idee  ‘boom’,   niet  los  kan  bestaan  van  de  afzonderlijke  dingen,  in  dit  geval  bomen.137  _{Plato  blijft  tot}  

halverwege  de  Middeleeuwen  de  belangrijkste  inspirator  van  de  filosofie.138  

In  de  tweede  helft  van  de  Middeleeuwen,  als  de  zogenaamde  scholastiek  tot   ontwikkeling  komt  neemt  de  rol  van  Aristoteles,  min  of  meer  vergeten139  _{tijdens  de  tot}  

‘patristiek’  gedoopte  eerste  helft  van  deze  periode,  langzaamaan  toe.140  _{Dat  komt  vooral}  

doordat  het  Europese  christendom  via  moslimgeleerden  (en  dat  weer  via  de   Kruistochten141_{)  opnieuw  in  aanraking  komen  met  de  andere  Griekse  filosofen,}  

voornamelijk  Aristoteles,  waarvan  moslimgeleerden  kopieën  hebben  bewaard.  

b.  Begrip  en  zaak  

De  belangrijkste  denker  uit  de  scholastiek,  Thomas  van  Aquino,  sluit  aan  bij   Aristoteles  met:  ‘Veritas  est  adaequatio  intellectus  et  rei’,  dat  vertaald  kan  worden  met   ‘waarheid  is  de  overeenstemming  tussen  begrip  (of:  verstand)  en  zaak’.142  _{Een  licht}  

gewijzigde  vorm  hiervan  (‘Veritas  est  adaequatio  rei  est  intellectum’,  dus:  Waarheid  is   de  overeenstemming  tussen  zaak  en  kennis)  is  volgens  Martin  Heidegger,  in  zijn  essay  

On  the  Essence  of  Truth,  de  traditionele  definitie  van  waarheid.143  _{Popper,  die  een  hele}  

belangrijke  rol  speelt  bij  het  laatste  thema  hangt  een  variant  van  deze  stelling  aan,  die  de   correspondentietheorie  genoemd  wordt.144  

Dit  waarheidsbegrip  laat  al  enige  ruimte  voor  een  vorm  van  relativisme:  

waarheid  is  niet  een  abstracte  idee  die  onafhankelijk  van  de  dingen  bestaan  zou  of  een   feitelijke  situatie  die  slechts  op  de  dingen  toepasbaar  is,  maar  een  kijk  op  de  dingen  door   het  filter  van  het  menselijk  verstand.  Beter  gezegd:  De  overeenstemming  tussen  een   zaak  en  wat  men  van  een  zaak  denkt  moet  altijd  gezocht  worden.  Wel  wijst  Thomas  van   Aquino  alle  filosofie  die  in  de  werkelijkheid  slechts  een  voortbrengsel  van  de  geest  ziet   af.145    

134  _{Delfgaauw,  B.  (1969),  p.  28}   135  _{Störig,  H.  J.  (1972),  p.  168,  169}  

136  _{Zie  ook  Emmet,  E.  R.  (1970),  p.  46-­‐50  voor  een  uitleg  van  de  wet  van  non-­‐contradictie}   137  _{Störig,  H.  J.  (1972),  deel  1,  p.  170}   138  _{Ibidem,  p.  224}   139  _{Ibidem,  p.  209}   140  _{Ibidem,  p.  226,  227}   141  _{Ibidem,  p.  239}   142  _{Heidegger,  P.  (1978),  p.  115}   143  _{Ibidem,  p.  120}   144  _{Popper,  K.  R.  (1978),  p.  150}   145  _{Störig,  H.  J.  (1972),  deel  1,  p.  245}  

Descartes,  vaak  tot  de  vroege  Verlichtingsfilosofen  gerekend,  twijfelt  aan  alle   waarheden,  maar  ziet  twijfel  en  de  denkarbeid  die  daaraan  ten  grondslag  ligt  wel  als   waarheid  waar  hij  op  bouwen  kan.146  _{Hij  grijpt  hiermee  terug,  mogelijk  zonder  het  zich}  

te  realiseren,  op  Augustinus,  voor  wie  het  eigen  denken  eveneens  het  onwrikbare  

uitgangspunt  van  zijn  filosofie  vormt.147  _{Ervaring  en  experiment  zijn  voor  Descartes  veel}  

belangrijker  dan  voor  Augustinus,  echter:  hij  zoekt  grond  om  de  ervaring  te  kunnen   funderen  in  het  denken.  Kritiek  op  Descartes  is  dat  zijn  twijfel  niet  oprecht  is,  dat  hij   nooit  werkelijk  getwijfeld  heeft  aan  de  ervaring  of  aan  God.  

Volgens  sommigen  valt  Descartes  onder  de  vroege  verlichters,  anderen  menen   dat  de  Verlichting  later  begint.  De  Verlichting  valt  te  karakteriseren  als  een  periode   waarin  de  filosofie  ‘seculariseert’,  dat  wil  zeggen:  steeds  meer  onafhankelijk  wordt  van   de  kerk.  Uiteindelijk  vormt  Immanuël  Kant  volgens  Störig  het  sluitstuk  van  de  

Verlichting,148  _{van  waaruit  de  recentere  ontwikkeling  van  het  denken  over  waarheid}  

beschouwd  kan  worden.