3. CASUISTIEK
3.2. ADM / NDSM-werf
3.2.1. Voorgeschiedenis sociale bewegingen Amsterdam
krakers. In 1971 besloot het hooggerechtshof dat het zogeheten ‘huisrecht’ (dat ervoor zorgt dat huizen niet betreden mogen worden zonder toestemming van de bewoners) ook toepasbaar was op krakers. Deze regel gold alleen indien krakers konden aantonen dat het gebouw niet werd gebruikt en er niet aan werd gewerkt. Dit leidde ertoe dat het illegaal werd voor huiseigenaren om krakers zomaar te
ontruimen. De enige manier was om een langdurige civiele rechtszaak aan te gaan. Kraken werd zodoende na 1971 beschouwd als legaal.176
Als men het heeft over de kraakbeweging, moet men in acht nemen, dat deze na de jaren ’70 sterk gefragmenteerd is geraakt.177 Er waren minstens twee politieke agenda’s te herkennen: aan de ene kant waren er krakers die kraken als oplossing voor de woningnood bleven zien: de politieke, militante stroming. Aan de andere kant waren er krakers die kraken als alternatieve levenswijze beschouwden, de subculturele stroming. De relatief autonome staat waarin kraakpanden verkeerden, stonden een grote mate van zelfbeheer toe. Alle activiteiten, van groenteboeren tot culturele podia, die binnen de kraakbeweging opkwamen, waren gebaseerd op individueel, vrijwillig initiatief. Kraken werd onderdeel van een bredere levensstijl, waarin men zich kon distantiëren van mainstream instituties. Deze stroming heeft de infrastructuur van de kraakbeweging gefaciliteerd met als doel het creëren van een parallelle, alternatieve samenleving, waar particuliere initiatieven konden bloeien.178 De kraakbeweging foreerde bij uitstek in Nederland door de gedoogsituatie. In de jaren '70 en '80 was de binnenstad van Amsterdam niet populair onder meer vermogenden. De onroerend goedmarkt was zwak en het bouwprogramma van de stad bestond vrijwel uitsluitend uit sociale huurwoningen.179 De alternatieve scene foreerde en met name in Amsterdam ontstonden er vele 'cultuurtempels', zoals Paradiso, Melkweg, Kalenderpanden en de Graansilo. Een aantal van deze zijn later gelegaliseerd.
De invoer van de Leegstandswet in 1987 betekende een grote klap voor de kraakbeweging. De wet moest zorgen voor meer balans tussen het bestrijden van het kraken aan de ene en het aanpakken van leegstand aan de andere kant. Handhaving van de wet kwam er echter op neer dat deze voornamelijk werd gebruikt om kraken tegen te gaan.180 Reactie daarop was een sterke radicalisering van de beweging. Hierdoor nam publieke steun voor de kraakbeweging af.181
176 Pruijt 2003, p. 145 177 Uitermark 2004, p. 689 178 Ibid., p. 690 179 Shaw 2005, p. 152 180 Duivenvoorden 2000, p. 301 181 Ibid., p. 315
Halverwege de jaren '90 ging het steeds beter met de nationale economie, wat leidde tot een hausse in particuliere bouw. Het werd weer 'hip' om in de binnenstad te wonen. Hierdoor kromp de hoeveelheid beschikbare ruimte snel.182 Met de invoering van de Huisvestingswet in 1993 werd het kraken steeds verder ingeperkt. Door deze wet werd het illegaal om een pand te kraken dat korter dan een jaar leegstond.183 De overheid greep deze wet aan om meer panden te ontruimen. Dit leidde tot de ontruimingsgolf van de panden langs de zuidelijke IJ-oever. Vrieshuis Amerika, de Graansilo en de Kalenderpanden moesten allemaal wijken voor de 'Manhattan aan het IJ-ontwikkeling'. De gemeente wilde de IJ-oevers geschikt maken voor de vestiging van grote bedrijven door op die plek een skyline met wolkenkrabbers te ontwikkelen. Op deze plek zijn er tegenwoordig voornamelijk woningen gerealiseerd.184 Volgens Eva de Klerk voelden bedrijven zich niet aangetrokken tot de plek aan het IJ en hebben deze zich op de Zuidas gevestigd.185 Sinds 1 oktober 2010 is het helemaal afgelopen met de gedoogsituatie door de Wet Kraken en Leegstand. Kraken is nu bij wet verboden en krakers kunnen tot een jaar gevangenisstraf krijgen.
Omdat er in Nederland door het ontruimen van vele kraakpanden massaal ontwrichting van subcultuur heeft plaatsgevonden, is het broedplaatsbeleid in het leven geroepen. Het werd voor het eerst uitgevaardigd in december 1998 en ontving een subsidie van 90 miljoen gulden over de eerste vijf jaar. Het doel was om de culturele functies van grote kraakpanden te behouden, onderhouden en regenereren. De subsidie was bedoeld om de huur van de panden zo laag mogelijk te houden en om 2000 ateliers te creëren door de stad.186 Er was vanuit de kraakbeweging veel kritiek op het beleid. Ten eerste zou het beleid de noodzakelijke relatie tussen stabiliteit en chaos verstoren, omdat het top-down creëren van vrijplaatsen volledig ingaat tegen de manier waarop dit soort plekken zich normaliter ontwikkelen. Regulatie vanuit hogere instanties zou de oppositionele, experimentele houding van
182 Shaw 2005, p. 152
183 Duivenvoorden 2000, p. 307 184 Witman, 11-01-2013
185 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 186 Owens 2009, p. 242
alternatieve cultuur ontkrachten.187 Ten tweede waren krakers ontsteld door de verwachtte kosten die een gelegaliseerd pand met zich mee zouden brengen. Volgens hen zou dit hen dwingen een ruimte te creëren, die op rendement gebaseerd is. “You cannot make money on subculture. Amsterdam should support and stimulate culture instead of trying to market it.”188 In dit citaat weerklinkt de instrumentalisering van cultuur, die met name in Europa steeds vaker ingezet wordt. Bovendien zouden vrijhavens naar de uithoeken van de stad worden gedirigeerd, waardoor de interactie met de stad in het geding zou komen. Ten slotte was er kritiek op het feit dat deze broedplaatsen slechts werkplaatsen zouden worden. Er mocht niet in gewoond worden en stond de beweging tegen. Cultuur was volgens krakers niet iets om aan de muur te hangen, maar om geleefd te worden. Het scheiden van de twee zou de effectiviteit van hun projecten ondermijnen.189
3.2.2. HISTORISCHE CONDITIES
Toen in 1876 het Noordzee-kanaal officieel werd geopend, werd de Amsterdamse haven beter toegankelijk voor grotere zeeschepen en groeide het scheepvaart- verkeer. Er was behoefte aan een reparatiedok met een groter hefvermogen en de Amsterdamsche Droogdok-Maatschappij N.V., die in 1877 werd opgericht, nam deze taak op zich. Er werden een werkplaats, een kantoorgebouw en enige bescheiden dienstwoningen gebouwd. Dit vond plaats op de noordelijke IJ-oevers van Amsterdam. In 1884 groeide het bedrijf door de aankoop van terreinen en toebehoren van de N.V. Nederlandsche Maatschappij voor Scheepsbouw en Dokken.190 Rond de eeuwwisseling was de ADM uitgegroeid van een bedrijf met 50 werknemers tot een onderneming met een personeelsbestand van 500 man.191 De ADM bleef, met uitzondering van enkele dalen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog en de crisis, groeien en uitbreiden. De laatste uitbreiding vond plaats in
187 Shaw 2005, p. 154 188 Owens 2009, p. 243 189 Ibid., p. 244 190 Groen 1977, p. 166 191 Ibid., p. 167
1965, in de vorm van de ADM-werf in het westelijk havengebied. Door economische teruggang moest de ADM in 1978 echter fuseren met de Nederlandsche Dok en Scheepsbouw Maatschappij NV (NDSM), maar ook deze eenwording mocht op de lange termijn niet baten. Met de fusie sloot de ADM-werf en werden alle activiteiten overgeplaatst naar Werf-Noord. De ADM/NDSM werd in 1985 officieel failliet verklaard en ter veiling gesteld.192
In de jaren ’80 werd het ADM-terrein na een aantal jaar leegstand gekraakt, om vervolgens in 1992, na de verkoop aan een nieuwe investeringsmaatschappij en een snelprocedure, te worden ontruimd. De gepresenteerde ontwikkelingsplannen werden echter niet gerealiseerd. In deze tijd zou het braakliggende terrein gebruikt zijn voor ME-oefeningen. In 1997 kocht de vastgoed speculant Bertus Lüske het terrein aan, via de investeringsbedrijven Amstellimo BV en Chidda Vastgoed BV. Een half jaar nadat hij het 42 hectare tellende stuk grond hadden overgenomen, werd het terrein opnieuw gekraakt door een grote groep kunstenaars, avonturiers, ambachtslieden, vrije geesten en bohémiens. Deze groep doopte het terrein om tot de Amsterdamse Doe (het zelf) Maatschappij. Zelfvoorziening staat namelijk hoog in het vaandel.193
In de tijd dat het ADM-terrein gekraakt werd, vond de grote ontruimingsgolf plaats van de kraakpanden langs de IJ-oevers, waaronder Vrieshuis Amerika, de Kalenderpanden en de Graansilo (kortweg Silo). Hay Schoolmeesters, die zich gedurende geruime tijd in de kraakscene van Amsterdam bevond, woonde in 1992 al op de ADM. Hij had na de eerste ontruiming al het plan om het terrein te heroveren, wat uiteindelijk in 1997 gebeurde. Onder leiding van Schoolmeesters trok er een groep van ongeveer 30 krakers het terrein op.194 Na de ontruimingsgolf van panden langs het IJ groeide dit aantal. Volgens Maik ter Veer, oud-Silo bewoner, was het hen door de politiek ingefuisterd om naar ADM te gaan bij de ontruiming van de Silo. Hoofd openbare orde, Nina van Brink, zou bang zijn geweest voor rellen en beloofde dat er voorlopig niks met het ADM-terrein zou gebeuren. Sterker nog, als er een ontruimingsbevel van de rechter zou komen, dan zou ze niet voor deze eigenaar
192admleeft.nl, bezocht op 22-04-2014 193 Stichting ADM Leeft 2006, p. 2
ontruimen, aldus Maik ter Veer, die inmiddels zestien jaar op de ADM woont.195
De meeste krakers op de ADM waren bewust van de louche achtergrond van de eigenaar van het terrein. Hay Schoolmeesters noemt dit zelfs als een van de redenen om het te kraken: ‘De mogelijkheid om met die eigenaar in een politiek confict te komen, om je kraakstrijd te benadrukken.’196 De eigenaar, Bertus Lüske, stond bekend om zijn gewelddadige pogingen tot ontruiming, bijvoorbeeld bij de ontruiming van de Lucky Luijk in de jaren '80.197
Om deze reden waren de krakers in het begin op hun hoede. Men sliep in één gemeenschappelijke ruimte en er werd 's nachts de wacht gehouden. Na een aantal voorvallen van intimidatie kregen veel bewoners de schrik van hun leven toen de eigenaar in het voorjaar van 1998 met een sloopkraan en een knokploeg het terrein binnenviel.
'toen was het hele setje weer terug met een nog grotere kraan en Luske was er zelf bij met twee bodyguards en nog een stuk of vijftien van die heftige gasten met bomberjacks, kale koppen, coke in hun neus en guns in hun zakken zeg maar (…) toen zijn ze begonnen met slopen.'198
De sloopactie leidde tot levensgevaarlijke situaties en ingrijpen van de politie.199 De gemeenschap reageerde hierop met het indienen van aanklachten tegen Lüske, waaronder het niet bezitten van een sloopvergunning, drie keer poging tot doodslag en geweldpleging.200 De rechtszaak die hierop volgde hebben de krakers ervaren als een aanfuiting, aangezien het oordeel dat vier jaar later volgde, Lüske slechts tot zes weken taakstraf, twee jaar voorwaardelijk en een geldboete veroordeelde.201
In 1999 startte Lüske een andere rechtszaak in poging om de bestemming van het terrein te wijzigen.Volgens gebruikers zou er mondeling toegezegd zijn door het toenmalig Gemeentelijk Havenbedrijf dat de bestemming gewijzigd zou kunnen
195 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 196 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 197 Owens 2009, p. 100
198 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 199 Stichting ADM Leeft 2006, p. 2
200 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 201 Stichting ADM Leeft 2006, p. 2
worden.202 De zaak rond de bestemmingswijziging verloor hij echter in 2003. In datzelfde jaar werd Lüske voor zijn restaurant op de Middenweg geliquideerd.203 Na zijn liquidatie gingen zijn erfgenamen in hoger beroep, maar de aanvraag werd opnieuw afgewezen.204 Gebruikers geloven dat zijn liquidatie te maken heeft gehad met de verloren zaak, dat dit hem deed realiseren dat hij geen geld aan het terrein kon verdienen en hij zijn schulden niet kon afossen bij bepaalde onroerend goed magnaten en/of maffiabazen.205 'Belangen van een paar honderd miljoen, daar wordt je wel voor omgelegd in deze stad', aldus Maik ter Veer. Volgens Schoolmeesters, een van de oorspronkelijke krakers en voortrekker van de organisatie, heeft de kraakgemeenschap mazzel gehad dat de eigenaar werd geliquideerd. Dit zou de aandacht van het terrein af hebben geleid. Bovendien moesten de erfgenamen zich heroriënteren met betrekking tot de BV’s, het nagelaten vermogen, de verschillende panden enzovoorts.206
Intussen had de gemeente belangstelling gekregen voor het gebied. In 2005 ging het erg goed met de haven en wilde het Gemeentelijk Havenbedrijf uitbreiden. Er zouden nieuwe wachtplaatsen voor binnenvaart schepen gerealiseerd moeten worden.207 De krakers hebben druk op de politiek uitgeoefend door middel van lobbyen en kleine demonstraties in de stad, zo zijn ze in hun ogen om de tafel gekomen met Hans Gerson en Wim Vlemmix van het toenmalige Gemeentelijk Havenbedrijf. Deze stonden al op het punt om de bootbewoners te ontruimen middels de havenverordening.208 Wim Vlemmix van het Havenbedrijf vertelt dat zij op dat moment sterk in onderhandeling waren met de erven Lüske over de aankoop van het terrein en daarom op enig moment besloten hebben om ook in gesprek te gaan met Vereniging Krakend ADM. De vereniging stelde dat de woonbootbewoners een onlosmakelijk onderdeel van de gemeenschap vormden, ondanks dat deze in juridische zin een andere positie innamen dan de landbewoners. Op deze manier is
202 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 en Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 203 Eerenbeemt, 18-08-2003
204 Rechtspraak.nl, 24-12-2004, bezocht op 13-07-2014 205 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 206 Ibid.
207 Rechtspraak.nl, 28-10-2008, bezocht op 13-07-2014 208 Ibid.
het Havenbedrijf met de gemeenschap als geheel in gesprek gekomen.209 Woordvoerder van Vereniging Krakend ADM, Hay Schoolmeesters, heeft Erik Gerritsen, toenmalig directeur van het Concertgebouw en tevens bestuurslid bij Robodock, aangetrokken om te bemiddelen in deze onderhandelingen. Volgens Schoolmeesters begon de gemeente in het kader van het broedplaatsbeleid in te zien dat de evenementen van ADM iets betekenden voor de stad.210 Uit de onderhandelingen kwamen een aantal afspraken, waaronder een inspanningsverplichting om te zoeken naar een alternatieve locatie voor de gemeenschap. Tevens waren er termijnen afgesproken waarop de krakers het terrein vrijwillig zouden verlaten. De ontruiming zou in 2010 hebben plaatsgevonden, ervan uitgaande dat de gemeente het terrein zou hebben verworven. Dit is echter nog steeds niet gebeurd, aangezien de erven Lüske vasthouden aan een veel te hoge prijs.211 Een artikel in het contract, dat werd getekend op 07-07-2007, stelt dat de krakers pas hoeven te vertrekken één jaar nadat er een koopovereenkomst of duurzaam huurcontract is gesloten.212 De inspanningsverplichting heeft ertoe geleid dat er een aantal jaar is onderhandeld met Amsterdam Noord over de opname van de 35 schepen in de Noorder IJplas. Deze onderhandeling is niettemin recentelijk gestaakt, omdat het stadsdeel de Noorder IJplas wil behouden als sec natuurgebied.213
Diverse mensen van de ADM waren in de tussentijd begonnen op de NDSM- werf, die door de gemeente ter beschikking werd gesteld aan de kunstenaars en culturele ondernemers van de Amsterdamse kraakscene. Een plek als deze was nodig na de ontruimingsgolf van de panden aan het IJ in de jaren '90, omdat er een tekort aan betaalbare werkruimte voor creatieven was ontstaan. 'De gemeente dacht, we moeten iets doen voor ze en dat was het broedplaatsbeleid, maar ook om de grote scheepsbouwloods op de NDSM beschikbaar te stellen voor de
209 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 210 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014
211 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014, Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 en Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014
212 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014
213 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014, Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 en Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014
kraakscene', aldus het hoofd van Bureau Broedplaatsen.214 Op de NDSM-werf was de problematiek van privaat eigendom niet aanwezig, aangezien het terrein eigendom was van stadsdeel Noord.215 De grote scheepsbouwloods was al gekraakt in de jaren '90, maar in 1999 werd er een prijsvraag uitgeschreven voor de ontwikkeling om het tot een wat ambitieuzer project te maken, aldus Jaap Schoufour van Bureau Broedplaatsen. Een aantal mensen uit de kraakbeweging, waaronder Eva de Klerk, Hay Schoolmeesters en Jaap Draaisma, hadden daarvoor een plan geschreven.216 Eva de Klerk had naar eigen zeggen de visie om op de NDSM-werf een stad te bouwen voor de projecten die nergens anders terecht konden. Het voorstel omvatte 500 mensen, die een stad zouden gaan bouwen van gerecycled materiaal: zelf ontworpen, zelf gefinancierd, zelf ontwikkelend. Dit voorstel won de prijsvraag. Stichting Kinetisch Noord, opgericht door onder andere de eerder genoemde individuen, ging zich bezig houden met het schrijven van een plan van aanpak en het renoveren van de loods. Het financiële plaatje omvatte een investering van 33,5 miljoen euro.217 Deze kon worden afgerond doordat Kinetisch Noord een huurcontract voor 25 jaar wist af te sluiten in plaats van de oorspronkelijke exploitatieperiode van vijf jaar. Er zijn veel subsidies geworven vanuit diverse banken, subsidieverstrekkers, het broedplaatsenfonds en het ministerie in het kader van innovatieve projecten.218
Eva de Klerk zegt zelf: 'Wij moesten ook van de subsidiegevers een bestuur vormen met hotemetoten, dus met belangrijke mensen, dus dat hebben we ook gedaan. Dat is het stomste wat je kan doen.'219 Lex Brans, oud-directeur Groot Stedenbeleid, werd in 2004 ingehuurd als nieuwe directeur van Kinetisch Noord. Zijn taak was om het plan van aanpak, zoals opgesteld door Kinetisch Noord, uit te voeren, bouwprojecten in goede banen te leiden en het voorfinancieringstekort van 1,1 miljoen te regelen.220 Volgens de Klerk heeft hij financieel gezien de kantjes er
214 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 215 Amsterdam.nl, bezocht op 13-07-2014 216 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 217 Plan van aanpak 2002, p. 54
218 Haalbaarheidsonderzoek 2000, p. 56-59 219 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 220 Plan van aanpak 2002, p. 62
totaal vanaf gelopen, waardoor de stichting met enorme schuld kwam te zitten.221 In 2005 was die schuld opgelopen tot € 1.370.000,-.222 Bovendien zou hij zich niet hebben gehouden aan het plan van aanpak. Vanuit de beleving van de grondleggers van het project verloren zij grip op de organisatie, doordat Brans steeds nieuwe, politieke bestuursleden rekruteerde. Toen Henry Meijdam werd aangetrokken als nieuwe interim voorzitter, voelden de laatste oorspronkelijke bestuursleden zich buitenspel gezet vanwege de overname van de stichting door ambtenaren.223
Ondertussen was de NDSM-werf populair geworden en werd het steeds beter mogelijk om deze commercieel uit te baten. Grote projectontwikkelaars als Mediawharf krijgen een steeds sterkere positie in het gebied.224 De groep van 250 kunstenaars, die zijn gehuisvest in de zogeheten Kunststad, waren volgens de Klerk te verdeeld om zich te organiseren tegenover grote projectontwikkelaars en politieke leiders als Lex Brans en de latere Bouwe Olij.225
Jaap Schoufour haalt de NDSM-werf aan als succesverhaal met oog op succesvolle verplaatsing van kunstenaars. Werkplaatsen zijn van de zuidelijke IJ- oevers getransplanteerd naar de NDSM en dit heeft zich ontwikkelt tot iets nieuws.226 Stichting Kinetisch Noord krijgt de hele scheepsbouwloods nu in erfpacht.227 In de beleving van de Klerk is nu 'alles verloren'. De loods zal niet in beheer van de kunstenaars genomen worden zoals oorspronkelijk bedoeld was, maar naar de ambtenaren gaan die nu in het bestuur zitten. Als de contracten van de Kunststad over twee jaar afopen, zal volgens haar alle ruimte commercieel uitgebaat gaan worden.228 Ook Maik ter Veer spreekt verbitterd over de ontwikkelingen op de NDSM-werf: 'Je hebt een directeur die zijn eigen doelstellingen niet nakomt, contra- productief, die allemaal foute besluiten neemt (…) NDSM is echt compleet verraden, compleet uitgehold.'229 In de beleving van de gebruikers is er dus op de NDSM-werf,
221 Uit het bedrijfsplan van de NDSM-werf (2013) blijkt dat er schuldsanering heeft plaatsgevonden door de gemeente, om welk bedrag deze sanering gaat is echter niet duidelijk.
222 Kolhorn en Post, 12-07-2006 223 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 224 Waard, 05-11-2013
225 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 226 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 227 Bedrijfsplan Scheepsbouwloods 2013, p. I 228 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 229 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
net als bij de RAW-Tempel, een omslag geweest in de ervaring van de ruimte. Dit heeft wellicht te maken met het feit dat zij buitenspel zijn gezet met betrekking tot beslissingen over de constructie van de ruimte. Net als bij de RAW-Tempel voelen de gebruikers zich machteloos, wat verbitterde verhalen oplevert.
3.2.3. DE CONSTRUCTIE VAN ADM / NDSM
Perceived space
Het ADM-terrein is bijzonder groot, gemeten op 42 hectare.230 Het ligt in de periferie van de stad, diep in het westelijk havengebied, ver voorbij station Sloterdijk. Op het