3. CASUISTIEK
3.3. Evaluatie resultaten
In deze paragraaf zal ik de relevante aspecten die uit de casussen naar voren zijn gekomen op een rijtje zetten. Welke conclusies kunnen er uit deze casussen getrokken worden? Welke punten blijken bij beide casussen van grote invloed te zijn?
3.3.1. POLITIEKE STEUN
Zoals Groth en Corijn al stellen, is het vormen van coalities zeer belangrijk.273 Zonder coalities met de politiek, sympathisanten en andere organisaties kan een grassroots beweging niet overleven. Politieke coalities zijn hierbij het meest van belang. Dit is terug te zien in de casus van Makasiinit in Helsinki. Hoewel er daar massale publieke steun voor het project bestond, had de overheid een totaal andere conceptie van het gebied.274 Uit de casus ADM in mijn eigen onderzoek blijkt, net als bij Makasiinit, dat als de politiek een sterk overheersende conceptie van de ruimte heeft, het project gedoemd is om uiteindelijk te verdwijnen. In het geval van ADM moeten de gebruikers vertrekken zodra daar een havenfunctie gevestigd kan worden.
Een open, oplossingsgerichte houding – in plaats van een oppositionele houding - kan behulpzaam zijn bij het vormen van politieke coalities. De belangrijkste reden voor het overleven van de RAW-Tempel is dan ook duidelijk de goede relatie met de overheid. Alle geïnterviewden noemen dit als één van de redenen waarom de RAW-Tempel nog steeds bestaat. Dit is ook terug te zien bij La Friche de Belle Mai, die ook direct aan het begin van het project een coalitie heeft gevormd met de
273 Groth en Corijn 2005, 521 274 Lehtovuori 2011, p. 73
burgemeester van Marseille.275
De RAW-organisatie heeft vanaf het begin af aan sterk gelobbyd, niet alleen bij de linkse partijen waar steun te verwachten was, maar bij de gehele lokale overheid. Omdat de politiek verandert gedurende de ontwikkeling van de projecten, is het belangrijk dat de coalitie niet van één partij afhankelijk is. Michael Rostalski noemt ook andere gebruikers op het terrein, zoals het skatepark en de klimmuur, als stabiliserende factoren in informeel gebruik. Door de gemêleerde functies kan het RAW-terrein als geheel veel verschillende politieke posities tevreden stellen. Zo is voor de sociaal-democraten het ondernemerschap belangrijk, voor linkse partijen het sociaal-maatschappelijke element, voor de christelijke partij de mate van professionalisering en voor de groenen een synergie van die aspecten.276 In het verleden is er dan ook gebouwd aan een zogeheten genossenschaft, een overkoepelend orgaan voor alle gebruikers van het RAW-complex. Deze samenwerking verliep echter stroef. Ook in Marseille is er sprake geweest van stabiliserende factoren. Na de initiële periode van tijdelijk gebruik werden de overige twee units van het complex verhuurd aan commerciële partijen, die nieuwe faciliteiten voor de culturele en creatieve industrie realiseerden. De stichting SFT bleef hierbij echter de hoofd-gesprekspartner.277
3.3.2. INTERNE ORGANISATIE
Zelf-organisatie is een interessante vorm van organisatie, omdat er veel mensen betrokken worden in het besluitvormingsproces, maar moeilijk als het om een grotere groep gebruikers gaat. Daarom is een duidelijke interne structuur zeer belangrijk. Eva de Klerk van de NDSM-werf bevestigt dit. In de periode dat Kinetisch Noord door ambtenaren werd overgenomen, heeft zij geprobeerd de scheepsbouwloods te verwerven, maar ze kreeg haar achterban in een dusdanig korte tijd niet op één lijn. Op de ADM is de interne structuur echter, door een langere
275 Andres 2011, p. 801
276 Michael Rostalski (interview), 4-05-2014 277 Andres 2012, p. 769
tijdsverloop, sterk geworden en kunnen de gebruikers naar buiten treden als gemeenschap. Dat bleek ook in de onderhandelingen in 2007 waar alleen de bootbewoners direct werden bedreigd, maar door de onderhandelingen met de gemeenschap als geheel, er een contract is getekend voor zowel de boot- als de landbewoners. De zwakke interne positie van RAW en NDSM levert moeizame onderhandelingen op met machtige partijen als de overheid en projectontwikkelaars. Maik ter Veer stelt: 'De grootste vijand zit in onszelf, zolang wij het hier goed als community met elkaar kunnen vinden, dan kan het nog lang duren.'278 De tweedeling die intern speelt in de RAW-Tempel is in dit opzicht ongunstig. Gebruikers zijn zo druk met in- en externe conficten, dat zij geen energie en kracht meer over hebben om aan een collectieve identiteit te bouwen.279 Carola Ludwig, een van de oprichters die nu verbitterd over de RAW-Tempel spreekt, stelt dat de aftakeling begon met het niet-serieus nemen van de interne communicatie. 'Keeping people in the idea of a project' is volgens haar een van de belangrijkste dingen.280 Nieuwe, jonge gebruikers van de Initiative RAW-Kulturensemble zijn opnieuw bezig met het opbouwen van de interne communicatie. Zij werken aan informele gesprekken met de andere gebruikers op het terrein en zetten zich in voor de wensen en behoeften van de buurtbewoners.281 De samenwerking met het bestuur verloopt echter moeizaam. Dit heeft andere ideeën over de strategie die ingezet moet worden.282 Deze situatie heeft geleid tot de eerder genoemde interne tweedeling.
De tweedeling in de RAW-Tempel leidt ook tot een verminderd collectief, sociaal leven. Dit beïnvloedt in sterke mate de lived space van het gebied, omdat men er door alle problemen niet met zoveel plezier naartoe gaat. Veel gebruikers zwelgen in nostalgie, in plaats van positief en krachtig vooruit te kijken.283 Hetzelfde geldt voor gebruikers op de NDSM-werf.
'..wij gaan alleen maar terug naar het verleden, klagen, in plaats van kijken naar hoe kunnen we dit nou oplossen op onze manier? Hoe kunnen we daar nou goede invloed op uitoefenen, 278 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
279 Olaf Schenckenberg (interview), 3-05-2014 280 Carola Ludwig (interview), 2-05-2014 281 Ibid.
282 Jenny Goldberg (interview), 4-05-2014 283 Ibid.
hoe kunnen we ons nou zo organiseren dat we wel serieus genomen worden als gesprekspartner?'284
Deze organisatie speelt dus een belangrijke rol. De organisatie van het geheel in subgroepen blijkt veelal goed te werken. Zo is bij ADM de organisatie ook opgedeeld in pandbewoners, landbewoners en bootbewoners, die interne zaken met elkaar bespreken in submeetings. Belangrijke zaken die daaruit voortkomen worden door contactpersonen besproken tijdens de maandelijkse huisvergadering.285 Eva de Klerk van NDSM en Olaf Schenckenberg van RAW zouden ook graag een organisatie als deze hebben gezien.286
3.3.3. SEMI-PROFESSIONALISERING EN ONDERZOEK
Serieus genomen worden als gesprekspartner heeft veel te maken met semi- professionalisering en onderzoek. De jonge groep van de Initiative RAW- Kulturemsemble heeft aan het begin veel moeite moeten doen om serieus genomen te worden. De leden hebben zich echter bewezen door zich te verdiepen in zaken als stadsplanning, politiek en vooral rechten, dat wil zeggen hoe zij hun doelstellingen kunnen realiseren met behulp van de wet.287 Woordvoerder van de R.E.D. haalt tevens het belang van professionalisering aan, specifiek met betrekking tot het bestuur. Hierdoor kunnen interne problemen als faillissement voorkomen worden.288
Kennis van de wet wordt ook in Nederland sinds de jaren '90 aangewend als zelfverdedigingstechniek. Hier gaat het vooral om het aanzwengelen van juridische en ambtelijke procedures, zoals het bezwaar maken tegen sloopvergunningen en bouwverordeningen.289 Ook van het raadsadres wordt veel gebruik gemaakt om aandacht te vragen voor bepaalde zaken. Uit een van die raadsadressen, dat was opgesteld vanuit 't Gilde van Woon/Werkpanden aan het IJ, is het broedplaatsbeleid
284 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014
285 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014
286 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 en Olaf Schenckenberg (interview), 3-05-2014 287 Jenny Goldberg (interview), 4-05-2014
288 Moritz Muller (interview), 14-05-2014 289 Duivenvoorden 2000, p. 308
ontstaan.290 De NDSM-werf heeft hier met de renovatie van de scheepsbouwloods sterk van geprofiteerd.
Naast kennisneming van de wet is ook onderzoek of contra-expertise een belangrijke zelfverdedigingstechniek. Zo heeft Hay Schoolmeesters, ADM en NDSM- gebruiker, in 2007 een alternatief asbest onderzoek laten uitvoeren in een van de loodsen op de NDSM-werf om aan te tonen dat deze onterecht was gesloten.291 Daarnaast heeft Eva de Klerk in 1999 een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd met betrekking tot het voorstel voor de NDSM-werf. Hier kwam uit naar voren dat de realisatie van het voorstel, in specifiek de begroting, niet haalbaar zou zijn in vijf jaar, de tijd die uitgeschreven was in de prijsvraag.292 Het onderzoek heeft ertoe geleid dat er een huurcontract voor 25 jaar werd afgesloten. Hiermee kon het financiële plaatje rondgemaakt worden.293 Ook toen er in 2007 gespeculeerd werd over de verkoop van de scheepsbouwloods aan projectontwikkelaar de Principaal, is er contra-expertise uitgevoerd met financiële experts van woningbouwcoöperaties, die stelden dat er 6,4 miljoen neergeteld kon worden en dat men kon doorontwikkelen op broedplaatsniveau.294 Michael Rostalski, PhD onderzoeker op het gebied van burgerparticipatie, beargumenteert dat het nodig is om zo nu en dan onafhankelijke experts in het proces te betrekken. Indien iemand onafhankelijk is, is diegene een stuk sterker in een politiek debat.295 Naast onafhankelijke experts is het ook gunstig om mensen in het proces te betrekken, die ervaring hebben met onderhandelingen met de gemeente. Volgens Kristine Schütt was Bibiena Houwer verantwoordelijk voor de goede relatie met de lokale autoriteiten doordat zij 'de taal' sprak. Zij had al ervaring met interim projecten in industrieel erfgoed en het onderhandelen met de gemeente. 'Political talk, it's totally different from normal talk, you have to know the language, you have to know how they think.'296 De taal spreken van de politiek, stadsplanners en investeerders is dus eveneens zeer belangrijk. Michael Rostalski
290 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 en Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 291 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
292 Haalbaarheidsonderzoek 2000, p. 61 293 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 294 Ibid.
295 Michael Rostalski (interview), 4-05-2014 296 Kristine Schütt (interview), 5-05-2014
beaamt dit. Doordat hij ervaring had in het veld van stadsplanning, kon hij op een professionele wijze bemiddelen tussen gebruikers en andere partijen.297
Bij ADM is er daarnaast uitgebreid gebruik gemaakt van onderzoek ter zelfverdediging. Vanuit het SPOK, het speculatie onderzoekscollectief van de kraakbeweging, is er in samenwerking met bewoners veel uitgezocht over de achtergronden van de landeigenaar. Die informatie werd doorgespeeld naar de overheid. Zo werden koopcontracten opgeduikeld, waaruit bleek dat er een kettingbeding was opgesteld, waardoor Lüske het terrein niet aan derden kon verkopen.298 Dit kettingbeding stond in het koopcontract tussen de gemeente en het pensioenfonds van de Amsterdamse Droogdok Maatschappij na faillissement van het bedrijf. Het beding omvat het eerste recht van de gemeente om, in het geval van verkoop, het terrein terug te kopen. Hierdoor is de hele zaak schaakmat komen te staan, omdat de gemeente het terrein wilde hebben, maar niet voor de prijs die de eigenaar ervoor vroeg.299 Deze impasse bestaat nog steeds en hierdoor kunnen de kunstenaars op ADM hun positie voorlopig behouden.300
3.3.4. PROFILERING
Bovenstaande zaken zijn allemaal belangrijk voor behoud van grassroots projecten in industrieel erfgoed, maar zijn uiteindelijk niet genoeg. Dit blijkt uit het feit dat de ADM uiteindelijk zal moeten verdwijnen en dat er op de NDSM-werf steeds meer ruimte wordt gemaakt voor commerciële partijen. Er moet een duidelijke (culturele) profilering aanwezig zijn, die niet alleen door het publiek van belang wordt gevonden, maar ook door de politiek. Zo blijkt uit de gevallen van Ruigoord en de RAW-Tempel. Dit kan bewerkstelligd worden door zoveel mogelijk draagvlak te vinden in de politiek door zeer gemêleerde activiteiten aan te bieden. Naast culturele en sociaal-maatschappelijke projecten zijn er ook stabiliserende factoren nodig, die eventueel meer commercieel georiënteerd zijn, maar wel aansluiting vinden bij de
297 Michael Rostalski (interview), 4-05-2014 298 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
299 Rechtspraak.nl, 24-12-2004, bezocht op 13-07-2014 300 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014
non-profit functies van het totale project. Het totaalconcept moet een duidelijke stempel hebben, waarmee naar buiten getreden kan worden. Een brede variëteit aan gebruikers kan hierbij helpen, mits de interne structuur en communicatie goed is. Een sterke, collectieve identiteit draagt namelijk bij aan een duidelijke stempel. Met een heterogeen spectrum aan mensen haalt men ook een heterogeen spectrum aan vaardigheden binnen. Frauke Hehl van de RAW-Tempel, noemt deze heterogeniteit van belang: 'I think we were very different characters in the beginning, with very different abilities. We always had people who were able to write a businessplan, people who were able to build or repair something. A lot of different skills.'301 Specifiek met betrekking tot industrieel erfgoed zijn deze verschillende vaardigheden van belang, omdat gebruikers voor veel verschillende soorten obstakels komen te staan. Naast de onderhandelingen met de overheid en landeigenaren is het renoveren van de gebouwen een pertinent onderdeel van gebruik. De vaardigheid om grote delen renovatie zelf uit te voeren is gunstig in het creëren van goodwill bij de autoriteiten. Deze hechten waarde aan de (brand)veiligheid, zeker als hier publieke evenementen worden gehouden.
Publieke evenementen zijn niet weg te denken voor de profilering van een project. Deze zijn nodig om het concept van het project naar buiten te brengen en hier publieke steun voor te winnen. RAW-Tempel heeft dit in het begin goed opgepakt, door evenementen te organiseren waarin alle projecten participeerden en informatiestalletjes in de buurt op te zetten om alle buurtbewoners te informeren over het 'wie, wat en waarom'.302 De Berlijnse gemeente stelt: 'I would say that they have an important role in the activation of people, to be interested in the whole thing, publicity, giving this area an idea, opening space for different actors.'303 De gebruikers van RAW-Tempel hebben mensen uit alle lagen van de bevolking geënthousiasmeerd voor het project. Daarom hebben zij nu een grote naamsbekendheid en een sterk imago.
Ook bij La Friche de Belle Mai in Marseille was de profilering van het project van groot belang: 'the collaborative process has not been straightforward and the
301 Frauke Hehl (interview), 4-05-2014 302 Kristine Schütt (interview), 5-05-2014 303 Hans Panhoff (interview), 2-05-2014
SFT was forced constantly to demonstrate the outcome of their project and to repostulate their power in placemaking.'304 De informele actoren hebben de uitkomst van hun project getoond door diverse initiatieven, waaronder een cyber café, veelzijdige culturele evenementen en lokale associaties met bijvoorbeeld scholen. De stem van La Friche klonk derhalve sterk door in het veld van culturele en stedelijke ontwikkeling.305
3.3.5. TIJDELIJK GEBRUIK
Tijdelijk gebruik kan zeker een inclusief deel van stedelijk ontwerp vormen. Alternatieve culturele actoren experimenteren met verschillende functies waardoor naar voren komt welke functies geschikt zijn en welke minder. Hiervoor hebben ze genoeg tijd nodig - meer dan vijf jaar - om interne structuur op te bouwen, alternatieve fondsen te kunnen werven, te zien hoe veel omzet er gegenereerd kan worden en op welke snelheid men zich kan ontwikkelen. Als na deze periode blijkt dat ze winstgevend zijn, zouden ze echter door moeten stromen naar andere plekken zodat er andere beginnende projecten gevestigd kunnen worden. Tijdelijk gebruik zou altijd tijdelijk moeten blijven, niet tijdelijk totdat het project kapitaalkrachtig genoeg is om er te blijven of totdat een commerciële partij zich aandient. Op deze manier blijven tijdelijke ruimtes dienen als incubator voor beginnende culturele ondernemers. De culturele activiteiten, zoals het beslissen over nieuwe gebruikers en evenementen, moeten hierbij in handen zijn van de gebruikers.306 Hierdoor groeit het project organisch vanuit het sociale netwerk, wat positieve uitwerkingen heeft op het gemeenschappelijke concept en de communityvorming, ofwel de interne structuur. Deze organische ontwikkelingen vormen de ruimte op een manier, die voldoende speling laat voor individuele betekenissen en percepties. Door tijdelijke ruimtes tijdelijk te houden zijn deze gemakkelijk te vormen en hervormen, waardoor er gemakkelijk betekenis kan worden ingebed. De mogelijkheid tot het inbedden van
304 Andres 2012, p. 770 305 Ibid.
pluralistische betekenissen is de voorwaarde voor het ontstaan van een rijke lived space.
CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Deze scriptie heeft gepoogd een bijdrage te leveren aan de verkenning van de politieke kant van herbestemmingsprocessen van industrieel erfgoed en hoe alternatieve grassroots bewegingen deze kunnen beïnvloeden. De casussen tonen het moeizame politieke proces van toe-eigening en de invloed van de verschillende stakeholders op de constructie van ruimte. De centrale vraag van deze scriptie was:
Middels welk politiek proces kan ervaringsgericht urbanisme ofwel de lived city geïncorporeerd worden in herbestemmingsprocessen van industrieel erfgoed?
Er kan gesteld worden dat de lived city gefaciliteerd wordt door speelruimte te laten voor grassroots bewegingen om een third role te spelen. Dit geldt bij uitstek voor grote braakliggende terreinen, die moeilijk te transformeren zijn op een conventionele manier. Grassroots bewegingen kunnen een third role in herbestemmingsprocessen spelen, die laten zien wat er mogelijk is op een dergelijke plek. Ze kunnen experimenteren met diverse gebruiken, waardoor er beter duidelijk wordt wat er 'werkt' in die complexen. Dit werkt het best als de regulatie door de overheid zo minimaal mogelijk is, aangezien alternatieve cultuur foreert bij weinig of geen sturing. Regulatie vanuit de overheid ondermijnt de oppositionele en experimentele houding van alternatieve bewegingen.
Door de beslissingen met betrekking tot de culturele activiteiten, als het aantrekken van nieuwe gebruikers en het organiseren van publieke evenementen, in handen van de gebruikers te laten, blijven deze directer betrokken bij het besluitvormingsproces met betrekking tot de constructie van ruimte. Het betrekken van gebruikers in dit soort beslissingen kan zorgen voor meer nadruk op verschil en subtiliteit, hetgeen cruciaal is voor het bereiken van ervaringsgericht urbanisme. Op het moment dat de ruimte zich ontwikkelt vanuit het sociale netwerk van de gebruikers kan er een community ontstaan, die een gemeenschappelijk idee creëert, waar diverse soorten gebruik elkaar complementeren. Cruciaal bij het organisch
ontwikkelen van een dergelijk project is voldoende tijd. Dit is nodig om de interne structuur op te kunnen bouwen, alternatieve fondsen te kunnen werven en om te zien op welke snelheid het project zich kan ontwikkelen.
Door een ruimte open en onaf te houden, zodat deze constant in verandering is, staat deze open voor diverse toe-eigeningen. Dit betekent dat deze eveneens open staat voor individuele percepties en betekenissen. De mogelijkheid tot pluralistische toe-eigeningen faciliteert een rijke lived space. In de casussen is terug te zien dat deze pluralistische toe-eigeningen onder andere mogelijk worden doordat actoren een individuele ruimte hebben waar ze over kunnen beslissen, die is ingebed in een sociaal netwerk. Hierdoor ontstaat er de mogelijkheid om op individueel niveau een deel van de ruimte te vormen, die tegelijkertijd in contact staat met rest van het netwerk. Sociale activiteit wordt hierdoor gefaciliteerd, wat positieve uitwerkingen heeft op de lived space. De geleefde ruimte wordt immers gevormd door de sociale activiteiten van haar gebruikers. In de casus van ADM is terug te zien dat men in staat is om zijn eigen sociale condities te creëren, waardoor ruime mogelijkheden ontstaan om te experimenteren. Hetzelfde geldt voor de beginfase van de RAW-Tempel en de NDSM-werf.
Een conclusie die zonder twijfel getrokken kan worden is dat de constructie van ruimte zich voltrekt via een politiek proces. De strijd om toe-eigening is in alle casussen duidelijk terug te zien. Tijdelijk gebruik kan geconsolideerd worden middels een politiek proces. Onderdeel van dit politieke proces is het opbouwen van een sterke band met de overheid. Er kan dus bevestigd worden dat coalitievorming, zoals gesteld door Groth en Corijn, van groot belang is. De overheid heeft voldoende macht om partijen als investeringsmaatschappijen en projectontwikkelaars